Geosferyzm

Różnice między niebem północnym a południowym – jeden z dowodów kulistości Ziemi

Geosferyzm – pogląd, że Ziemia jest w przybliżeniu kulą. Pojawił się najpóźniej w starożytnej Grecji i został udowodniony przez jej uczonych; przez kolejne stulecia upowszechnił się w Europie, krajach islamskich i Indiach^[1]. Nowożytne odkrycia geograficzne umożliwiły przedstawienie go pozostałym kulturom.

Koncepcja ta pojawiła się najpóźniej w VI wieku przed naszą erą; jej pierwszymi poświadczonymi zwolennikami byli pitagorejczycy^[2]. Dzięki obserwacjom astronomicznym model ten udowodniono; Arystoteles przykładowo powołuje się na różne długości dnia w różnych miejscach^[3]. Geosferyzm zaowocował tworzeniem globusów; w II wieku p.n.e. w Pergamonie model taki stworzył Krates z Mallos^[4][5]. Pogląd ten czekał na pełną akceptację przez stulecia – na przełomie III i IV wieku polemizował z nim Rzymianin Laktancjusz^[6][7], a w VI wieku Bizantyjczyk Kosmas Indikopleustes^{[potrzebny przypis]}. Był też znany uczonym poza Europą i basenem Morza Środziemnego – przykładowo w V wieku wykładał go indyjski astronom Arjabhata^[1], a w XI wieku Al-Biruni żyjący w Azji Środkowej^[8].

W czasach europejskiego średniowiecza geosferyzm głosili uczeni, m.in. Beda Czcigodny (VIII wiek)^[9] i Sacrobosco (XIII wiek). Krzysztof Kolumb próbował wykorzystać kształt Ziemi, żeby dopłynąć do Azji, żeglując na zachód^[10]. Epoka nowożytna dostarczyła dalszych, bardziej bezpośrednich przesłanek – ekspedycja Ferdynanda Magellana w XVI wieku okrążyła glob, a w XX wieku pojawiły się zdjęcia satelitarne. Mimo to w XXI wieku dalej istnieją grupy przeczące temu odkryciu, np. Towarzystwo Płaskiej Ziemi^[11].

Powodem przybliżonej kulistości Ziemi oraz innych ciał niebieskich jest grawitacja – odpowiednio duże masy skutkują wystarczająco dużą siłą, żeby odkształcić materiał w sposób minimalizujący odległości między częściami^[12][13].

Kształt Ziemi odbiega od idealnej kuli nie tylko z powodu nierówności jak góry; średnia odległość między biegunami jest inna niż średnica równika. Geoida jest bliższa elipsoidzie obrotowej – ruch obrotowy Ziemi ją spłaszcza, co w układzie spoczynku Ziemi tłumaczą siły odśrodkowe. Zjawisko to przewidział w XVII wieku Isaac Newton, a w następnym stuleciu to potwierdzono^{[potrzebny przypis]}.

Zobacz hasło geosferyzm w Wikisłowniku

• geosfera

• Michał Heller: Wszechświat u schyłku stulecia. Kraków: Znak, 1994. ISBN 83-7006-348-9.

• Moriel Schottlender, Top 10 Ways to Know the Earth is Not Flat (ang.), smarterthanthat.com, 19 sierpnia 2008 [dostęp 2023-08-04] – artykuł edukacyjny o dowodach kulistości Ziemi.