Operacja jelnińska

Operacja jelnińska

II wojna światowa, front wschodni, część bitwy pod Smoleńskiem
Masowe groby żołnierzy Armii Czerwonej w Jelni
Czas	30 sierpnia – 8 września 1941
Miejsce	Jelnia i okolice
Terytorium	ZSRR
Przyczyna	operacja Barbarossa
Wynik	taktyczne zwycięstwo ZSRR
Strony konfliktu
III Rzesza  ZSRR
Dowódcy
Fedor von Bock Gieorgij Żukow Konstantin Rakutin †
Siły
70 000 żołnierzy, 500 czołgów 103 200 żołnierzy, 800 czołgów
Straty
ok. 23 000 zabitych, rannych lub wziętych do niewoli[1] 10 701 zabitych lub zaginionych, 21 152 rannych[2]
Położenie na mapie Związku Radzieckiego miejsce bitwy
54°34′00,1200″N 33°10′00,1200″E/54,566700 33,166700

Operacja jelnińska – ofensywna operacja wojskowa Armii Czerwonej przeprowadzona pomiędzy 30 sierpnia a 8 września 1941 roku w ramach bitwy pod Smoleńskiem na froncie wschodnim II wojny światowej przez wojska Frontu Rezerwowego pod dowództwem generała armii Gieorgija Żukowa.

W ramach operacji radziecki Front Rezerwowy bezskutecznie próbował okrążyć zgrupowanie wojsk niemieckich (4 Armia i 2 Grupa Pancerna) w okolicach Jelni, atakując półkolisty występ w linii frontu, które Wehrmacht wysunął na 50 km na południowy wschód od Smoleńska, tworząc podstawę do przeprowadzenia ofensywy w kierunku Wiaźmy i ostatecznie Moskwy. Następujące po sobie, źle przygotowane kontrataki doprowadziły do całkowitego wykrwawienia wojsk Frontu Rezerwowego. Jednak pod silną presją na swoje flanki, armia niemiecka wycofała się z obszaru operacji do 8 września 1941 r., pozostawiając po sobie zdewastowany i wyludniony region. Jako pierwszy operacyjny odwrót przeprowadzony przez Niemców podczas operacji Barbarossa i pierwsze odzyskanie własnego terytorium przez Armię Czerwoną, bitwa została wykorzystana przez radziecką propagandę i posłużyła do podwyższenia morale ludności ZSRR, choć również Niemcy próbowali przedstawić to starcie jako swój sukces.

Miasto Jelena leży 82 km na południowy wschód od Smoleńska, w pobliżu wzgórz uznanych za strategicznie ważne przez generała Heinza Guderiana, dowódcę 2 Grupy Pancernej, jako baza dla dalszych operacji ofensywnych w kierunku Moskwy. 2 Grupa Pancerna zajęła wzgórza 19 lipca 1941 r., ale zabrakło jej paliwa i prawie skończyła się amunicja^[3]. Przedłużone flanki przyczółka były często kontratakowane przez Armię Czerwoną, podczas gdy Grupa Armii „Środek” wstrzymała wszystkie operacje pod koniec lipca w celu odpoczynku wojsk i dokonania niezbędnych napraw sprzętu^[4].

1 sierpnia Stawka zezwoliła na utworzenie Frontu Rezerwowego pod dowództwem marszałka Georgija Żukowa, z kilkoma nowymi armiami pod jego dowództwem. Te formacje były na ogół źle wyszkolone i miały niewiele czołgów oraz artylerii. Dwie nowe armie – 24 Armia pod dowództwem generała dywizji Konstantina Rakutina i 43 Armia pod dowództwem generała porucznika Pawła Kuroczkina – miały wspierać Front Zachodni pod dowództwem generała Siemiona Tymoszenki. Dwie formacje miały zniszczyć siły niemieckie w Jelni i przeprawić się przez rzekę Desnę, aby odzyskać Rosławl, który został utracony na rzecz 2 Grupy Pancernej na początku sierpnia^[5].

Pierwszymi siłami niemieckimi znajdującymi się w rejonie początkowo były: 10 Dywizja Pancerna, 2 Dywizja Waffen-SS „Das Reich” i 268 Dywizja Piechoty. Dywizje te zostały zastąpione przez 137, 78 i 292 Dywizję Piechoty, z wyjątkiem 268-ej, która pozostała na miejscu, łącznie około 70 000 żołnierzy z około 500 działami i 40 StuG III z 202. batalionu szturmowego. Północny kraniec występu zajmowała 15 Dywizja Piechoty, a południowy 7 Dywizja Piechoty^[6].

Pierwsza faza operacji rozpoczęła się pod koniec pierwszego tygodnia sierpnia; początkowy atak był całkowitą porażką i został odwołany w przeciągu 48 godzin. Niemniej jednak sowieckie operacje ofensywne trwały do 20 sierpnia, a następnie wznowiono je 30 sierpnia, w koordynacji z operacjami Frontu Zachodniego i Frontu Briańskiego pod dowództwem generała Andrieja Jeriomienki^[7].

Celem ofensywy z 30 sierpnia było zaatakowanie podstaw występu dwoma kleszczami manewru okrążającego. Na północy 102 Dywizja Pancerna oraz 107 i 103 Dywizja Zmotoryzowana stanowiły zewnętrzną szpicę ataku, podczas gdy 107 i 100 Dywizja Strzelecka tworzyły wewnętrzny krąg manewru kleszczowego. Na południu 303 Dywizja Piechoty szła po zewnętrznej manewru kleszczowego, a 106 Dywizja Zmotoryzowana po wewnętrznej. Do uderzenia w środkowym (wschodnim) sektorze ofensywy zostały wyznaczone 19 Dywizja Strzelecka i 309 Dywizja Strzelecka. 103 Dywizja Zmotoryzowana i 120 Dywizja Strzelecka zostały rozmieszczone po północnej i południowej stronie występu na ufortyfikowanych pozycjach obronnych, aby przeciąć potencjalne drogi odwrotu niemieckich dywizji. 24 Armii przydzielono tylko 20 samolotów do rozpoznania i korekty ostrzału artyleryjskiego na czas operacji, bez wsparcia myśliwców czy lotnictwa bombowego^[6].

3 września, pod groźbą okrążenia, siły niemieckie zaczęły wycofywać się z wysuniętej pozycji, utrzymując opór na flankach. Po tygodniu ciężkich walk Adolf Hitler zezwolił dowódcy Grupy Armii „Środek” feldmarszałkowi Fedorowi von Bockowi na ewakuację przyczółka Jelnia; 6 września miasto zostało odbite przez Armię Czerwoną. Ofensywa sowiecka trwała do 8 września, kiedy została zatrzymana na nowej niemieckiej linii obrony. Chociaż źródła radzieckie twierdziły, że siły niemieckie zostały w znacznym stopniu zniszczone, większość z nich była w stanie bezpiecznie się wycofać. Niemniej jednak walki w sierpniu i wrześniu spowodowały 23 000 ofiar wśród żołnierzy XX Korpusu Armijnego, a 4 Armia nie była w stanie uzupełnić strat przez resztę roku^[7].

Brytyjski korespondent wojenny Alexander Werth opisał swoją wizytę w rejonie Jelni po jej odzyskaniu przez Armię Czerwoną w swojej książce Russia at War 1941–1945 z 1964 r. Miasto liczące przed wojną 15 000 mieszkańców zostało całkowicie zniszczone, a prawie wszyscy sprawni fizycznie mężczyźni i kobiety zostali sformowani w bataliony robotnicze i wywiezieni na tyły wojsk niemieckich. W mieście wolno było pozostać tylko kilkuset starcom i dzieciom. Świadkowie opisali Werthowi, jak w noc poprzedzającą wycofanie się Wehrmachtu z miasta zostali zamknięci w cerkwi i obserwowali niemieckich żołnierzy rabujących i systematycznie podpalających domy. Zostali uwolnieni przez wkraczającą do miasta Armię Czerwoną^[8]. Werth opisał wieś w występie jelnińskim jako „całkowicie zdewastowaną”, przy czym „każda wioska i każde miasto uległo zniszczeniu, a niewielu ocalałych cywili mieszkało w piwnicach i ziemiankach”^[9].

Straty Wehrmachtu obejmowały 23 000 ofiar z XX Korpusu Armijnego w okresie od 8 sierpnia do 8 września^[7]. Straty Armii Czerwonej w okresie od 30 sierpnia do 8 września szacuje się na 31 853 zabitych, rannych i zaginionych. Historyk David Glantz twierdzi, że chociaż ofensywa osiągnęła swój cel strategiczny, operacja kosztowała 24 Armię prawie 40 proc. jej siły operacyjnej. Operacja jelnińska, w połączeniu z innymi nieudanymi ofensywami Armii Czerwonej w rejonie smoleńskim, chwilowo stępiła niemiecki atak, ale poważnie osłabiła formacje Armii Czerwonej broniące podejścia do Moskwy. W wykładzie dla Centrum Dziedzictwa i Edukacji Armii USA Glantz stwierdził, że w okresie poprzedzającym bitwę o Moskwę Wehrmacht nie dokonałby tak znacznego postępu, gdyby siły radzieckie nie poniosły strat w wyniku nieudanych kontrofensyw na wschód od Smoleńska^[10]. Jednocześnie w wydanej w 2015 książce When Titans Clashed: How the Red Army Stopped Hitler (napisanej wspólnie przez Glantza i Jonathana House'a) autorzy stwierdzają, że chociaż „straty Frontu Zachodniego osłabiły jego zdolność do powstrzymania przyszłej ofensywy niemieckiej (...) szkody, jakie wyrządziła grupie wojsk Bocka przyczyniły się do późniejszej klęski Niemców u bram Moskwy”^[11].

Operacja jelnińska była pierwszym poważnym odwrotem, jakiego doznał Wehrmacht podczas operacji Barbarossa. Nazistowska propaganda przedstawiała odwrót spod Jelni jako zaplanowaną operację; we wrześniu 1941 r. niemiecki żołnierz piechoty napisał:

Ze swojej strony radziecka propaganda uznała ofensywę za wielki sukces i chciała zwrócić na nią uwagę całego świata. Dlatego bitwa pod Jelnią była pierwszą okazją, kiedy zagraniczni korespondenci w Związku Radzieckim mogli odwiedzić front. Siedmiu z ośmiu spośród nich odwiedziło ten obszar w dniach 15–22 września 1941 r. Według słów Wertha bitwa została opisana w radzieckiej prasie „nieproporcjonalnie do jej rzeczywistego lub ostatecznego znaczenia”. Niemniej jednak podkreślił on wpływ operacji na radzieckie morale, zauważając:

Operacja jelnińska związana jest z utworzeniem elitarnych jednostek gwardyjskich w Armii Czerwonej, gdy 100 i 127 Dywizja Strzelecka zostały przemianowane na 1 i 2 Dywizję Strzelców Gwardii. 26 września 1941 r. 107 i 120 Dywizja Strzelecka zostały również przemianowane na 5 i 6 Dywizję Strzelecką Gwardii^[6].

• Władimir Bieszanow: Pogrom pancerny 1941. Warszawa: Bellona, 2009. ISBN 978-83-1111-530-9.
• Martin Gilbert: Druga Wojna Światowa. Poznań: Zysk i S-ka, 2000, s. 276. ISBN 83-7150-713-5.
• David M. Glantz, Jonathan House: When Titans Clashed: How the Red Army Stopped Hitler. Lawrence: University Press of Kansas, 2015. ISBN 978-0-700-621-217. (ang.).
• Robert Michulec. Bitwa o Jelnię. „Technika Wojskowa Historia”. 6, 2018. Warszawa: Magnum X Sp. z o.o.. 
• David Stahel: Operation Barbarossa and Germany's Defeat in the East. Cambridge: Cambridge University Press, 2009. ISBN 978-0-521-76847-4. (ang.).
• Alexander Werth: Russia at War 1941–1945. New York: E. P. Dutton & Co, 1964. OCLC 613727310. (ang.).