Ankylozaur

Ankylozaur

Ankylosaurus
Brown, 1908
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	zauropsydy
Podgromada	diapsydy
Nadrząd	dinozaury
Rząd	dinozaury ptasiomiedniczne
Podrząd	tyreofory
Infrarząd	ankylozaury
Rodzina	ankylozaury
Podrodzina	Ankylosaurinae
Rodzaj	ankylozaur
Gatunki
A. magniventris Brown, 1908
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Ankylozaur (Ankylosaurus) – rodzaj dinozaura pancernego. Obejmuje jeden gatunek – A. magniventris. Skamieniałe szczątki odnajdywano w formacjach geologicznych datowanych na koniec okresu kredowego, położonych na zachodzie Ameryki Północnej.

Mimo iż nigdy nie odkryto kompletnego szkieletu ankylozaura, a kilka innych rodzajów reprezentuje o wiele szerszy materiał, ankylozaura często uznaje się za archetyp dinozaura pancernego. U innych przedstawicieli jego rodziny również występowały cechy tak charakterystyczne, jak ciężko uzbrojone ciało o grubym pancerzu i masywnej kostnej buławie wieńczącej ogon, jednakże żaden z nich nie dorównywał mu wielkością.

W porównaniu ze współczesnymi zwierzętami lądowymi ankylozaur osiągał bardzo duże rozmiary. Niektórzy naukowcy oceniają jego długość na 9 metrów^[1]. Inna rekonstrukcja sugeruje znacznie mniejsze wartości: 6,25 m długości, 1,5 m szerokości i około 1,7 m wysokości w biodrach. Masa ciała wynosiła ponad 6 ton^[2]. Ciało było nisko zawieszone i dość szerokie. Zwierzę poruszało się na wszystkich czterech kończynach. Przednie nie dorównywały długością tylnym. Kości stóp dotychczas nie odkryto. Porównania z innymi ankylozaurami sugerują, iż każda z nich kończyła się pięcioma palcami. Szerokość niskiej i trójkątnej w kształcie czaszki przekraczała jej długość. W przypadku największej odnalezionej czaszki wymiary te wynosiły odpowiednio 74,5 cm oraz 64,5 cm. Podobnie jak inni przedstawiciele swej rodziny, Ankylosaurus żywił się pokarmem roślinnym, który skubał przystosowanymi do tego niewielkimi liściokształtnymi zębami. W stosunku do wielkości całego ciała były one mniejsze niż u innych gatunków taksonu Ankylosauridae^[3]. Opisywany rodzaj nie posiadał występujących u współczesnych mu ceratopsów i hadrozaurów baterii policzkowych o licznych zębach. Zdolność żucia wykształciła się więc u niego bardzo miernie. Kości czaszki i innych części ciała były ze sobą ściśle połączone, co zwiększało wytrzymałość szkieletu^[4].

Najbardziej znaną cechę ankylozaura stanowi jego uzbrojenie, składające się z masywnych guzów i płyt kostnych, nazywanych łuskami lub osteodermami, osadzonych w skórze. Podobne struktury spotyka się u współczesnych krokodyli, pancerników i niektórych jaszczurek. Kości otaczała prawdopodobnie gruba, zrogowaciała warstwa keratyny. Osteodermy różniły się pomiędzy sobą wielkością i kształtem, od szerokich, płaskich płyt do małych, zaokrąglonych guzków. Płyty układały się w regularne poziome rzędy ciągnące się od szyi zwierzęcia poprzez jego grzbiet aż na biodra. Przestrzenie pomiędzy nimi wypełniały liczne drobniejsze guzki. W porównaniu z nieco dawniejszym euoplocefalem płyty ankylozaura były bardziej gładkie. Nie występowały też u niego struktury charakterystyczne dla zaliczanej do nodozaurów edmontonii. Rząd płaskich, trójkątnych kolców mógł sterczeć na boki po obu stronach ogona. Twarde, zaokrąglone łuski ochraniały szczyt czaszki, podczas gdy z jej tylnych kątów wyrastały cztery wielkie piramidalne w kształcie rogi skierowane na zewnątrz^[4].

Kostna buława na ogonie ankylozaura także składała się z kilku dużych osteoderm, zespolonych z kilkoma ostatnimi kręgami ogonowymi. Była bardzo ciężka i wspierała się na siedmiu ostatnich kręgach ogona, które uległy przemieszczeniu, formując sztywny pręt u podstawy maczugi. Zachowały się przyczepiające się do nich grube ścięgna, częściowo skostniałe i niezbyt elastyczne. Gdy zwierzę machało ogonem, dzięki nim wielka siła przenoszona była na sam jego koniec. Wydaje się, że dinozaur używał swej buławy podczas aktywnej obrony. Kostna maczuga gromadziła wystarczającą energię, by przy bezpośrednim uderzeniu złamać napastnikowi kości^[4]. Badania z 2009 wykazały jednak, że tylko duże buławy posiadały zdolność kruszenia kości, czego nie były w stanie dokonać te średniej i małej wielkości, nie generując wystarczającej siły. Wynika z nich, że choć Ankylosauridae mogły rzeczywiście czynić wymachy swym ogonem, pozostaje jednak niewyjaśnione, czy broń służyła podczas walk wewnątrzgatunkowych, obrony przed zwierzętami innych gatunków, czy też podczas obydwu tych sytuacji^[5]. Istniał pogląd, że buława służyła jako wabik, udając głowę. Teorię tę jednak powszechnie odrzucono^[6].

Ankylosaurus magniventris żył pomiędzy 68 i 65,5 miliona lat temu, pod koniec mastrychtu (ostatniego wieku późnej kredy). Należał do tych dinozaurów, które przetrwały aż do wielkiego wymierania na granicy kredy i paleogenu. Okaz typowy pochodzi z formacji Hell Creek z Montany. Inne skamieniałości znajdowano w formacji Lance w Wyoming i w formacji Scollard w Albercie. Wszystkie datuje się na koniec kredy^[1].

Formacje Lance, Hell Creek i Scollard reprezentują różne fragmenty zachodniego wybrzeża płytkiego Morza Środkowego Zachodu, dzielącego w okresie kredowym Amerykę Północną na część wschodnią i zachodnią. Stanowią pozostałość szerokich równin przybrzeżnych, ciągnących się od morza na zachód w kierunku niedawno wypiętrzonych Gór Skalistych. Formacje te budują w większości piaskowce i mułowce, wskazujące na środowisko równiny zalewowej^[7][8][9]. Spośród wymienionych formacji Hell Creek poznano najlepiej. W tamtych czasach był to region podzwrotnikowy o ciepłym i wilgotnym klimacie. Tereny te porastało wiele roślin, zwłaszcza okrytonasienne. Rzadziej występowały iglaste, paprocie i sagowcowe. Obfitość skamieniałych liści znaleziona w tuzinach różnych miejsc wskazuje, że obszar ten był w większości zalesiony przez niewielkie drzewa^[10].

Skamieniałości ankylozaura są w tych osadach względnie rzadkie w porównaniu np. z kaczodziobym edmontozaurem, czy nadzwyczaj licznym dinozaurem rogatym triceratopsem. Zwierzęta te stanowiły większość fauny roślinożerców. Inny ankylozaur, Edmontonia, występował w tych samych formacjach, co opisywany tu tyreofor. Jednakże oba rodzaje były rozdzielone geograficznie i ekologicznie. Ankylosaurus o szerokim dziobie pasł się na niskiej roślinności nieselektywnie, być może ograniczając się do regionów położonych wyżej, z dala od wybrzeża. Natomiast węższy pysk edmontonii sugeruje bardziej selektywną dietę. Wydaje się też, że zamieszkiwała ona niżej położone, bliższe morzu tereny^[4].

Ankylosaurus stanowi rodzaj typowy rodziny Ankylosauridae^[11], stanowiącej część szerszego taksonu Ankylosauria, obejmującego też rodzinę nodozaurów. Filogeneza rodzaju budzi kontrowersje. W ostatnich latach zaprezentowano kilka wzajemnie wykluczających się analiz, w związku z czym pozycja ankylozaura w obrębie rodziny nie jest pewna. Uważa się go za takson siostrzany euoplocefala^[1]. Niektóre inne badania umieszczają oba rodzaje na zupełnie innych pozycjach drzewa rodowego^[12][13]. Sytuację mogą wyjaśnić jedynie kolejne badania.

Ankylosaurus został nazwany przez amerykańskiego paleontologa Barnuma Browna w 1908. Nazwa rodzajowa pochodzi ze starożytnej greki, od słów αγκυλος/ankulos ("wygięty") i σαυρος/sauros ("jaszczur"). Brown rozumiał tę nazwę w ten sam sposób, jak termin medyczny ankyloza, odnoszący się do zesztywnienia na skutek fuzji kości ciała bądź czaszki, dlatego też Ankylosaurus tłumaczy się też często jako "usztywniony jaszczur". Nazwa gatunkowa gatunku typowego, A. magniventris, pochodzi od łacińskich słów magnus ("wielki") i venter ("brzuch"), odnosząc się do wielkiej długości ciała zwierzęcia^[11].

Zespół kierowany przez Browna odkrył holotyp A. magniventris (AMNH 589) w formacji Hell Creek w Montanie w 1906. Składały się nań dach czaszki, kręgi, żebra, część obręczy barkowej i pancerz. 6 lat później Brown znalazł szkielet dużego teropoda (AMNH 5866) w formacji Lance w Wyoming. W 1905 nadano mu nazwę Dynamosaurus imperiosus, ale obecnie szczątki przypisuje się gatunkowi Tyrannosaurus rex. Z AMNH 5866 związanych było ponad 75 osteoderm różnej wielkości, przypisanych rodzajowi Dynamosaurus. Jednakże były one prawie identyczne, jak te znalezione u A. magniventris. Prawdopodobnie należały więc do tego samego gatunku. W 1910, podczas ekspedycji w Albercie, Barnum Brown odnalazł trzeci okaz A. magniventris (AMNH 5214), pochodzący z formacji Scollard. Zawierał on kompletną czaszkę i pierwszą znaną maczugę ogonową, a także żebra, kości kończyn i pancerz. Wszystkie 3 znaleziska znajdują się obecnie w Amerykańskim Muzeum Historii Naturalnej w Nowym Jorku. Największą znaną czaszkę tego gatunku (NMC 8880) odkrył w 1947 w Albercie Charles Mortram Sternberg. Przechowuje ją Canadian Museum of Nature w Ottawie. Oprócz tego znaleziono jeszcze wiele pojedynczych kości, płyt pancerza i zębów ankylozaura^[4].

Od czasu opisania rodzaju w 1908 Ankylosaurus stał się archetypowym dinozaurem pancernym. Dzięki swemu charakterystycznemu wyglądowi i zainteresowaniu opinii publicznej gadami mezozoicznymi przez lata pojawiał się w kulturze popularnej. Jego rekonstrukcja naturalnej wielkości pojawiła się na wystawie światowej w Nowym Jorku w 1964, co znacznie zwiększyło popularność ankylozaura^[4]. Zwierzę pojawiło się też w kilku telewizyjnych serialach dokumentalnych, włączając w to Wędrówki z dinozaurami (1999) i The Truth About Killer Dinosaurs (2005).