Historia Polski (1945–1989)

Historia Polski w latach 1945–1989 – historia Polski obejmująca okres tzw. demokracji ludowej i zależności od ZSRR od 1945 roku, poprzez powstanie PRL, do obrad Okrągłego Stołu w 1989 roku.

W nocy z 31 grudnia 1943 roku na 1 stycznia 1944 roku powołano w Warszawie Krajową Radę Narodową, ta pozornie ponadpartyjna organizacja, w rzeczywistości reprezentowała jedynie PPR i partie satelickie RPPS i SL „Wola Ludu”. Jednocześnie przekształcono Gwardię Ludową w Armię Ludową – w jej skład miały wejść wojska 1 Korpusu. W odpowiedzi ugrupowania niepodległościowe powołały 9 stycznia Radę Jedności Narodowej, na jej czele stanął przewodniczący PPS-WRN Kazimierz Pużak^[1]. Utworzona w lipcu 1944 Krajowa Rada Ministrów jako integralna część rządu RP na uchodźstwie miała przejąć władzę w kraju w momencie zakończenia okupacji niemieckiej.

Gdy pierwsze jednostki Armii Czerwonej wkraczały na teren Polski (3 stycznia 1944)^[2], rząd RP na uchodźstwie pod przewodnictwem Stanisława Mikołajczyka był obiektem nacisków ze strony alianckiej o uznanie Linii Curzona jako wschodniej granicy przyszłej Polski. Efektem tego była propozycja Mikołajczyka (z 15 lutego 1944) o ustanowieniu linii demarkacyjnej polsko-radzieckiej na wschód od Lwowa i Wilna, i odłożenie dyskusji na później^[2]. Na niczym spełzły rozmowy Mikołajczyka z Rooseveltem, do rozmów premiera ze Stalinem nawet nie doszło. W lipcu 1944 roku KRN została oficjalnie uznana przez Stalina za reprezentację narodu polskiego, przekreśliło to ostatecznie jakiekolwiek złudzenia o możliwości nawiązania stosunków dyplomatycznych ZSRR z rządem RP na uchodźstwie.

Tymczasem w kraju do ofensywy przechodziła Armia Krajowa, która rozpoczęła akcję dywersyjną o kryptonimie „Burza”. Jej celem było przejmowanie władzy w dużych ośrodkach miejskich z rąk niemieckich. Rozpoczęta w lutym akcja osiągnęła wiele sukcesów wojskowych, niejednokrotnie we współpracy z ACz, jednakże po zakończeniu walk oddziały Armii Krajowej były rozwiązywane przez NKWD, część żołnierzy wcielano do AL, a oficerów aresztowano. W efekcie oddziały AK przestały się ujawniać, a dowództwo powołało do życia organizację NIE, na której czele stanął gen. Emil Nil-Fieldorf.

21 lipca 1944 powołano w Moskwie Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, na czele którego stanął przywódca RPPS Edward Osóbka-Morawski – mimo tego i uczestnictwa w rządzie ludowców, był on całkowicie podporządkowany komunistom. Następnego dnia opublikowano Manifest PKWN^[3]. 31 grudnia 1944 Stalin przekształcił PKWN w Rząd Tymczasowy RP.

Nowy rząd przy pomocy NKWD zorganizował aparat bezpieczeństwa, podlegający resortowi bezpieczeństwa, na którego czele stał Stanisław Radkiewicz, w skład którego wchodziły sieć Urzędów Bezpieczeństwa Publicznego oraz Milicja Obywatelska. 15 sierpnia ogłoszono powszechną mobilizację, a 24 sierpnia nakazano rozwiązanie wszystkich organizacji konspiracyjnych. Jednym z ważniejszych kroków nowej władzy była reforma rolna z 6 września 1944 roku, na mocy której parcelacji uległy majątki powyżej 100 lub 50 ha użytków rolnych, jak również te należące do Niemców i kolaborantów. Do końca roku na terenach zajętych przez Armię Czerwoną rozparcelowano 212 tys. ha, a nieco ponad 100 tys. upaństwowiono^[4].

W czerwcu 1945 w realizacji ustaleń konferencji jałtańskiej na konferencji w Moskwie (odbywającej się równolegle do pokazowego procesu szesnastu przywódców Polskiego Państwa Podziemnego, aresztowanych w marcu 1945 przez NKWD pod pretekstem rozmów pojałtańskich) powołano Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, który powstał faktycznie poprzez dokooptowanie Stanisława Mikołajczyka, z grupą związanych z nim polityków do Rządu Tymczasowego Osóbki-Morawskiego. Rząd ten miał funkcjonować do czasu przeprowadzenia wolnych wyborów parlamentarnych w Polsce i uzyskał uznanie USA i Wielkiej Brytanii, które w konsekwencji 4–5 lipca 1945 cofnęły uznanie Rządowi RP na uchodźstwie.

Po wyeliminowaniu legalnej opozycji (PSL), sfałszowaniu referendum w 1946 r. i wyborów w 1947^[5], oraz pokonaniu zbrojnego podziemia (WiN, NSZ, NZW) i odsunięciu na boczny tor w roku 1948 grupy Władysława Gomułki lansującej tak zwaną polską drogę do socjalizmu („odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne”) nastąpiło umocnienie dyktatorskiego systemu rządów (stalinizacja). Dokonywano jednoczenia na warunkach komunistów organizacji politycznych i społecznych, między innymi w 1948 r. z połączenia PPR i PPS powstała PZPR^[6], natomiast rok później ze Stronnictwa Ludowego i resztek PSL powstało Zjednoczone Stronnictwo Ludowe. Eliminowano potencjalnych i faktycznych przeciwników władzy (wzmożony terror Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego), zacieśniono związek z blokiem krajów zdominowanych przez ZSRR (od 1949 członkostwo w RWPG, od 1955 w Układzie Warszawskim). W gospodarce panowały system nakazowo-rozdzielczy, eliminacja sektora prywatnego („bitwa o handel”), próba pełnej kolektywizacji gospodarki chłopskiej, forsowna rozbudowa przemysłu ciężkiego, wielkie nakłady na wojsko oraz przemysł zbrojeniowy.

W wyniku wydarzeń 1956 roku (Poznański Czerwiec, październikowe przesilenie) częściowo zmodyfikowano system polityczno-ekonomiczny (ograniczenie represji oraz rezygnacja z kolektywizacji, zwiększenie swobód obywatelskich, próba modernizacji zarządzania gospodarką). Nie dało to jednak oczekiwanych rezultatów (nawrót do walki z Kościołem, ograniczenie swobód twórczych w nauce i kulturze). W marcu 1968 r. stłumiono demokratyczny ruch studencki i wykorzystano go w walce o władzę w PZPR do zmian i czystek personalnych połączonych z kampanią antysemicką i antyinteligencką (wydarzenia marcowe)^[7]. W sierpniu 1968 r. Ludowe Wojsko Polskie uczestniczyło w interwencji państw Układu Warszawskiego w Czechosłowacji.

Po kryzysie politycznym w grudniu 1970 r. (grudniowy bunt robotników na Wybrzeżu) władzę przejęła ekipa Edwarda Gierka. Przyjęto koncepcję tak zwanej strategii przyspieszonego rozwoju społeczno-gospodarczego Polski. Program ten (finansowany kredytami zagranicznymi) w warunkach nieefektywnego systemu ekstensywnej gospodarki zakończył się jej załamaniem i ogromnym zadłużeniem zagranicznym, czemu towarzyszyły strajki i manifestacje (czerwcowy protest robotniczy w 1976). Powstała niezależna opozycja demokratyczna (KOR^[8], ROPCiO^[9], KPN), którą umocnił w 1978 r. wybór Karola Wojtyły^[10] na papieża i jego wizyta w Polsce (1979)^[11].

Gwałtowne zaostrzenie się kryzysu gospodarczego przyspieszyło wybuch w lipcu i sierpniu 1980 r. masowych strajków w całym kraju (główne centra na Wybrzeżu i Śląsku), zakończonych podpisaniem porozumień społecznych. Powstał NSZZ „Solidarność” (10 milionów członków w tym przewodniczący Lech Wałęsa)^[12]. Wobec zagrożenia monopolu władzy i radykalizacji żądań społeczeństwa władze wprowadziły 13 grudnia 1981 r. stan wojenny w całym kraju^[13]. Internowano wielu działaczy „Solidarności”, a sam związek zdelegalizowany w październiku 1982 działał w konspiracji. W grudniu 1982 zawieszono, a 22 lipca 1983 r. zniesiono stan wojenny^[12]. Władzom nie udało się zrealizować koncepcji porozumienia narodowego. W maju i sierpniu 1988 wybuchały strajki, natomiast w grudniu 1988 r. utworzono Komitet Obywatelski „Solidarność”. Następnie przeprowadzono rozmowy obozu rządzącego z częścią opozycji (głównie „Solidarność”) w sprawie demokratyzacji ustroju politycznego i społecznego oraz naprawy systemu gospodarczego Polski (porozumienie Okrągłego Stołu w lutym i kwietniu 1989 r.^[14]).

W kwietniu 1989 zarejestrowano NSZZ „Solidarność”, a w czerwcu tego samego roku odbyły się częściowo demokratyczne wybory do parlamentu^[15]. „Solidarność” odniosła zwycięstwo, powstał rząd złożony między innymi z przedstawicieli dotychczasowej opozycji (premier Tadeusz Mazowiecki)^[16].

• Jerzy Eisler, Zarys dziejów politycznych Polski 1944–1989, Polska Oficyna Wydawnicza „BGW”, Warszawa 1992
• Andrzej Leon Sowa, Historia polityczna Polski 1944–1991, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2011

• p
• d
• e

Historia Polski

Państwo polskie	Polska wczesnopiastowska Polska w okresie rozbicia dzielnicowego Zjednoczone Królestwo Polskie Korona Królestwa Polskiego Rzeczpospolita Obojga Narodów Rzeczpospolita Trojga Narodów Polska pod zaborami Księstwo Warszawskie Wolne Miasto Kraków Królestwo Polskie 1815–1917/1918 Królestwo Polskie 1830–1831 Królestwo Polskie 1917–1918 II Rzeczpospolita Polska podczas II wojny światowej Okupacja niemiecka ziem polskich 1939–1945 Generalne Gubernatorstwo Okupacja sowiecka ziem polskich 1939–1941 Polska Rzeczpospolita Ludowa III Rzeczpospolita
Kalendarium	Prehistoria ziem polskich do 1138 1138–1320 1320–1386 1386–1492 1492–1572 1572–1697 1697–1763 1764–1795 1795–1831 1831–1914 1914–1918 1918–1939 1939–1945 1945–1989 od 1989
Działami	Nauka Wojsko Język Sztuka Teatr Kinematografia Literatura Filozofia Folklor Edukacja Muzyka Kuchnia Plemiona Chłopi Szlachta Kobiety LGBT
Pozostałe	Naród polski Język polski Władcy Polski Prezydenci Polski Premierzy Polski Ustrój polityczny Polski Historia konstytucji w Polsce