Stefan Mossor

Stefan Mossor

Stefan Mossor, 1947
generał dywizji
Data i miejsce urodzenia	23 października 1896 Kraków, Austro-Węgry
Data i miejsce śmierci	22 września 1957 Warszawa, Polska
Przebieg służby
Lata służby	1914–1957
Siły zbrojne	Armia Austro-Węgier Wojsko Polskie ludowe Wojsko Polskie
Formacja	Legiony Polskie
Jednostki	6 Pułk Strzelców Konnych Sztab Generalny Grupa Operacyjna „Wisła”
Stanowiska	zastępca dowódcy pułku dowódca pułku kawalerii zastępca szefa SG dowódca grupy operacyjnej
Główne wojny i bitwy	I wojna światowa: bitwa pod Mołotkowem szarża pod Rokitną wojna polsko-bolszewicka II wojna światowa: kampania wrześniowa walki przeciwko partyzantce antykomunistycznej Akcja „Wisła”
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons

Stefan Adolf Mossor (ur. 23 października 1896 w Krakowie, zm. 22 września 1957 w Warszawie^[1]) – generał dywizji ludowego Wojska Polskiego, teoretyk sztuki wojennej, twórca jednego z planów wojny obronnej Polski z Niemcami, zastępca szefa Sztabu Generalnego WP (1946–1949), więzień stalinowski.

Urodził się w rodzinie inteligenckiej 23 października 1896. Jego rodzicami byli Kazimierz i Józefa Konstancja Kretschmer^[2]. Miał dwóch braci Stanisława i Tadeusza (1898–1929)^[3]. Był wychowywany w rodzinie o tradycjach patriotycznych. Naukę w szkole średniej rozpoczął w jednym z lwowskich gimnazjów. W latach 1908–1914 kontynuował naukę w Jarosławiu. Kształcił się w tamtejszym C.K. I Gimnazjum, kończąc VII klasę w 1914 (w jego klasie był Stanisław Trojan)^[4][5][6]. Przed wybuchem I wojny światowej dostał się na studia na Akademię Leśną w Wiedniu^[7].

Po wybuchu I wojny światowej został skierowany do hufca zapasowego, przemianowanego następnie na 2 pułk piechoty^[8]. Został przetransportowany w kierunku Rusi Zakarpackiej. Oddział, w którym służył, pierwszą bitwę stoczył 23 października na terenie Galicji^[9]. 29 października jego oddział stoczył bitwę pod Mołotkowem^[10], w trakcie której Stefan Mossor został ranny^[11]. Za zasługi podczas bitwy został awansowany do stopnia chorążego^[10]. 4 listopada postrzelił się w dłoń i został oddelegowany do pełnienia funkcji telefonisty. Cztery dni później został odesłany do szpitala^[10]. 4 grudnia 1914 wstąpił do kawalerii. W lipcu 1915 roku służył w 2 szwadronie 2 pułku ułanów. Był żołnierzem pododdziału, który przebył kampanię karpacką. Wiosną 1915 walczył na Bukowinie. 13 czerwca 1915 szwadron przeprowadził szarżę pod Rokitną^[10]. Następnie trafił do Rarańczy, gdzie nastąpił zastój w walkach. 30 września świętował rocznicę wymarszu z Krakowa. W październiku został przerzucony na Wołyń^[12]. Podczas pierwszej dekady listopada służył na rzecz walczącego pod Lisowem i pod Kostiuchnówką 3 pułku II Brygady^[12]. Podczas jednego z patroli doznał kontuzji lub został ranny. Na początku grudnia 1915 znalazł się w szpitalu^[13]. 10 lutego 1916 odszedł do Stacji Zbrojnej Legionów Polskich do Przemyśla^[13]. Został wycofany do strefy przyfrontowej. 10 października przybył pod Baranowicze. Po ogłoszeniu aktu 5 listopada odbył kolejną podróż na ziemie Królestwa Polskiego^[13]. Pełnił służbę w oddziale sztabowym. W lutym 1917 został patrolowym. 12 marca został oddelegowany do 6 szwadronu 2 pułku ułanów. Wykonywał zadania służby garnizonowej. W maju został awansowany do stopnia kaprala^[13]. Po kryzysie przysięgowym pozostał w szeregach 2 pułku ułanów i stanął w Medyce^[14]. Na początku 1918 znalazł się w szpitalu^[15]. 25 stycznia pełnił służbę w 1 szwadronie będącym pododdziałem pieszym 2 pułku ułanów^[15]. W lutym 1918 doszło do buntu, na skutek którego Mossor został internowany i odesłany do Włoch przez Austriaków^[15]. Według dokumentów znalazł się w miejscowości Moline, został wcielony do 6 pułku ułanów i dowodził plutonem^[15]. W marcu otrzymał urlop do Jarosławia. W sierpniu został wysłany do szkoły oficerów kawalerii w Stockerau^[15]. W kolejnym miesiącu przebywał w rodzinnych stronach^[3]. Podczas walk z Ukraińcami zaciągnął się do nowo utworzonego szwadronu, a także przedarł się przez zajętą przez Ukraińców wieś Potylicz. Po wykonaniu rozkazu dowódca wystąpił o nadanie mu Orderu Virtuti Militari^[16].

Po odzyskaniu niepodległości służył w Wojsku Polskim. W styczniu 1919 został awansowany na stopień oficerski^[16]. Został przydzielony na etat w 11 pułku ułanów w szwadronie zapasowym pułku znajdującym się w Mińsku Mazowieckim^[17]. Półtora miesiąca później przydzielono go do Armii Polskiej we Francji pod dowództwem generała Józefa Hallera^[17]. 7 lipca zameldował się w dowództwie i sztabie armii w Krakowie^[17]. W czerwcu zajął się formowaniem V dywizjonu syberyjskiego. Podczas wojny polsko-bolszewickiej dowodził 1 szwadronem 4 pułku strzelców konnych^[18].

Rok 1921 rozpoczął jako student Politechniki Lwowskiej^[19]. Zostały mu zaliczone 4 semestry. Jako rezerwista na własną prośbę poddał się weryfikacji. Został zweryfikowany jako porucznik, następnie powrócił do 6 pułku strzelców konnych w Hruszowie^[19]. Pod koniec lutego ubiegał się o przeniesienie z 6 pułku strzelców konnych do 3 pułku szwoleżerów. 20 kwietnia tego samego roku otrzymał przydział do pułku szwoleżerów^[20]. Na skutek reorganizacji Mossor trafił do Płocka^[21]. 11 maja został czasowo zastępcą dowódcy 2 szwadronu. 17 stycznia 1922 został przeniesiony na stanowisko pełniącego obowiązki dowódcy 3 szwadronu. 8 marca objął również adiunkturę pułku^[22]. 3 sierpnia 1922 otrzymał awans na rotmistrza z lokatą 329^[23]. 4 listopada tego samego roku ożenił się z Marią Topczewską^[24]. Następnie został oddelegowany do Centralnej Szkoły Jazdy do Grudziądza^[24].

W latach 1921–1927 dowodził szwadronem w 3 pułku Szwoleżerów Mazowieckich w Suwałkach. W latach 1927–1928 był słuchaczem Wyższej Szkoły Wojennej w Warszawie. Po pierwszym roku nauki, w drodze wyróżnienia, w stopniu majora, skierowany z dniem 25 października 1928 na dwuletni normalny kurs w École Supérieure de Guerre w Paryżu^[25]. Po ukończeniu studiów i uzyskaniu tytułu naukowego oficera dyplomowanego z 1 listopada 1930 został przydzielony do Wyższej Szkoły Wojennej na stanowisko wykładowcy^[26]. W styczniu 1934 został przeniesiony do 10 pułku strzelców konnych w Łańcucie na stanowisko zastępcy dowódcy pułku^[27]. 15 września 1935 powrócił do Wyższej Szkoły Wojennej^[28].

We wrześniu 1937 marszałek Edward Śmigły-Rydz, na prośbę gen. bryg. Tadeusza Kutrzeby, przydzielił go do jego sztabu na stanowisko I oficera sztabu generała do prac przy GISZ. Od 14 listopada 1937 do 10 stycznia 1938 pod kierownictwem generała Kutrzeby opracował Studium planu strategicznego Polski przeciw Niemcom (do czasu odnalezienia i opublikowania rękopisu studium, nazywanego wówczas „memorandum gen. Kutrzeby”, jego autorstwo przypisywano mylnie Tadeuszowi Kutrzebie). Był autorem publikacji Sztuka wojenna w warunkach nowoczesnej wojny (3 wydania: 1938, 1945, 1986).

W lutym 1939 został odznaczony francuskim Krzyżem Oficerskim Legii Honorowej^[29]. 10 marca 1939 został odsunięty od planowania operacyjnego i objął stanowisko dowódcy 6 pułku strzelców konnych^[30]. 27 sierpnia został przydzielony do Armii „Łódź”^[31].

Uczestnik wojny obronnej w 1939 w stopniu podpułkownika dyplomowanego, jako dowódca 6 pułku strzelców konnych im. Hetmana Wielkiego Koronnego Stanisława Żółkiewskiego w Kresowej Brygadzie Kawalerii. 11 września został wzięty do niewoli niemieckiej. Został skierowany do Rawy Mazowieckiej, a następnie do obozu przejściowego w Görlitz^[32] (Stalag VIII A). Przez pierwszy miesiąc do połowy października pełnił rolę starszego bloku A^[32]. Następnie trafił do obozu II A w Prenzlau^[32]. Pod koniec lutego 1941 został przeniesiony do Neubrandenburga^[33].

W czasie pobytu w oflagu w Neubrandenburgu 17 kwietnia 1943 wraz z grupą polskich oficerów został przywieziony przez Niemców do Katynia, gdzie zostały odkryte masowe groby ofiar zbrodni katyńskiej^[34]. Został tam zapoznany z masowymi grobami polskich oficerów więzionych wcześniej w obozie w Kozielsku^[35]. Na podstawie tego pobytu Stefan Mossor sporządził raport z 23 sierpnia 1943, który przekazał Naczelnemu Wodzowi^[36]. Po powrocie z Katynia odsunął się od życia obozowego. 11 czerwca został przeniesiony do Oflagu 8 we Frauenbergu pod Lübben^[37]. Po przyjeździe podjął starania o odesłanie do Neubrandenburga, przestał wychodzić na apele. 4 sierpnia 1943 został odesłany do Neubrandenburga^[38]. W styczniu 1944 został przeniesiony do Oflagu II D Gross-Born^[39]. Zabezpieczając się przed zarzutami o kolaborację z Niemcami, sporządził i zakopał na terenie obozu odpisy memoriałów^[40]. Obóz Gross Born opuścił jako ostatni^[41].

W lutym 1945 zgłosił się do służby w ludowym Wojsku Polskim. Obejmował kolejno stanowisko zastępcy szefa sztabu 1 Armii WP, potem zastępcy dowódcy 12 Dywizji Piechoty^[42]. Z początkiem czerwca 1945 został mianowany pułkownikiem i przeniesiony do Warszawy, gdzie został zastępcą szefa I Oddziału Sztabu Generalnego, a potem przewodniczącym Komisji Weryfikacyjnej Wojska Polskiego. We wrześniu 1945 został szefem gabinetu ministra obrony narodowej, zostając awansowany do stopnia generała brygady^[42]. Wtedy też ożenił się po raz drugi z Reginą, z którą miał syna Romana (ur. 1946)^[43][44][45]. Został również członkiem komitetu redakcyjnego Bellony^[46]. W styczniu 1946 objął stanowisko zastępcy szefa Sztabu Generalnego^[47]. W tym samym miesiącu ukazała się książka Sztuka wojenna w warunkach nowoczesnej wojny^[48]. Od 1947 był członkiem Polskiej Partii Robotniczej^[49]. W lutym 1947 przeprowadzał inspekcje w Wojewódzkich Komitetach Bezpieczeństwa w Katowicach, Krakowie i Lublinie, po których zaproponował, aby jeszcze wiosną 1947 rozpocząć akcję przesiedleń ludności ukraińskiej na Ziemie Zachodnie^[50]. Propozycję tę powtórzył 27 marca na posiedzeniu Państwowej Komisji Bezpieczeństwa, aby ludność ukraińską z województwa rzeszowskiego wysiedlić na zachód Polski. Mossor był dowódcą powołanej w celu przesiedlenia ludności ukraińskiej Grupy Operacyjnej „Wisła” liczącej 19 335 żołnierzy, około 700 milicjantów, kilkudziesięciu funkcjonariuszy UB, oddział Służby Ochrony Kolei liczący 874 ludzi, jedna eskadra 10 samolotów Po-2, 1 Douglas, 4 pociągi pancerne 10 drezyn pancernych^[51]. Kiedy 24 kwietnia 1947 prezydium rządu podjęło uchwałę w sprawie Akcji „Wisła” – otrzymał od ministra obrony narodowej marszałka Michała Roli-Żymierskiego nominację na Pełnomocnika Rządu do Spraw Akcji Przesiedlenia Ludności Ukraińskiej i Walki z UPA^[50][52]. Chociaż w dyrektywie nr 7 marszałek Żymierski jasno poinstruował gen. Mossora, że głównym celem Akcji „Wisła” są przesiedlenia, a bezpośrednia walka z UPA jest celem ubocznym, drugorzędnym to w rezultacie tej akcji UPA straciła około 70% stanu osobowego i bazę zaopatrzeniową (praktycznie całą siatkę cywilną) na Rzeszowszczyźnie^[53]. W uznaniu zasług został 22 lipca 1947 mianowany został generałem dywizji, po czym objął stanowisko dowódcy V Okręgu Wojskowego w Krakowie. Pod koniec 1949 został przeniesiony na stanowisko szefa Biura Studiów przy MON^[42].

 Osobny artykuł: Akcja „Wisła”.

Generał w okresie powojennym często uczestniczył w oficjalnych uroczystościach^[54]. Zgodnie z jego wytycznymi zostały zmienione metody walki z podziemiem antykomunistycznym^[55].

13 maja 1950 aresztowany pod zarzutem antypaństwowego „spisku w wojsku” (m.in. wraz ze gen. Stanisławem Tatarem i Jerzym Kirchmayerem)^[56]. Oskarżano go o to, że w czasie II wojny światowej działał na szkodę państwa i narodu polskiego, sporządzając memoriały, w których „nakreślił projekt faszystowskiej Polski pod protektoratem hitlerowskich Niemiec”, a po 1945 prowadził – wraz z gen. Tatarem, gen. Kirchmayerem, gen. Hermanem, płk. Utnikiem, płk. Jureckim, płk. Nowickim oraz kmdr ppor. Wackiem – działalność szpiegowską skierowaną przeciwko państwu ludowemu^[42]. 13 sierpnia 1951 w tzw. „procesie generałów” Najwyższy Sąd Wojskowy, w składzie ppłk Roman Waląg, ppłk Roman Bojko i mjr Teofil Karczmarz, uznał go winnym zarzucanych czynów i skazał na dożywotnie więzienie i degradację^[57]. W 1951 wszystkie jego prace zostały wycofane z polskich bibliotek oraz objęte cenzurą^[58]. W więzieniu poddawany brutalnym torturom, jednak śledczym nie udało się go złamać i zmusić do obciążenia zarzutami innych, przede wszystkim gen. Wacława Komara i marsz. Żymierskiego. Karę Mossor odbywał w Zakładzie Karnym we Wronkach^[59]. 10 grudnia 1955 Rada Państwa skorzystała z prawa łaski i zamieniła karę dożywocia na 15 lat więzienia. Najwyższy Sąd Wojskowy udzielił Mossorowi rocznej przerwy w odbywaniu kary i 13 grudnia 1955 opuścił więzienie^[60]. 24 kwietnia 1956 jego sprawa została wznowiona, w efekcie czego postępowanie zostało umorzone, a generała prawnie zrehabilitowano^[42]. Po przemianach polskiego października, w listopadzie 1956 powrócił do służby wojskowej, obejmując ponownie stanowisko szefa Biura Studiów przy MON^[42].

Zmarł na serce w Warszawie 22 września 1957^[61], został pochowany na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach kwatera A30 2 półkole grób 11^[62]. Dowództwo LWP reprezentowali na pogrzebie wiceminister obrony narodowej gen. Janusz Zarzycki i szef Sztabu Generalnego gen. Jerzy Bordziłowski, gen. bryg. Adam Czaplewski oraz gen. bryg. Wojciech Jaruzelski^[63]. Z powodu wizyty w Chinach w uroczystościach nie wziął udziału minister obrony narodowej gen. Marian Spychalski^[64].

Mieszkał w Warszawie. Był dwukrotnie żonaty, od 1922 z Marią z domu Topczewską (zmarłą w 1940), z którą miał syna, a od 1945 z Reginą Ramułt z domu Boufałł (1912–1996), z którą miał syna i córkę oraz pasierba^[65]

• Polscy absolwenci francuskich wyższych szkół wojskowych

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2018-03-22].
• Janusz Królikowski: Generałowie i admirałowie Wojska Polskiego 1943–1990 (A–H). Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2010. ISBN 978-83-7611-801-7.
• Marek Jabłonowski, Piotr Stawecki: Studium planu strategicznego Polski przeciw Niemcom Kutrzeby i Mossora. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1987. ISBN 83-211-0863-6. Brak numerów stron w książce
• Jarosław Pałka: Generał Stefan Mossor (1896–1957). Biografia wojskowa. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2008. ISBN 978-83-7399-320-4.