Obława augustowska

Obława augustowska

działania zbrojne podziemia antykomunistycznego w Polsce
Pomnik Ofiar Obławy Augustowskiej w Suwałkach
Czas	10–25 lipca 1945
Miejsce	rejon Suwałk i Augustowa
Terytorium	Polska
Przyczyna	zwalczanie polskiego podziemia niepodległościowego przez władze komunistyczne i wspierające je wojska radzieckie
Wynik	likwidacja polskiego podziemia niepodległościowego na Suwalszczyźnie
Strony konfliktu
Polskie Państwo Podziemne  ZSRR
Dowódcy
n/n n/n
Siły
ok. 3000 n/n
Straty
2000 pojmanych i rozstrzelanych, 600 deportowanych n/n
brak współrzędnych

Obława augustowska (inaczej: obława lipcowa) – operacja wojskowa przeprowadzona w lipcu 1945 roku przez oddziały Armii Czerwonej (50 Armia), wojska Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych Związku Radzieckiego (NKWD) oraz wydzielone oddziały Ludowego Wojska Polskiego i Urzędu Bezpieczeństwa^[1].

Miała ona na celu rozbicie i likwidację oddziałów podziemia niepodległościowego i antykomunistycznego w rejonie Suwałk i Augustowa. Obława augustowska nazywana jest niekiedy „Małym Katyniem”^[2].

Od 10 do 25 lipca 1945 oddziały należące do 3 Frontu Białoruskiego^[3][4] (według innych źródeł 1 Frontu Białoruskiego^[5]) (według ustaleń poczynionych przez historyków z Instytutu Pamięci Narodowej były to oddziały 50 Armii^[1]) i jednostki 62 Dywizji Wojsk Wewnętrznych NKWD, osłaniane i wspomagane przez UB i pododdział złożony z dwóch kompanii w sile ok. 110–160 żołnierzy 1 Praskiego Pułku Piechoty (dowodzony przez por. Maksymiliana Sznepfa^[6][7][8]), przeprowadziły szeroko zakrojoną akcję pacyfikacyjną obejmującą tereny Puszczy Augustowskiej i jej okolic, w tym Dąbrowy Białostockiej, w powiecie sokólskim (Małyszówki, Brzozowa, Nowej Wsi, Hamulki, Suchowoli i Kamiennej Nowej)^[9][5]. Wśród żołnierzy polskich wspomagających oddziały sowieckie udział w pacyfikacji brał późniejszy szef MSW Mirosław Milewski, ówczesny pracownik PUBP w Augustowie (który wykazywał się wielką gorliwością w pomocy organizatorom obławy)^[5]. Oddziały radzieckie otaczały tamtejsze wsie, aresztując ich mieszkańców podejrzanych o kontakty z partyzantką niepodległościową. Cała operacja kierowana była prawdopodobnie z Augustowa, gdzie ulokowane było lokalne dowództwo sowieckiego kontrwywiadu wojskowego Smiersz. Zatrzymano ponad 7 tysięcy osób^[10], które więziono w ponad pięćdziesięciu miejscach^[11]. Sowieci utworzyli obozy filtracyjne, gdzie torturowano i przesłuchiwano zatrzymanych, przetrzymując ich skrępowanych drutem kolczastym w dołach zalanych wodą pod gołym niebem^[12]. Część z nich po przesłuchaniach wróciła do domu. 252 aresztowanych Litwinów, zaangażowanych w litewski ruch niepodległościowy, przekazano miejscowym organom NKWD-NKGB Litewskiej SRR^[3]. Około 600 osób narodowości polskiej zostało wywiezionych w nieznanym kierunku i wszelki ślad po nich zaginął; aresztowania tych osób dokonały organy Smiersz 3 Frontu Białoruskiego^[13].

Podejrzewa się, że zostały one wywiezione w okolice Grodna i zamordowane na terenie tzw. Fortów Grodzieńskich, gdzie wcześniej NKWD przeprowadzało inne masowe egzekucje^[13]. Jako możliwe miejsce egzekucji wskazywano wieś Naumowicze w obwodzie grodzieńskim na Białorusi^[14]. Polski historyk prof. Krzysztof Jasiewicz wysunął hipotezę, że mordu dokonano w rejonie jeziora Gołdap lub – co uznał za bardziej prawdopodobne – w okolicach wsi Rominty (obecnie Krasnolesje) w Puszczy Rominckiej, gdzie niegdyś mieścił się dwór myśliwski Hermanna Göringa (obecnie miejscowość ta znajduje się na terenie obwodu królewieckiego)^[14]. Prof. Natalia Lebiediewa z Instytutu Historii Rosyjskiej Akademii Nauk, autorka książki o Katyniu, wysunęła przypuszczenie, że Polacy mogli trafić do jakiegoś tajnego obozu, gdzie być może przeprowadzano na nich eksperymenty z bronią chemiczną lub biologiczną^[5].

W 2011 roku rosyjski historyk Nikita Pietrow, wiceprzewodniczący Stowarzyszenia „Memoriał”, opublikował szyfrowaną depeszę wysłaną w lipcu 1945 roku przez gen. Wiktora Abakumowa, dowódcę wojskowego kontrwywiadu Smiersz, do szefa NKWD Ławrentija Berii^[10], odnalezioną w 1990 roku w archiwach KGB^[15]. Z depeszy wynikało, że 20 lipca 1945 roku z Moskwy do Olecka przybyła specjalna ekipa funkcjonariuszy Smiersza kierowana przez gen. Iwana Gorgonowa, mająca przeprowadzić „likwidację zatrzymanych w lasach augustowskich bandytów”^[3]. Likwidacją mieli dowodzić gen. Gorgonow oraz szef kontrwywiadu Smiersz 3 Frontu Białoruskiego gen. Paweł Zielenin^[10]. Liczba 592 osób, wymieniona w depeszy Abakumowa, odpowiada prawie dokładnie liczbie mieszkańców regionu zaginionych w czasie obławy^[10]. Według Nikity Pietrowa z depeszy wynika, że obława została przeprowadzona na osobisty rozkaz Józefa Stalina^[10]. Rosyjski historyk wiąże obławę augustowską z planowanym przejazdem Stalina pociągiem specjalnym przez Polskę na trasie Moskwa – Berlin (17 lipca 1945 roku rozpoczęła się pod Berlinem konferencja poczdamska z udziałem Stalina), co nasiliło działania NKWD i Armii Czerwonej przeciwko polskiemu podziemiu niepodległościowemu^[16].

W sierpniu 1945 roku podobną operację antypartyzancką z udziałem Armii Czerwonej i NKWD przeprowadzono po drugiej stronie granicy, w okręgu mariampolskim na Litwie^[17].

W listopadzie 1945 roku mieszkańcy gminy Giby wysłali do Bolesława Bieruta delegację, która miała dowiedzieć się o losach zaginionych mieszkańców. Pod koniec lat 50. dwaj posłowie, Jan Kłoczko i Adam Palczak, także próbowali zasięgnąć informacji na temat wydarzeń sprzed kilkunastu lat. Obie te inicjatywy napotkały mur nie do przebycia, a ich inicjatorów represjonowano. W 1987 roku utworzono Obywatelski Komitet Poszukiwań Mieszkańców Suwalszczyzny Zaginionych w lipcu 1945 roku. Wówczas także rozpoczęto ekshumację grobów w lesie koło Gib, ponieważ przypuszczano, że tam mogą być pochowani Polacy. Okazało się jednak, że groby kryły ciała żołnierzy niemieckich z czasów II wojny światowej.

Władze PRL nigdy oficjalnie nie potwierdziły faktu obławy. Rzecznik rządu Jerzy Urban negował nawet sam fakt zaginięcia obywateli polskich. W 1992 roku śledztwo w tej sprawie wszczęła prokuratura w Suwałkach, potem zostało ono zawieszone, a w 2000 podjął je Instytut Pamięci Narodowej w Białymstoku^[18]. Początkowo śledztwo było kwalifikowane przez prokuratorów IPN jako zbrodnia komunistyczna, a od lipca 2009 roku również jako zbrodnia przeciwko ludzkości^[13].

W sprawie tej kilkakrotnie, poczynając od 1992 roku, kierowano do Rosji wnioski o pomoc prawną^[18]. 7 stycznia 1995 roku Główna Prokuratura Wojskowa Federacji Rosyjskiej w odpowiedzi na zapytanie strony polskiej wysłała do ambasady polskiej w Moskwie pismo z informacją, że „potwierdzono aresztowanie podczas obławy przez organy Smiersz 3 Frontu Białoruskiego grupy 592 osób, które wspierały antyradziecko nastawioną Armię Krajową”^[13]. Ponadto strona rosyjska poinformowała: „Wymienionym obywatelom polskim nie przedstawiono zarzutów, sprawy karne nie zostały przekazane do sądów, a dalsze losy aresztowanych nie są znane”^[17]. W 2003 roku strona rosyjska stwierdziła, że nie ma żadnych dokumentów potwierdzających rozstrzeliwanie cywilów na Suwalszczyźnie w 1945 roku; potwierdzono, że na tym terenie działała 62 Dywizja Wojsk Wewnętrznych NKWD, lecz prośby o fotokopie dzienników bojowych tej formacji pozostały bez odpowiedzi^[18]. W połowie lipca 2006 strona rosyjska odmówiła odpowiedzi na polski wniosek o pomoc prawną w tej sprawie, argumentując to przedawnieniem karalności^[18]. Kolejny, obszerny wniosek o pomoc prawną strona polska skierowała do Rosji w 2009 roku^[13]. Następny, uzupełniający wniosek o pomoc prawną został przygotowany przez Instytut Pamięci Narodowej w czerwcu 2011 roku; była to prośba o przekazanie kopii konkretnego dokumentu na temat obławy, który opublikował w 2011 roku rosyjski historyk Nikita Pietrow^[19]. Wniosek ten został przesłany stronie rosyjskiej^[20], a w sierpniu 2011 roku Prokuratura Generalna Federacji Rosyjskiej poinformowała Prokuraturę Generalną RP, że oprócz informacji przekazanej Polsce w roku 1995 i 2003 nie dysponuje innymi informacjami w tej sprawie^[21]. Była to odpowiedź na polski wniosek z 2009 roku i brak jak dotąd^[kiedy?] odpowiedzi na wniosek z czerwca 2011 roku w sprawie dokumentu opublikowanego przez Nikitę Pietrowa^[22].

W grudniu 2011 roku strona polska zwróciła się do prokuratury rosyjskiej z nowym wnioskiem o pomoc prawną, w którym poprosiła o przekazanie drugiego szyfrogramu gen. Wiktora Abakumowa do szefa NKWD Ławrientija Berii (nr 25871, przechowywanego w Centralnym Archiwum Federalnej Służby Bezpieczeństwa w Moskwie), z którego wynika, że podczas obławy augustowskiej zatrzymano m.in. dowódcę Armii Krajowej o nazwisku Kurpiński ps. „Grom”, urodzonego w 1906 roku^[23].

Podczas wizyty w Moskwie w kwietniu 2012 roku prezes IPN Łukasz Kamiński uzyskał od Stowarzyszenia Memoriał rozszyfrowane raporty dotyczące pojmanych „bandytów” adresowane do Ławrientija Berii^[24].

Ciał ofiar nigdy nie znaleziono, jakkolwiek podejrzewano, że mogły zostać pochowane w lesie na uroczysku Wielki Bór koło Gib^[17]. Ekshumacje przeprowadzone w latach 1987 i 1989 dowiodły, że były to zwłoki żołnierzy niemieckich^[11]. FSB informuje rodziny ofiar w 2013 o miejscu i dacie aresztowań^[25].

Przeanalizowano zdjęcia lotnicze i wskazano miejsca potencjalnych grobów^[26].

W czasie remontu prowadzonego w r. 2023 w budynku, w którym w latach 1945–1956 mieścił się Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego (tzw. „Domu Turka”) odkryto w jego pomieszczeniach, które w tamtym okresie służyły za cele aresztowe, napisy wskazujące, że przetrzymywano tu osoby zatrzymane w okresie, kiedy realizowana była cała operacja. Trwają badania, w jakim stopniu napisy te mają związek z obławą^[27].

W latach 1958–1959 Jan Kłoczko i poseł na Sejm PRL z ramienia Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej Adam Palczak brali udział w kompletowaniu listy osób zaginionych w trakcie obławy, w ich sprawie podejmował próby interwencji w Komitecie Centralnym PZPR^[28].

Dla uczczenia ofiar obławy augustowskiej w 1987 roku w Gibach powstał pomnik projektu Andrzeja Strumiłły. Corocznie w Gibach odbywają się uroczyste obchody rocznicy obławy^[29]. W Polsce działa Obywatelski Komitet Poszukiwań Mieszkańców Suwalszczyzny Zaginionych w Lipcu 1945 r. oraz „Związek Pamięci Ofiar Obławy Augustowskiej 1945 roku”^[30], którego szefem jest ks. Stanisław Wysocki^[31].

W 1991 roku, po przeprowadzeniu ekshumacji w Gibach, ustawiono tam krzyż na symbolicznej mogile zaginionych. Na krzyżu wypisano nazwiska 530 osób^[11].

W lipcu 2010 roku wystawę poświęconą obławie augustowskiej, przygotowaną przez Oddział Instytutu Pamięci Narodowej w Białymstoku, zorganizowano w gmachu Sejmu w Warszawie^[32]. W latach 2006–2011 wystawy poświęcone obławie były organizowane w Suwałkach^[33][34] i Węgorzewie^[35].

9 czerwca 2011 roku w ramach XI Pikniku Kawaleryjskiego – Dni Kawaleryjskich w Suwałkach zaprezentowane zostało widowisko historyczne „Obława Augustowska. Lipiec 1945”, współorganizowane przez Muzeum Okręgowe w Suwałkach i Oddział Instytutu Pamięci Narodowej w Białymstoku^[36].

Uchwałą z 25 lipca 2014 Sejm RP uczcił pamięć ofiar obławy augustowskiej^[37].

9 lipca 2015 roku Sejm uchwalił ustawę ustanawiającą 12 lipca Dniem Pamięci Ofiar Obławy Augustowskiej z lipca 1945 roku^[38].

W maju 2017 r. na terenie otaczającym kościół pod wezwaniem św. Marii Magdaleny w Mikaszówce została umieszczona instalacja autorstwa metaloplastyka Wojciecha Skrzyszewskiego, upamiętniająca ofiary obławy augustowskiej^[39].

W „Domu Turka” (dawnej siedzibie Urzędu Bezpieczeństwa w Augustowie) planowane jest urządzenie Domu Pamięci Obławy Augustowskiej^[27].

Zobacz wiadomość w serwisie Wikinews pt. Mateusz Morawiecki wziął udział w obchodach Dnia Pamięci Ofiar Obławy Augustowskiej

• Zbrodnia w Zaleszanach

• Obława Augustowska (lipiec 1945 r.). Jan Jerzy Milewski i Anna Pyżewska (red.). Białystok: 2005. ISBN 83-88097-99-7. Brak numerów stron w książce
• Marcin Dzierżanowski, Aneta Blinkiewicz. W służbie Moskwy. „Tygodnik Wprost”. 28 (1180), 2005. brak numeru strony
• Mariusz Filipowicz: Obława Augustowska w lipcu 1945 r.. W: Obława Augustowska. Białystok: Polskie Towarzystwo Historyczne – Oddział w Białymstoku, 2005. ISBN 83-9222-636-4. Brak numerów stron w książce
• Józef Pawluczyk, Cierniowa droga do wolności, Białystok 2005 (wspomnienia żołnierza AK pochodzącego z miejscowości Stare Leśne Bohatery, po stronie polskiej obecnej granicy, o polskiej konspiracji i okupacji sowieckiej, niemieckiej oraz czasach PRL we wschodniej części przedwojennego powiatu augustowskiego). Tekst na: http://pbc.biaman.pl/Content/5384/Cierniowa+Droga+do+Wolno%C5%9Bci+-+Pawluczuk+J%C3%B3zef.pdf
• Jarosław Szlaszyński, Andrzej Makowski: Augustów: Monografia historyczna. Augustów: 2007, s. 611–621. ISBN 978-83-9256-200-9.
• Jarosław Szlaszyński. Geneza obławy augustowskiej. „Tygodnik Suwalsko-Mazurski: Krajobrazy”. 32 (743), s. 8–9, 1995. 
• Jarosław Szlaszyński. Dzieje lipcowej obławy 1945 r. „Przegląd Augustowski”. 5 (12), s. 8–9, 1996. 
• Piotr Łapiński. Obława augustowska (lipiec 1945 r.). „Biuletyn Informacyjny”. 7 (267), s. 32–38, lipiec 2012. Warszawa: Zarząd Główny ŚZŻAK. ISSN 1233-8567. 
• Sewastianowicz I. Kulikowski S. Nie tylko Katyń, Białystok 1990
• Zwolski Marcin. Obława Augustowska. Encyklopedia Białych Plam, tom XX

• Konferencja naukowa IPN Białystok „60. rocznica obławy augustowskiej”. www1.ipn.gov.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-07-22)]. ipn.gov.pl [dostęp 2011-06-09]
• Artykuł N. Pietrowa Малая Катынь, poświęcony obławie augustowskiej (ros.) novayagazeta.ru 7 czerwca 2011 [dostęp 2011-06-09]
• Unsolved Communist Crimes: The Augustów Roundup in July, 1945 (ang.) doomedsoldiers.com [dostęp 2012-02-12]
• Obława augustowska
• IPN: Obława Augustowska - zbrodnia wciąż zbyt mało znana. dzieje.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-07-12)].