Maus (komiks)

Ten artykuł dotyczy komiksu. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Maus. Opowieść ocalałego (ang. Maus: A Survivor’s Tale) – powieść graficzna autorstwa amerykańskiego rysownika Arta Spiegelmana, uhonorowana w 1992 roku Nagrodą Pulitzera. Została wydana w wielu krajach świata, w Polsce w roku 2001.

Wszystkie postacie w komiksie są przedstawione w formie zwierząt, które metaforycznie symbolizują ich narodowości. I tak Żydzi są przedstawieni jako myszy, skazane na zagładę przez koty, obrazujące Niemców. Polacy zostali przedstawieni jako świnie, Francuzi jako żaby, Amerykanie – psy, Brytyjczycy – ryby, Cyganie – ćmy, Szwedzi zaś jako jelenie^[1][2].

Komiks został wydany w Polsce przez specjalnie do tego celu powołaną oficynę wydawniczą założoną przez Piotra Bikonta, dziennikarza Gazety Wyborczej.

Jest to komiksowa opowieść oparta na prawdziwych wydarzeniach z życia mieszkających w Nowym Jorku Arta Spiegelmana oraz jego ojca – Władka Szpigelmana, polskiego Żyda, który ocalał z Holocaustu, ale okupił to znacznymi zmianami w swoim charakterze. Trudna osobowość Władka zawsze powodowała liczne komplikacje pomiędzy nim a jego synem Artiem – młodym rysownikiem, mającym za sobą pobyt w zakładzie psychiatrycznym. Poprzez realizację komiksu i wywiady z ojcem młody Art stara się zrozumieć historię swojego ojca oraz jego życiowe postępowanie, które doprowadziło do tak wielu konfliktów w przeszłości. Samobójstwo żony Władka i matki Artiego – Andzi w USA w 1968 roku na skutek powracających w jej głowie koszmarów wojny przeżytej w Polsce, utrata całej licznej rodziny podczas II wojny światowej (w tym starszego syna – Rysia), pobyt w obozie koncentracyjnym w Auschwitz (od marca 1944 r. do stycznia 1945 r.) uczyniły z Władka człowieka nieufnego wobec świata i ludzi, oszczędnego do granic chorobliwego skąpstwa, nieprzyjemnego dla bliskich i stale doszukującego się spisku w działaniach drugiej żony – Mali. Rozmowy ojca z synem stają się jednak podstawą do uporządkowania skomplikowanych relacji między nimi oraz próbą przedstawienia czasów Holocaustu z punktu widzenia jednostki.

Znaczna część akcji utworu ma miejsce w getcie sosnowieckim.

Komiks Arta Spiegelmana wzbudzał od początku swojego istnienia wiele kontrowersji. Początkowo krytykowano zamysł przedstawienia wydarzeń z czasów Holocaustu jako komiksu, uznawanego przez niektórych krytyków za formę mało poważną i dziecinną. Czarno-białe rysunki, oszczędność środków wyrazu, przedstawienie tragedii prawdziwej rodziny, do destrukcji której doprowadziły wydarzenia Holocaustu, oraz oparcie całej historii na faktach oddaliły jednak te wątpliwości.

W Polsce komiks doczekał się wydania dopiero w 2001 roku – głównym powodem tak późnego pojawienia się tego dzieła na polskim rynku były oskarżenia o jego antypolski charakter. Przypisanie Polakom świńskiej twarzy oburzało wielu krytyków, którzy dopatrywali się w tym jawnej inwektywy. Również pokazanie w kilku miejscach Polaków nie tylko jako ludzi walczących z Niemcami i wspierających Żydów, lecz również jako antysemitów (scena linczu na Żydzie, który wrócił po wojnie na swoje gospodarstwo) bądź jako obozowych kapo spowodowało liczne protesty. Krytycy zaznaczali niesprawiedliwość w ocenie i podkreślali ogromne poświęcenie, jakim wykazali się Polacy w czasie II wojny światowej – za pomoc Żydom groziła śmierć.

Autor wyjaśnił, że o ile Żydzi mieli być w Rzeszy wytępieni, to Polacy, jak inni Słowianie, mieli pracować, czyli można powiedzieć, dostarczać mięso jak świnie. Byli Polacy, którzy się zachowywali źle i byli tacy, którzy zachowywali się dobrze, tak samo Żydzi^[3].

Kongres Polonii Kanadyjskiej opublikował dogłębną krytykę, w której przedstawiono dowody na to, że komiks wytwarza i zakorzenia negatywny obraz Polaków wśród uczniów szkół kanadyjskich i amerykańskich, niemających dostatecznej lub żadnej wiedzy o drugiej wojnie światowej^[4]. Krytyczna opinia znajduje się w "The Norton Anthology of American Literature". Erin Einhorn w "The Pages In Between: A Holocaust Legacy of Two Families, One Home" opisuje antypolskie uprzedzenia u części Żydów, którzy przeżyli Holokaust w okupowanej Polsce. Ponad 200 organizacji polonijnych w USA wystąpiło w marcu 2022 do podkomisji edukacji Izby Reprezentantów przeciwko używaniu tego komiksu w szkołach^[5].

Wilhelm Sasnal namalował pięć obrazów inspirowanych "Maus"^[6].

• Maus – opowieść ocalałego. Część pierwsza – Mój ojciec krwawi historią (Maus: A Survivor’s Tale. Vol. I My Father Bleeds History) – amerykańskie wydanie 1986, polskie 2001
• Maus – opowieść ocalałego. Część druga – I tu się zaczęły moje kłopoty (Maus: A Survivor’s Tale. Vol. II And Here My Troubles Began) – amerykańskie wydanie 1991, polskie 2001
• Wydanie zbiorcze: Maus (The Complete Maus) – amerykańskie wydanie 2011, polskie 2016

• Łukasz Stasiak: Obraz i słowo o Holocauście w komiksie Maus Arta Spiegelmana. Zeszyty Komiksowe, 2007. [dostęp 2019-12-12]. (pol.).