Historija Osmanskog Carstva
- Vidi takođe: Hronologija Osmanskog carstva i Osmansko Carstvo
Osmansko Carstvo osnovalo je pleme Turaka Oghuza sa zapadnih područja današnje Turske, kojima je vladala Osmanska dinastija.
O istorije Osmanlija pre XIII. veka još je mnogo toga nepoznatog. Opšte je prihvaćeno da je osnivač osmanske države, tj. kasnijeg Osmanskog Carstva, bio Osman, sin Erthogrula, jednog od turkmenskih vođa. Otac Erthogrul dobio je kao gazija od seldžučkog sultana Alaldina II feudalne posede i zemlje zvane bejlik (beylik) ili emirat, sa sedištem u gradu Sogutu, na vizantijskoj granici unutar Male Azije. S pripadnicima jednog broja svog turkmenskog plemena čuvao je granicu i, kao i druge gazije, vodio prepade na vizantijsku teritoriju. Te posede nasledio je njegov sin Osman.
U ovom periodu cartsvo se uspostvljalo i doživelo velike uspehe. Vođe i vladari u ovom periodu bili su: Osman I (1258-1326), Orhan I (1326-1359), Murat I (1359-1389), Bajazit I (1389-1402). Posle Bajazita 11 godina je bio period bezvlašća, to je period borbe njegova četiri sina za vlast.
Ovo je period najvećih turskih osvajanja i procvata. Sultani koji su ga obeležili su: Mehmed I (1413-1421), Murat II (1421-1451), Mehmed II Osvajač (1451-1481), Bajazit II (1481-1512), Selim I (1512-1520), Sulejman I Veličanstveni (1520-1566).
Razdoblje vladavine Sulejmana I (1520-1566) može se smatrati vrhuncem moći Osmanskog carstva. Osmanski i turski istorijski tekstovi dali su mu nadimak "Kanuni"(zakonodavac) zbog njegovih zakonika o upravljanu zemljom i finansijama, dok je u Evropi nazvan "Veličanstveni". U vreme njegove vladavine ostvareni su majstorski arhitektonski zahvati Mimara Sinana. Glasio je i kao najveći mecena od svih osmanskih vladara. Velikim brojem vojnih pohoda proširio je carstvo na zapad, istok i jugoistok.
Porta je 1683. ponovo pokušala osvojiti Beč. Ono što nije uspelo još pre 150 godina u vreme procvata Osmanskog carstva, sad se u vojnom pohodu Kara Mustafe protiv Jana III Sobjeskog pretvorilo u katastrofu i dovelo do prekretnice u obračunavanju s evropskim državama. Kad su nakon ovog poraza postale vidljive sve vojne slabosti Osmanlija, na podsticaj Pape počela je delovati Sveta Alijansa Habsburgovaca, Venecije i Poljske s napadom na Osmansko carstvo na više frontova. Nakon teških poraza kod Mohača (1687.), Slankamena (1691.) i Sente (1697.) morali su Mirom u Sremskim Karlovcima prihvatiti gubitak Mađarske, Dalmacije, Podolja i Peloponeza. U igru je kao protivnik na severnoj granici ušla i Rusija. Car Petar Veliki je sebi kao važan cilj postavio izlazak na Crno more, što je i dobio 1695. mestom Azov na Donu.
Vanjski problemi izazvali su i unutrašnje. 1687. je zbog vojnih poraza svrgnut Mehmed VI 1703 dolazi do krvavog incidenta u kojem su ustanici ubili šeika Fejzulaha i svrgnuli Mustafu II.
Iako je Osmansko carstvo sve više prelazilo u defanzivu, njegova vojna snaga je još uvek bila vrlo velika. 1711 je strahovito potukao rusku vojsku u bici na Prutu i zauzeo luku Azov. Ni danas nije sasvim jasno zašto ta pobeda nije bolje iskorišćena. Nakon što je moldavski vojvoda Dimitrije Kantemir prešao na rusku stranu, Osmanlije su na sve upravne položaje u Moldaviji i Vlaškoj postavili Grke iz Carigradske četvrti Fanar koji su već duže vreme kao prevodioci igrali važnu ulogu u politici. To je trajalo sve do polovine 19.veka, a u dunavskim vojvodstvima se to razdoblje nazivalo fanarotska vladavina. Bili su uspešni i u sukobima s Venecijom pa su 1715. ponovo dobili Peloponez.
Nakon što se udružila s Austrijom, Rusija 1736. počinje rat s Osmanskim carstvom. Nakon početnih neuspeha, i taj je rat završio pobedom Osmanlija, pa su mirom sklopljenim u Beogradu vratili severnu Srbiju i Malu Vlašku. Ovom je svakako doprinela modernizacija Osmanske artiljerije u čemu je značajnu ulogu imao Ahmed Paša. Sve u svemu, ti skupi ratovi i veliki gubici u njima tokom tri desetleća, nisu doveli do značajnih teritorijalnih promena. Nakon osmansko-ruskih ratova sledilo je razdoblje mira dugo kao nikada do tada.
Tokom rata 1768. do 1774. protiv Rusije Osmansko carstvo moralo prihvatiti kao činjenicu da je izgubilo svoj položaj velesile. Rusija je 1770. premestila svoju mornaricu s Baltika u Sredozemlje i uništila osmansku mornaricu na sidrištu. Nakon mira iz Kučuk Kajnardžija Osmansko carstvo je moralo dati nezavisnost krimskom kanatu (koji je već nakon nekoliko godina postao ruska provincija), delove severnog Kavkaza ustupiti Rusiji, a Bukovinu Austriji.
Ni jedna strana nije nameravala ostati na zatečenim pozicijama. Carica Katarina II je razradila tzv. "Grčki projekat" kojim bi Vizantijsko carstvo oživelo kao ruski vazal, dok bi ostale delove Osmanskog carstva između sebe podelili Rusija, Austrija i Venecija. Međutim, Venecija i Austrija nisu pokazali zanimanje za taj projekat. 1783. je Rusija anektirala Krim i počela s njegovim privrednim razvijanjem. Četiri godine kasnije je carica krenula sa Grigorijem Potemkinom (Potemkinova sela) u inspekciju na Krim, što je bila izrazita demonstracija moći. Osmanlije, koji su ionako nameravali vratiti područja izgubljena u prethodnom ratu, još iste godine su objavili rat Rusiji. Nakon početnih uspeha crnomorske flote bili su mirom od 1791. prisiljeni napustiti dodatna područja, ovaj put teritorija između Dnjepra i Južnog Buga.
Ozbiljniji rad na reformama započeo je sultan Selim III (1789-1807). Najgore stanje bilo je u vojsci, gde su janičari i spahije, već prevaziđeni vojni rodovi, sprečavali svaku promenu. Sultan je uveo novi pešadijski korpus nizam-i-džedid, devalvirao novac, konfiskovao imovinu bogataša i povećao takse. Osmanska Imperija počinje da otvara stalne ambasade u evropskim prestonicama. Veliki protivnici reformi, iz straha da ne izgube privilegije, bile su lokalni balkanski velikaši, kao što su bili Pazvan Oglu i Ali-paša Janinski, kao i egipatski namesnik Mehmed Alija.
Sultan Mahmud II (1808-1839), posvetio je još više pažnje reformama. U prvom periodu vladavine izvršene su vojne, a u drugom građanske reforme. Više uspeha u početku imao je u preuređivanju carske mornarice, da bi konačno, 1826. godine, uništio janičare, ukinuo spahije i organizovao novu konjicu i artiljeriju. Serasker je bio komandant kopnene vojske, a Kapudan-paša mornarice. Uz pomoć stranih instruktora započet je proces modernizacije Osmanske vojske.
Nekoliko velikih vezira i ostali članovi Vlade (Visoke Porte) otvoreno su podržavali sultana u reformskoj politici. Prvo je reformisana centralna uprava, Visoka Porta dobila je nova ministarstva, pre svega spoljnih poslova. Vojska je, uz novu organizaciju, dobila i novu modernu uniformu, sa prepoznatljivim fesom umesto turbana, koji će postati simbolom Osmanskog vojnika, a zatim i građanske elite i seoskog plemstva, da bi se kasnije fes popularizovao u svim slojevima Osmanskog društva, pa je postao simbolom muslimana širom Imperije. Osnovne škole su još uvek bile malobrojne i na niskom nivou, ali su otvorene nove srednje škole i gimnazije, nešto kasnije i narodne škole na jezicima manjinskih naroda. Naročito su se podizale vojne, medicinske i sudsko-upravne škole. Pojavile su se i prve novine na turskom jeziku, dok su ranije samo objavljivani žurnali na francuskom jeziku. Osmanska štampa napredovaće u drugoj polovini XIX veka.
Krunu reformskog rada predstavlja Hatišerif od Gilhane (iz 1839. godine). Ovim svečanim aktom objavljeno je da su svi podanici Svetlog Sultana jednaki, bez obzira na veru i naciju. Zbog niza okolnosti ova odredba nije do kraja sprovedena, ali se osetio polet u razvoju nacionalne kulture manjinskih, pre svega balkanskih naroda. Sultan i Mustafa Rešid-paša su tvorci ovog akta, kojim je još ukinut zakup poreza, a vojni rok skraćen na pet godina.
I dok je sultan reformama spasavao Carstvo, velike sile pružale su podršku ratobornijim provincijama da steknu samostalnost ili autonomiju. Proces raspada Turske započela je Srbija, revolucijom iz 1804. godine, koja se iz traženja nasilno oduzetih prava dobijenih od sultana od strane dahija, pretvorila spletom okolnosti u rat za nezavisnost, iako to Srbima tada, nije bio primarni cilj. Raspad zemlje nastavio se grčkim ratom za nezavisnost i pomaganjem ustanika u Egiptu od strane zapadnoevropskih sila.
Kako spasti Carstvo koje su nazivali "bolesnikom na Bosforu? Izvršene reforme nisu bile dovoljne, pa su nastavljene od Hatišerifa od Gilhane u vidu "tanzimata" (preuređenja), odnosno, reformi po evropskom uzoru. Taj proces trajao je do donošenja prvog Ustava, 1876. godine. Nove reforme doprinele su modernizaciji države i društva, t. j. "otvaranju prema zapadu". Međutim, ni one nisu uspele da zaustave raspad Carstva kome su se mnogi radovali, pogotovu na zapadu.
Reforme su bile podsticajne i za razvoj kulture. Novine su umnožavane, osnovano je Osmansko naučno društvo, pojavio se prvi roman, a u književnom stvaralaštvu ističe se Namik Kemal. Nastavljeno je sa otvaranjem stručnih škola i gimnazija. Stvoreno je jezgro novih reformatora - "mladoturaka", koji su se pod uticajem masonskih loža i drugih organizacija sa zapada, koje su uzele maha i u Osmanskoj Imperiji, borili za uspostavljanje parlamentarnog režima, koji bi kasnije doveo do uklanjanja Cara i ukidanja Monarhije, odn., proglašenja Republike, do čega će i doći posle Prvog svetskog rata, dolaskom Kemal-paše Ataturka na vlast.
Posle poraza Rusije u Krimskom ratu, evropske sile naterale su Portu da donese Hatihumajun 1856. godine. Ovim najvišim pravnim aktom Osmanska Vlada garantovala je verskim manjinama slobodu veroispovesti, jednakost pred zakonom, ujednačavanje poreskih obaveza i obrazovanja, pristup državnim službama i uživanje tradicionalnih povlastica. Davno probuđeni nacionalizam balkanskih naroda nije se mogao obuzdati. Učestalih nemira i ustanaka bilo je na sve strane. Ustanak na Kritu, zatim u Hercegovini i Bosni, pa pritisak velikih sila, iznudili su od sultana donošenje Ustava iz 1876. godine. Sultan je i dalje držao ogromnu vlast, Parlament je bio dvodoman, sa pravom donošenja budžeta i zakona, koje je potvrđivao sultan. Nemuslimanskim verskim zajednicama potvrđivao je sva ranije stečena prava. Ustavno stanje trajalo je, međutim, manje od godinu dana, jer su Osmanskoj Imperiji rat objavile Rusija i balkanske države. Ovaj čin naterao je sultana da raspusti Parlament, ukine Ustav i skupi sve snage na odbrani zemlje. Neuspeli rat Srbije i Crne Gore protiv Osmanske Imperije, dovršila je Rusija Sanstefanskim mirom, pošto je prethodno doprla blizu Carigrada i imala uspeha u provincijama na istoku naseljenim jermenskim stanovništvom. Pod pritiskom Engleske i Austrougarske, Sanstefanski mir je izmenjen u Berlinu, 1878. godine. Rumunija, Crna Gora i Srbija postale su nezavisne države, a od Bugarske stvorene su autonomna Kneževina Bugarska i Istočna Rumelija pod direktnim sultanovim suverenitetom. Bosna i Hercegovina, ostale su pod suverenitetom sultana (samo na papiru), ali su u stvari predate na vojnu upravu Austrougarskoj Monarhiji. Rusija je dobila Besarabiju, sve do Pruta i Dunava, kao i Kars sa okolinom, u oblasti Crnomorskih planina, na današnjem krajnjem severoistoku Turske, Rumunija je dobila severnu Dobrudžu, a Engleska ostrvo Vajar.
Turska je sve više zavisila od velikih sila, ali su i balkanski narodi i države bitno uticali na njenu politiku u pogledu poboljšanja prava nacionalnih zajednica. Granica Imperije u Evropi sve se više primicala Carigradu. Kad dođe do novih nemira za tri i po decenije, koje će prouzrokovati balkanske ratove, to će se i ostvariti.
Izraz "Bolesnik sa Bosfora" potiče od ruskog Cara Nikolaja I. Sve evropske sile su gledale "poslednje smrtne trzaje" Osmanskog carstva, nadajući se da za sebe dobiju jedan deo od te ostavštine.
U ovom periodu vladali su sultani: Abdul Medžid (1839-1861), Abdul Aziz (1861-1876), Murat V (1876), Abdul Hamid II (1876-1909), Mehmed V (1909-1918), Mehmed VI (1918-1922).