Zespół Pałacowo-Parkowy w Przeworsku

Pałac w Przeworsku

Państwo	Polska
Województwo	podkarpackie
Miejscowość	Przeworsk
Typ budynku	pałac
Styl architektoniczny	klasycyzm
Architekt	Jan Griesmayer, Piotr Aigner
Inwestor	Izabela Lubomirska
Pierwszy właściciel	Henryk Lubomirski
Obecny właściciel	Muzeum Zespół Pałacowo-Parkowy w Przeworsku
Położenie na mapie Polski Zespół Pałacowo-Parkowy w Przeworsku
Położenie na mapie województwa podkarpackiego Zespół Pałacowo-Parkowy w Przeworsku
Położenie na mapie powiatu przeworskiego Zespół Pałacowo-Parkowy w Przeworsku
Położenie na mapie Przeworska Zespół Pałacowo-Parkowy w Przeworsku
50°03′37,462″N 22°29′10,237″E/50,060406 22,486177
Multimedia w Wikimedia Commons

Zespół Pałacowo-Parkowy w Przeworsku – kompleks budynków (w tym pałac, oranżeria i inne) w Przeworsku. Kompleks znajduje się na terenie parku w stylu angielskim. Zespół był wznoszony przez rodzinę Lubomirskich. Pałac wpisany został do Kanonu Krajoznawczego Polski^[1].

W 1621 roku Przeworsk stał się prywatnym miastem rodu Lubomirskich. Powodem tej zmiany było małżeństwo Zofii Ostrogskiej z Sebastianem Stanisławem Lubomirskim, który piastował wówczas urząd wojewody krakowskiego i ruskiego. Jego śmierć zapieczętowała przypisanie miasta jednemu z jego synów – Jerzemu Sebastianowi Lubomirskiemu.

Budowę pałacu rodu Lubomirskich w Przeworsku zawdzięcza się księżnej Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej, pani na Łańcucie. Ze względu na bliskie położenie Łańcuta, dobra przeworskie były wymarzonym miejscem na rezydencję ulubionego wychowanka księżnej marszałkowej – Henryka Lubomirskiego.

Budynek obecnego pałacu z inicjatywy ks. Henryka Lubomirskiego powstał na miejscu istniejącego tu późnorenesansowego dworu obronnego, nadając mu kształt niewielkiego pałacyku o cechach angielskiego klasycyzmu. Prace budowlane przy pałacu początkowo prowadził, nadworny architekt księżnej Izabeli Lubomirskiej Jan Griesmayer, a dokończył Piotr Aigner oraz sztukator Fryderyk Bauman, który projektował dekoracje wnętrz. Pałac, którego budowę zakończono ok. 1807 r., w połowie XIX w. został rozbudowany według projektów Feliksa Księżarskiego i zyskał obecny kształt architektoniczny. W 1829 roku sławny polski generał Józef Bem opracował i zainstalował w pałacu Lubomirskich w Przeworsku nowy system ogrzewania^[2].

Do 1939 roku w pałacu Lubomirskich w Przeworsku znajdowało się wiele prawdziwych i drogocennych dzieł sztuki, które po wybuchu II wojny światowej zostały zagarnięte przez Niemców (19 wyjątkowo cennych obrazów). Rosjanie zaś dokończyli kradzieży pałacu z pozostałych wartościowych rzeczy, w tym m.in. kolekcję numizmatyczną liczącą ponad 5 tysięcy pozycji. Podstawę przeworskich zbiorów stanowiła galeria obrazów, kolekcja rzeźb, zbrojownia oraz archiwum rodowe. Ponadto zgromadzono tam liczne pamiątki historyczne, bogaty zbiór mebli i cenne brązy. W l. 1869–1870 znaczna część muzealiów przeworskich (m.in. galeria obrazów i zbrojownia) została przeniesiona do Muzeum Lubomirskich we Lwowie, które było połączone z Zakładem Narodowym im. Ossolińskich. Stało się tak z inicjatywy ks. Henryka Lubomirskiego – kuratora Ossolineum^[3]. Okazała biblioteka, która przyniosła chlubę pałacowi, dziś wzbogaca księgozbiór Ossolineum we Wrocławiu. W 1948 na mocy aktu wydanego przez Ministerstwo Kultury i Sztuki, ponad 300 najbardziej interesujących eksponatów przejął wcześniej utworzony Państwowy Ośrodek Muzealny w Łańcucie.

Przez kilka dziesięcioleci po zakończeniu II wojny światowej pałac i pozostałe budowle zespołu pełniły różnorodne funkcje jako siedziby urzędów i instytucji publicznych oraz jako mieszkania dla repatriantów. W początku lat 70. XX wieku przeprowadzono kapitalny remont pałacu przeznaczając go na cele muzealne. W roku 1974 utworzono wielodziałowe muzeum państwowe pod nazwą Muzeum – Pałac Lubomirskich.

Na terenie 12-hektarowego parku znajdują się: pałac, 2 oficyny dworskie, oranżeria, dom ogrodnika, kordegarda, brama główna, dom koniuszego, stajnie cugowe i powozownia.

Park został założony na wzór parków angielskich równocześnie z budową pałacu. Przypuszczano, że teren ten był już wcześniej zadrzewiony i stanowił otoczenia byłego zamku, o czym świadczy liczny, wiekowy drzewostan. Położony jest w północno-zachodniej części miasta, nad rzeką Mleczką. Park dzieli się na dolny południowy oraz górny północny. Na uwagę zasługuje aleja grabowa i wiele starych drzew, tj. dęby, jesiony, pomnikowe lipy, sosny, wejmutki, platany, tuje, kasztanowce, orzechy. W układzie kompozycji roślinnej zachowało się też sporo okazów egzotycznych tj. cyprisik, kłek kanadyjski czy korkowiec amurski.

Pałac to murowany z cegły, piętrowy z pokojami na poddaszu, częściowo podpiwniczony budynek, posiadający dach czterospadowy o małym spadku. Od strony zachodniej znajduje się ryzalit parterowy i otwarta galeria złożona z 8 filarów. Podobny ryzalit zdobi ścianę północną pozorując fragment baszty. W części wschodniej wznosi się taras wsparty na kolumnach. W późniejszych dobudowano kaplicę. Wnętrze budynku jest bogate w kominki i sale ze stiukowymi platformami. Oryginalność budynku stanowią dwie klatki schodowe, z których druga ukryta w pierwszej, wąska o krętych schodach przeznaczona była dla służby.

Pomieszczenia parteru zajęła ekspozycja Historii Miasta i Regionu. Na szczególną uwagę zasługują zbiory etnograficzne z kolekcją damskich i męskich strojów od XVIII do początku XX w. Wśród elementów tradycyjnego stroju przeworskiego na uwagę zasługują tzw. pasy przeworskie, wykonane z płytek mosiężnych, złocone i bogato dekorowane.

Na I piętrze – piano nobile – pałacu, w salach o charakterze reprezentacyjnym, pokojach prywatnych i pomieszczeniach pomocniczych mieści się ekspozycja Wnętrz Pałacowych. W oficynie kuchennej usytuowanej obok pałacu, w pomieszczeniu dawnej kuchni dworskiej utworzono w końcu lat 80. XX wieku salę wystawową galerii „Magnez”.

Położony w pn.-zach. części parku budynek stajni cugowych mieści Dział Historii pożarnictwa dzięki kolekcjonerskiej pasji Leona Trybalskiego. Obejmuje historię straży pożarnych w Przeworsku i Małopolsce od połowy XIX wieku do współczesności, składa się z unikatowej kolekcji ponad 70 historycznych hełmów strażackich wraz ze zbiorem sprzętu bojowego. W powozowni zaś znajduje się dział powozów z ekspozycją karet, powozów i pojazdów regionalnych.

Oranżeria usytuowana jest na granicy parku dolnego i górnego założona na planie wydłużonego prostokąta o powierzchni ok. 300 m². Zbudowana według projektu Piotra Aignera oraz Fryderyka Baumana.

Oberża znajduje się po przeciwnej stronie ulicy na wprost wejścia do parku. Budynek pochodzi z XVIII w. pierwotnie był to dom parterowy z częścią gospodarczą od wschodu, przez jego środek prowadziła sień, służąca na zajazd. W oberży miał kwaterować hetman Stefan Czarnecki w czasie pościgu za Szwedami. Przez pewien czas mieściło się tam starostwo w 1899 r. Obecnie w budynku oberży znajdują się prywatne mieszkania.

Dom ogrodnika jest niewielkim częściowo drewniano-murowanym budynkiem, który graniczy z dawnymi ogrodami warzywnymi majątku Lubomirskich. W czasie powstania styczniowego Lubomirscy urządzili tu szpitalik powstańczy.

Kordegarda i brama wjazdowa zostały zaprojektowane przez Józefa Gałęzowskiego w 1923 r. Położona jest w południowej stronie parku, obecnie tuż przy E4.

W 1966 z inicjatywy mieszkańców Przeworska odsłonięto umieszczoną na ceglanym podeście tablicę upamiętniającą Tysiąclecie Państwa Polskiego, przed którą wmurowano godło Polski i herb Przeworska.

Na tablicy umieszczono inskrypcję o treści:

Pomnik jest pokryty mchem, zabrudzony. Występują liczne uszkodzenia ceglanego cokołu. Napisy są w miejscach nieczytelne i zamazane^[4].

Ta sekcja od 2021-06 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł.

Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do źródeł. Dodanie listy źródeł bibliograficznych jest problematyczne, ponieważ nie wiadomo, które treści one uźródławiają.
Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary)
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

• A. Kunysz, Siedem wieków Przeworska, Rzeszów: Rzeszowskie Zakłady Graficzne, 1974.
• H. Lawera, A. Bata, Panorama powiatów województwa podkarpackiego. Powiat przeworski, Krosno: Oficyna wydawnicza „APLA”, 2002.
• F. Młynek, J. Benbenek, Przeworsk i okolice, w Warszawa: Sport i Turystyka, 1960.
• J. Motyka, Przeworsk i okoliczne gminy, Rzeszów: Podkarpacki Instytut Książki i Marketingu, 2010.
• I. Wojnar, Przeworsk, Przeworsk: P.U.W „Roksana”, 1997.

• https://web.archive.org/web/20101201100919/http://www.muzeum.przeworsk.pl/pl/