Çerkes milliyetçiliği
Vikipedi, özgür ansiklopedi
| Makale serilerinden |
| Çerkesler |
|---|
 |
Çerkes milliyetçiliği[1][2][3] (Adigece: Адыгэ лъэпкъыпсэ; Rusça: Черкесский национализм; veya Çerkes milli hareketi[4][5][6]), dünya çapında Çerkesler arasında Çerkes kültürünü muhafaza etme, Çerkes dilini koruma,[5][7] Rusya tarafından işlenen Çerkes Soykırımı hakkında farkındalık yayma,[4][8] Çerkesya'ya geri dönme[5][9] ve orada bağımsız bir devlet kurma[3][6][10][11] hareketidir. Bazı Çerkes milliyetçileri Adigece ve Kabardeyce ayrımını yok ederek tek standart Çerkes diyalektinde birleşmeyi de hedeflemektedir.[12]
Tarihi
[değiştir | kaynağı değiştir]Ortaya çıkışı
[değiştir | kaynağı değiştir]17 Temmuz (O.S.), 1763'te Rus kuvvetleri, Doğu Çerkesya'daki Mezdeug (günümüz Mozdok) kasabasına girerek orayı bir Rus kalesine dönüştürdü. Böylece Rus-Çerkes Savaşı başladı.
Savaş sırasında Rus İmparatorluğu, Çerkesya'yı bağımsız bir bölge olarak tanımadı. Bölge hiçbir zaman Rus kontrolünde olmamış olmasına rağmen, Çerkesler Rus toprağında isyan çıkaran bir grup asi olarak görüldü[13] ve Rus generaller Çerkesleri milli isimleriyle değil, "dağlılar", "haydutlar" ve "dağ pisliği" olarak adlandırdı.[13][14]
Bu Çerkesler arasında birliği güçlendirdi ve ilk defa Rus-Çerkes Savaşı sırasında Çerkesler arasında tek bir millet olarak birleşme bilinci yayılmaya başladı. İlk defa 1807'de Qalebatıqo Şupago,[15] ardından İsmail Berzeg,[16] Hawdıqo Mansur,[15] Seferbiy Zaneqo[17] ve Gerandıqo Berzeg[18] gibi Çerkes liderler bu birliği güçlendirmek için çabaladı. 1830'da Çerkes bayrağının tasarımının standartlaşması Çerkes birliğini kuvvetlendirdi.
[19] Hawdıqo Mansur'un 1840 yılında yaptığı konuşma Çerkes Milliyetçiliği'nin Rus-Çerkes Savaşı sırasındaki etkisini gösteriyor:[15]
"Bir çok cesur savaşçılarımızı kaybettiysek de onların yerine koyacak adamlarımız ve çocuklarımız vardır! En fenası, barut ve kurşunumuz olmaması yüzünden tüfeklerimizi kullanamayacak bir hale düşmemizdir. Böyle olsa bile elimizde kılıçlarımız ve kamalarımız varken düşmanlara aslâ itaat etmeyeceğiz! Bütün dünya bizi terketse ve vatanımızın son noktasına kadar sürülsek dahi yine Çerkeslerin neye muktedir oldukları görülecektir. Gerekirse kadın ve çocuklarımızın düşman eline geçmemeleri için onları kendi ellerimizle keseceğiz ve onların intikamını almak için müttehiden biz de mahvolacağız."
— Hawdıqo Mansur
"Çerkesleri Çerkesya'dan uzaklaştırma" fikri resmi olarak 10 Mayıs 1862 tarihinde Çar II. Aleksandr tarafından onaylandı.[20] Çar II. Aleksandr'ın verdiği emir Çerkesleri katletmek yerine sürgün etmek olmasına rağmen, Rus komutanlar bunun yerine Çerkes nüfusunun büyük bir kısmının katledilmesi fikrini tercih ettiler.[21] Bölgede bulunan Britanyalı diplomat Sir Pelgrave durumu "yok olmalarını izlemek üzücü, tek suçları Rus olmamaktı" şeklinde yorumlamıştı.[22]1861 yılında Çerkes entelektüelleri ve askerî liderleri arasındaki bir toplantıda tam anlamıyla Avrupaî bir meclis kurulması gerektiği kararı alındı ve 13 Haziran 1861 tarihinde Çerkes Meclisi kuruldu. İlk defa Çerkes Milliyetçiliğini esas alan bir meclis kurulmuştu. Meclis başkanı ve Çerkesya başkanı olarak Gerandıqo Berzeg seçildi.[18] Tüm Çerkesya'nın ortak hükûmeti bu meclis idi.[23][24][25]
1862'de Çerkes Meclisi temsilcileri, davalarını savunmak için Britanya'daki büyük şehirlere bir liderler heyeti göndererek Londra, Manchester, Edinburgh ve Dundee gibi büyük İngiliz ve İskoç şehirlerini ziyaret ettiler.[26] Ziyaretler başta İskoçlar olmak üzere Britanyalılar tarafından destekle karşılandı.[27] Politikacılar ve gazeteler "Çerkes davasını" ele almaya ve "Çerkesya'yı katliamdan kurtarmak" için müdahale çağrısında bulunmaya başladılar.[28]Ancak bu tür girişimler İngiliz hükûmet politikasını değiştirmede başarısız oldu.[29]
9 Nisan 1864'te Çerkesler tarafından "Çerkes Liderlerden Majesteleri Kraliçe Victoria'ya Dilekçe" imzalandı[30][31][32] ve İngiliz hükûmetinden sürgüne karşı yardım istendi, ancak başarısız olundu.
1861'den 1864'e kadar sürgünleri gerçekleştirme sorumluluğu Yevdokimov'a verildi.[33][34] Yevdokimov'un tehcir operasyonları sırasında ölen Çerkeslerin sayısı kesin olarak bilinmemekle birlikte modern tahminler en az 625.000 ile başlamaktadır.[35] Bazıları, ayrılmayı beklerken kalabalıklar arasında salgın hastalıklardan öldü. Diğerleri, yoldaki gemiler fırtınalar sırasında battığında[36] veya kâr odaklı nakliyecilerin kârı en üst düzeye çıkarmak için gemilerini aşırı yüklediği durumlar nedeniyle öldü.[37] 1864'te Bâb-ı Âli, kıyılarında meydana gelen insani felaket nedeniyle Rus hükûmetinden tehcirleri durdurmasını defalarca istedi. Osmanlı talepleri defalarca reddedildi.[38]
Osmanlı'da
[değiştir | kaynağı değiştir]Osmanlı arşivleri, 1879'da yaklaşık 1 milyon Kafkas göçmeninin Osmanlı İmparatorluğu'na girdiğini ve bunların yaklaşık yarısının kıyılarda hastalıklar nedeniyle öldüğünü gösteriyor.[39] Osmanlı topraklarına sürgün edilen Çerkesler ağır bedeller ödediler. Başlangıçta okullara ve camilere yerleştirildiler ya da yerleşinceye kadar mağaralarda yaşamak zorunda kaldılar. Osmanlı yetkilileri, Çerkes yerleşimcilere düzenli su kaynaklarına ve tahıl tarlalarına yakın araziler tahsis etti. Çok sayıda kişi yeni evlerine giderken hastalıktan ve kötü koşullardan öldü.[40] Osmanlı'ya gönderilen Çerkesler, Balkanlar, Anadolu ve Arabistan başta olmak üzere imparatorluğun her bölgesine yerleştirildi.
Osmanlı İmparatorluğu'ndaki Çerkesler çoğunlukla kendi içlerine kapandılar ve ayrı kimliklerini korudular. Hiçbir dış etkiye müsamaha göstermeyecekleri kendi mahkemeleri vardı.[41]
Romanya'da Çerkesler ve bölgenin Hristiyan nüfusu arasındaki gerilim yüksekti. Çerkesler kazançlarının bir kısmını Osmanlı yetkililerine verirlerdi. Paşa Sarayı (şimdi Tulça Sanat Müzesi) ve Tulça Aziziye Camii, Çerkeslerden gelen fonlarla inşa edildi.[42][43] Bulgaristan'da ise Çerkesler, "Ruslara çok benzedikleri" için Bulgarlarla anlaşamadılar. Çerkesler her zaman Bulgar isyancılara karşı Osmanlı kuvvetlerinin yanında yer aldığı için sık sık çatışmalar oluyordu.[44][45] 93 harbinin ardından Çerkesler Avrupa devletleri tarafından "Müslüman tehdidi" olarak görüldü ve sürgün edilmeleri istendi.[46] Çerkesler Bulgaristan'dan ve Balkanların diğer bölgelerinden sürülerek Ürdün, İsrail, Suriye ve Türkiye gibi yeni topraklara yerleştirdi.[47][48]
Çerkeslerin yerleştiği Arap bölgelerinde Bedevi Araplar Çerkeslere çok olumsuz baktılar. Çerkesler haraç vermeyi reddettiler ve Bedevi liderler Çerkesleri gördükleri yerde öldürmenin helal olduğunu ilan ettiler. Araplar, Çerkes kültüründe kadının özgürlüğü karşısında şaşkına dönmüşler ve Çerkesleri münafık ilan etmişlerdi. Özellikle Filistin'de Çerkes köyleri sık sık Arapların saldırısına uğradı. Bedevi silahlarının ve hareket kabiliyetinin üstünlüğüne rağmen Çerkesler mevzilerini ve nüfuslarını korudular.[49] Daha sonra Ürdün'deki Çerkesler, modern Amman'ın kuruluşuna damgasını vurdu.[50]
Osmanlı'da Çerkes rönesansı
[değiştir | kaynağı değiştir]Sonraki nesil, Osmanlı İmparatorluğu'na hızla uyum sağladı. Çerkes aydınları, imparatorluğun yıkılışına kadar Osmanlı devletinde yüksek mevkilerle aktif rol aldılar. Başta Eşref Kuşçubaşı olmak üzere Çerkesler Teşkilat-ı Mahsusa, Hamidiye Alayları, İttihad-ı Terakki gibi nüfuzlu oluşumlarda önemli roller oynadılar.[51] Osmanlı topraklarındaki Çerkesler, birincil bir Osmanlı-Müslüman kimliğini sürdürdüler ama aynı zamanda Çerkes kimliklerini de benimsediler. Osmanlı İmparatorluğu'nda Jön Türk Devrimi'nden sonra Çerkes milliyetçiliği faaliyetleri başladı. Çerkes İttihat ve Teavün Cemiyeti, Çerkes Kadınları Teavün Cemiyeti gibi kuruluşlar Çerkes dilinde dergiler çıkardılar ve Çerkes okulları açtılar. Bu okullar Latin alfabesi ile kız-erkek karışık eğitim vermekteydi. Şimalî Kafkas Cemiyeti ve Kafkas İstiklâl Komitesi gibi bazı örgütler daha az kültürel ve daha politikti. Her ikisi de Çerkesya'nın bağımsızlığını hedefliyordu ve İttihat ve Terakki tarafından destekleniyordu.[52][53]
Günümüzde Çerkes Milliyetçiliği
[değiştir | kaynağı değiştir]Modern hareketin yükselişi
[değiştir | kaynağı değiştir]Modern Çerkes milliyetçiliği başlangıçta glasnost ve perestroyka dönemlerinde yükselmeye başladı ve 1990'ların başında zirveye ulaştı. Çerkes milliyetçileri yetkililer üzerinde ısrarlı bir baskı uyguladılar ve taleplerinin çoğu bölgesel yetkililer tarafından kabul edilmek zorunda kaldı.
Vladimir Putin başkan olduğunda Çerkes özerkliği defalarca hedef alındı. Dünya Çerkes Birliği ele geçirildi ve Rus yanlısı bir kukla örgüte dönüştürüldü. Karşı çıkan üyeler hapis ve suikastlerle siyasi arenadan uzaklaştırıldı. 2000 yılının sonunda çok az sayıda bağımsız milliyetçi örgüt vardı. Ancak 2010'larda Çerkes milliyetçiliği, Qbaade Muharebesi'nin yapıldığı ve Çerkes sürgünü'nün başlatıldığı yer olan Soçi'de deüzenlenen 2014 Soçi Olimpiyatları'ndan sonra bir rönesans geçirdi.
Bu arada diasporada kültürel bir uyanış yaşandı. Kafkasya ile temaslar kuruldu ve diaspora içinde Çerkes kimliğini güçlendirmek için birçok kurum kuruldu. Çerkes milliyetçiliği artık genç Çerkesler arasında neredeyse evrensel olarak popüler.[1] Mevcut Çerkes aktivistlerin büyük çoğunluğu yeni ve bazı istisnalar dışında genellikle 18 ile 28 yaşları arasında.
Çoğu Çerkes bağımsız bir Çerkesya'yı uygun görse de, Çerkesov[54] gibi bazı Çerkes milliyetçileri, Rusya federasyonundan çekilmenin şart olmadığını ve Rusya içinde birleşik bir Çerkesya'nın yeterince iyi olduğunu öne sürüyorlar.[55] Çerkesler ile Karaçay-Balkarların aynı cumhuriyeti paylaşmak zorunda kaldıkları Karaçay-Çerkesya ve Kabardey-Balkarya cumhuriyetlerini yeniden organize etme ve onları Kabardey ve Karaçay-Balkarya olarak ayırma hareketi Çerkesler ve Karaçaylar arasında popüler.[56][57]
Kafkasya'da
[değiştir | kaynağı değiştir]Adigey Cumhuriyeti
[değiştir | kaynağı değiştir]Çerkes örgütlerinin faaliyetlerine karşı koymak ve Çerkeslerin herhangi bir pozisyona sahip olmalarını engellemek için 1991 yılında Nina Konovaleva ve Boris Karatayev liderliğindeki kendisine "Slavlar Birliği" adını veren bir Neo-Nazi örgütü kuruldu. Birincil hedefleri "Rusları sözde Çerkesya'daki Çerkes kontrolünden korumak"[56] olan örgüt Çerkeslere karşı saldırılar düzenledi. 1991'de Slavlar Birliği, Adigey Cumhuriyeti'nin kurulmasına aktif olarak karşı çıktı ve bölgenin bunun yerine Krasnodar Krayı'nın bir parçası olması gerektiğini destekledi. "Vahşi dağlıların bir cumhuriyete ihtiyacı olmadığını" savundular. Slavlar Birliği, Adigey'in özerkliğini "dış güçlerin Büyük Çerkesya devletini kurmaya ve Rusları yok etmeye yönelik tehlikeli planının" bir parçası olarak nitelendirdi.[56][58] Grup, "Rusların üstün statülerini korumaları" için üç Çerkes cumhuriyetinin komşu Rus krailerine tamamen ve tamamen kaldırılması çağrısında bulundu.[56][59]
Adigey'de Ağustos 2009'da Çerkesler tarafından Rus Ortodoks haçlarının dağlardan atıldığı bir dizi protesto düzenlendi. Bunlar, Çerkesler tarafından baskı ve sömürgeleştirmenin sembolleri olarak görülen Slavlar Birliği ve Rus Ortodoks Kilisesi'ne karşı sembolik gösterilerdi.[60] Moskova'nın Adigey'deki Slavlara kolaylık sağlaması da Çerkesler arasında hoşnutsuzluğa neden oldu.[61] Temmuz 2023'te Çerkesler "General Zass" isimli enerji içeceğinin üretimine tepki gösterdiler.[62][63]
Karaçay-Çerkesya
[değiştir | kaynağı değiştir]Kasım 2009'da, Çerkesleri çok ağır bir şekilde aşağılayan bir haber makalesine yanıt olarak Çerkes aktivistler, "Karaçay-Çerkes'teki Rus hükümetinin ve Rus halkının cehaletine" karşı bir kitlesel protesto programı düzenlediler.[64] Ancak hükûmet, grip virüsünü "tehdit" olarak göstererek toplantıyı iptal etti.[64][65] Ancak Çerkes gençlik hareketinin lideri Timur Jujuev bunu şu sözlerle eleştirdi:[64][66]
Tüm alışveriş merkezleri düzenli olarak çalışmaya devam ediyor, peki acil durum nerede? Tıbbi maske takmamız gerekse bile ve devletten ruhsatımız olmasa da protestoyu organize edeceğiz. Bu bir veya iki kişinin iradesi değildir; bu bir ulusun iradesidir ve ne düşündüğümüzü söyleme hakkımız var.
Üç cumhuriyette de Çerkesler ve Çerkes olmayanlar arasında hızlı bir gerilim tırmanışı oldu. Adigey'de Ruslar Adigey'in yok edilmesini talep ederken, Karaçaylar Çerkes memurları sabote ederek Çerkesleri görevden uzaklaştırma stratejisini benimsedi.[64][67] Dahası, son otuz yıldır, Sovyet ve ardından Rus yetkililer, "Ruslara olan bağlılıkları" nedeniyle her zaman Karaçayları atadığından, hiçbir Çerkes cumhuriyette en yüksek mevkiye sahip olmadı. Ayrıca Karaçay ve Çerkes tarihçileri arasında çeşitli tarihi konularda çok sayıda çatışma yaşandı. En skandal olaylardan biri, Karaçay tarihçilerinin Elbruz Dağı'na tırmanan kişinin (Çerkesçe'de Khaşar Çiler, Karaçayca'da Hilar Hakirov) Nalçik'li bir Çerkes değil, gizlice bir Karaçay olduğunu iddia etmesiyle yaşandı. Ekip arkadaşlarının ifadeleri Çerkes olduğunu söylediği için daha önce Çerkes olduğu kesin olarak kabul ediliyordu.[64] 20 Kasım'da Çerkessk'te "büyük Karaçay kahramanı" Hakilov'u öven bir afiş Çerkes failler tarafından yakıldı.[64][68]
Başka bir protesto, yerel Express-Post gazetesinin bir Çerkes köyü olan Besleney'in düzinelerce Yahudi çocuğu Nazilerden kurtardığı gerçeğini yalanlaması üzerine Karaçay-Çerkes'teki Çerkesler tarafından başlatıldı.[64][69]
Kabardey-Balkarya
[değiştir | kaynağı değiştir]Kabardey-Balkarya'da Çerkes grupları Karaçay-Çerkesya'daki protestolarla aynı zamana denk gelecek şekilde protestolar örgütlediler. Yaklaşık 3000 kişi katıldı. Yaklaşık 3000 kişi katıldı. Nalçik şehrinin küçük nüfusu ve cumhuriyetin Çerkes nüfusunun küçük nüfusu düşünüldüğünde bu çok büyük bir rakam olarak görülüyor.[64] Çerkes hareketinin liderlerinden İbrahim Yaganov internette bir video yayınladı. Videoda Çerkes bayrağı altında duruyor, tüm Çerkes gençlerini haklarını ve tarihi topraklarını sahiplenmek için uyanmaya çağırıyordu. "Önce soykırıma uğradık. Sonra siyasi faaliyetlerimizden dolayı sürekli izlendik, takip edildik, şantaj yapıldı. Ama artık kaybedemeyiz çünkü zaten her şeyimizi kaybettik" dedi.
Jelyabi Kalmykov'a göre, Cumhuriyetteki açık Çerkes çoğunluğa rağmen, KBR parlamentosu 'Toprak ve toprak üzerine' yasa tasarısını onayladıktan sonra, KBR'de yaşayan her Balkar, sırasıyla 10.6 hektar arazi alırken, her bir Çerkes'e sadece 1.6 hektar arazi verildi".[64] Kabardey-Balkar'daki Çerkes Kongresi'nin lideri Ruslan Keshev, "Hükümet bizi dinlemezse harekete geçmeye hazırız. Sahip olduğumuz tek vatan burası" şeklinde açıklama yaptı.[64]
29 Aralık 2010'da, önde gelen bir Çerkes milliyetçisi ve etnograf Arsen Tsipinov[70] suikaste uğradı.[71][72] Haziran 2019'da Çerkes milliyetçisi Martin Kochesoko, Rus hükûmeti tarafından ömür boyu hapis cezasına çarptırıldı.[73] Dünyanın dört bir yanındaki Çerkes milliyetçileri Rus hükûmetine baskı yaptıktan sonra[74][75] sonra cezası hafifletildi ve Kochesoko ev hapsine alındı, ardından tamamen affedildi.[76]
25 Eylül 2022'de Nalçik'teki Çerkesler, Rusya'nın Ukrayna'yı işgalini protesto etti.[77][78] Bir gün sonra Nartkala'da protesto ettiler.[79] Kendi örgütlerine başkanlık eden beş Çerkes milliyetçisi Valery Khazhukov, Marks Shakhmurov, Aslan Beshto, Alik Shashev ve Timur Alo, seferberliği durdurmak için Çerkes cumhuriyetlerinin liderlerine 1250 kelimelik bir mektup gönderdiler.[80][81][82]
Soçi ve Kafkasya'nın diğer kısımları
[değiştir | kaynağı değiştir]Temmuz 2020'de Soçi’ye yakın Adler’de inşa edilen ve Çerkes soykırımında rol oynayan liderleri yücelten anıtın Habzeci Çerkesler tarafından yıkılmasından rahatsız olan Rusya Devlet televizyonu sunucusu Mikhail Leontiev, programında konuyu yorumlarken Çerkesler hakkında hakaret ve aşağılama içeren ve yeni bir Çerkes katliamını öne süren ifadeler kullandı, "Evet beyler iki seçeneğiniz var. Birincisi ya size tolerans gösteriyoruz ve yerelleştiriyoruz; ya da sizi yok ediyoruz... Size bir çizgi çizildi ve bu çizginin ötesine geçmeyin denildi. Burada kalacaksınız! Tolere edildiğiniz için, varlığınızı devam ettirdiğiniz için mutlu olun!" dedi.[83] Rusya devlet şirketleri Gazprom ve Rumsfelt’in yöneticileri ve çeşitli siyasetçiler kaldırılan anıt üzerinden Çerkeslere ağır hakaretler içeren açıklamalar yaptı. Rus teknoloji tasarımcısı Artemy Lebedev Çerkeslere yönelik ağır hakaretler ve yeni soykırım imalarının bulunduğu açıklamalarda bulundu.[84][85][86] Hemen ardından Lebedev’e Rusya’da üst düzey nişanlardan olan “Vatan Liyakat Nişanı” verilmesi bu kişilerin devlet tarafından korunduğu şüphesini uyandırdı.[87]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b Fatima Tlisova. "Support for Circassian Nationalism Grows in the North Caucasus". Georgiandaily.net, through Adyga NatPress. 23 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. [ölü/kırık bağlantı]
- ^ Kazemzadeh, Hamed (2018). The Circassian Question; The formation of linguistic and cultural identity in the Caucasus from the mid-nineteenth century to modern times (PDF) (Tez). Uniwersytet Warszawski. 30 Ocak 2024 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2024.
- ^ a b "Çerkes milliyetçiliği nedir?". Ajans Kafkas. 15 Mart 2011. 28 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2022.
- ^ a b "Moscow Faces Increased Difficulties in Countering Circassian National Movement". Jamestown (İngilizce). 21 Eylül 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ekim 2023.
- ^ a b c "Russia Blocks Circassians Return to Their Homeland". Jamestown (İngilizce). Erişim tarihi: 8 Ekim 2023.
- ^ a b "War in Ukraine Has Changed Circassian Movement, and Moscow Is Worried". Jamestown (İngilizce). 21 Eylül 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ekim 2023.
- ^ Kazemzadeh, Hamed (2018). The Circassian Question; The formation of linguistic and cultural identity in the Caucasus from the mid-nineteenth century to modern times (PDF) (Tez). Uniwersytet Warszawski. 30 Ocak 2024 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2024.
- ^ Kazemzadeh, Hamed (2018). The Circassian Question; The formation of linguistic and cultural identity in the Caucasus from the mid-nineteenth century to modern times (PDF) (Tez). Uniwersytet Warszawski. 30 Ocak 2024 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2024.
- ^ Kazemzadeh, Hamed (2018). The Circassian Question; The formation of linguistic and cultural identity in the Caucasus from the mid-nineteenth century to modern times (PDF) (Tez). Uniwersytet Warszawski. 30 Ocak 2024 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2024.
- ^ Kazemzadeh, Hamed (2018). The Circassian Question; The formation of linguistic and cultural identity in the Caucasus from the mid-nineteenth century to modern times (PDF) (Tez). Uniwersytet Warszawski. 30 Ocak 2024 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2024.
- ^ Bozkurt, Abdullah (16 Ağustos 2023). "Turkey hosted the first-ever independent Circassian event, a move that will unsettle Russia". nordicmonitor.com (İngilizce). Nordic Monitor. 15 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2023.
- ^ Kazemzadeh, Hamed (2018). The Circassian Question; The formation of linguistic and cultural identity in the Caucasus from the mid-nineteenth century to modern times (PDF) (Tez). Uniwersytet Warszawski. 30 Ocak 2024 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2024.
- ^ a b Richmond, Walter (9 Nisan 2013). The Circassian Genocide. Rutgers University Press. ISBN 978-0-8135-6069-4. 23 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2023.
- ^ Capobianco, Michael (13 Ekim 2012). "Blood on the Shore: The Circassian Genocide". Caucasus Forum. 24 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ a b c İsmail Hakkı Berkok (1958). Tarihte Kafkasya. İstanbul Matbaası. 12 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mart 2023.
- ^ James Stanislaus Bell (1840). Journal of a Residence in Circassia: During the Years 1837, 1838 and 1839 (İngilizce). 12 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mart 2023.
- ^ Khoon 2015, ss. 76–77.
- ^ a b Ruslan, Yemij (August 2011). Soçi Meclisi ve Çar II. Aleksandr ile Buluşma. 12 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Bashqawi, Adel (2017). "The Circassian Flag, the Homeland, the Circassian Identity". Circassia: Born to Be Free. ISBN 9781543447651. Erişim tarihi: 10 Haziran 2019.
- ^ Richmond Defeat and Deportation 27 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. University of Southern California, 1994
- ^ Richmond 2013, s. 76.
- ^ Grassi 2018.
- ^ Фадеев А.В. Указ. соч.
- ^ Фадеев А.В. Убыхи в освободительном движении на Западном Кавказе //Исторический сборник. – М.; Л., 1935. – № 4.
- ^ Блиев М.М., Дегоев В.В. Кавказская война. – М., 1994.
- ^ Rosser-Owen 2007, s. 46.
- ^ Rosser-Owen 2007, s. 46: "With the Highland Clearances still fresh in the minds of many, the Circassian issue seems to have generated particular sympathy in Scotland. One frustrated letter sent in to The Scotsman reflects this sentiment: 'The Scotchmen whose ancestors fought and bled for their national liberty over and over, are they to meet and talk and do nothing at the call of both freedom and humanity, or instead of being first, to be last? If they are, they are unworthy of the blessings they themselves enjoy ... why not call a public meeting, and appoint a committee to receive contributions?Şablon:'"
- ^ Richmond 2013, s. 33.
- ^ Rosser-Owen 2007, ss. 47–49.
- ^ The First ‘Circassian Exodus’ to the Ottoman Empire (1858-1867), and the Ottoman Response, Based on the Accounts of Contemporary British Observers. 2007.
- ^ On Horseback Through Asia Minor. 2007.
- ^ Enclosed in Despatch No.3 From Sir Henry Bulwer to Earl Russell, Constantinople, April 12, 1864 (FO 881/1259)
- ^ Levene, Mark; Roberts, Penny (1999). The Massacre in History. Berghahn Books. s. 151. ISBN 978-1-57181-935-2. 27 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2023.
- ^ O'Flynn, Thomas (2017). The Western Christian Presence in the Russias and Qājār Persia, c.1760–c.1870. BRILL. s. 367. ISBN 978-90-04-31354-5. 27 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2023.
- ^ Jones, Adam (2016). Genocide: A Comprehensive Introduction. Taylor & Francis. s. 110. ISBN 978-1-317-53386-3.
- ^ King 2008.
- ^ Rosser-Owen 2007, s. 24.
- ^ Richmond 2013, s. 88.
- ^ Neumann, Karl Friedrich (1840). Russland und die Tscherkessen [Russia and the Circassians] (Almanca).
- ^ Rogan 1999, s. 73.
- ^ Richmond 2013, s. 118
- ^ Tița, Diana (16 Eylül 2018). "Povestea dramatică a cerchezilor din Dobrogea". Historia (Rumence). 15 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2023.
- ^ Parlog, Nicu (2 Aralık 2012). "Cerchezii: misterioasa națiune pe ale cărei pământuri se desfășoară Olimpiada de la Soci". Descoperă.ro (Rumence). 6 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2023.
- ^ Isla, Rosser-Owen. "The First Circassian Exodus to the Ottoman Empire (1858-1867), and the Ottoman Response, based on the accounts of Contemporary British Observers" (PDF). Circassianworld. 25 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF).
- ^ Bulgaristan Çerkezleri
- ^ İsmail Hakkı Uzunçarşılı,“Tersane Konferansının Mukarreratı Hakkında Şûra Mazbatası”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, VI/9 (1954), s. 125., Dipnot: 2.
- ^ Hacısalihoğlu, Mehmet. Kafkasya'da Rus Kolonizasyonu, Savaş ve Sürgün (PDF). Yıldız Teknik Üniversitesi. 7 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 3 Nisan 2023.
- ^ BOA, HR. SYS. 1219/5, lef 28, p. 4
- ^ Rogan 1999, ss. 74–76.
- ^ Hamed-Troyansky 2017, ss. 608–610.
- ^ Bozkurt, Mehmet (2016). "Teşkilat-ı Mahsusa'da ünlü Çerkesler". 25 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2023.
- ^ Besleney, Zeynel Abidin: The Circassian Diaspora in Turkey. Political History, New York 2014, pp. 58-60.
- ^ Üre, Pınar. Circassian nationalism.
- ^ Bella Ksalova (22 Ocak 2010). ""Adyge Khasse": idea of united Circassia is no threat to Russia's integrity". Caucasian Knot. 30 Mart 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Nisan 2010.
- ^ Paul Goble (25 Ocak 2010). "United Circassia Said No Threat To Russia but Divided could be". Window on Eurasia. 28 Ocak 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Nisan 2010.
- ^ a b c d Besleney, Zeynel. "A COUNTRY STUDY: THE REPUBLIC OF ADYGEYA". 20 July 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 April 2010.
- ^ "In Cherkessk they still demand to divide republic into Karachai and Circassia". Adygei NatPress. 29 Kasım 2009. 23 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Nisan 2010. [ölü/kırık bağlantı]
- ^ "What is there in the ICA’s Dossier" published in the Russian Language bulletin of the Union of Slavs, Za Kubanye in Adygeya in its October 2000 edition, No: 21
- ^ "Circassian Genocide. Cохранение статуса Республики Адыгея. To OCSE Ambassador for ODIHR Cristian Strohal". 7 Şubat 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 April 2010.
- ^ "The Role of the Russian Orthodox Church in the North Caucasus". Eurasia Daily Monitor Volume: 6 Issue: 162. The Jamestown Foundation. 21 Ağustos 2009. 20 Nisan 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Kasım 2009.
- ^ Fatima Tlisova (1 Ağustos 2008). "Moscow's Favoritism Towards Cossacks Mocks Circassian History". The Jamestown Foundation. 20 Nisan 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Kasım 2009.
- ^ World, Abkhaz (18 Temmuz 2023). "Beverage Brand 'General Zass' Sparks Outrage in Circassian Community". Abkhaz World | History, Culture & Politics of Abkhazia (İngilizce). 18 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2023.
- ^ "İçecek markası 'General Zass' Çerkes toplumunda tepkiye neden oldu - ghuaze". 18 Temmuz 2023. 18 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2023.
- ^ a b c d e f g h i j Fatima Tlisova (25 Kasım 2009). "Circassians in Karachaevo-Cherkessia Plan Mass Protest". Eurasia Daily Monitor Volume: 6 Issue: 218. The Jamestown Foundation. 20 Nisan 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Nisan 2010.
- ^ http://www.09biz.ru 18 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 19 November
- ^ http://www.kavkaz-uzel.ru 14 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 19 November
- ^ NTR local television channel, 12 November
- ^ "Cherkessk", 21 November
- ^ "Circassians who saved Jewish children: what are we slandered in mass-media for?". Adygea NatPress. 10 Kasım 2009. 17 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Nisan 2010.
- ^ Central Asia-Caucasus Analyst 7 Temmuz 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Vol. 3, no. 4. 21-03-2011. p. 4
- ^ North Caucasus Insurgency Admits Killing Circassian Ethnographer 21 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Caucasus Report, 2010. Retrieved 24-09-2012.
- ^ Valery Dzutsev. High-profile Murders in Kabardino-Balkaria Underscore the Government’s Inability to Control Situation in the Republic 7 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Eurasia Daily Monitor, volume 8, issue 1, 2011. Retrieved 24-09-2012.
- ^ "Circassian activist Martin Kochesoko arrested in Kabardino-Balkaria". OC Media. 12 Haziran 2019. 3 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "MARTİN KOCHESOKO'YA HEMEN ŞİMDİ ÖZGÜRLÜK!". Kayserikafder. 2019. [ölü/kırık bağlantı]
- ^ "Martin KOCHESOKO'ya Hemen Şimdi Özgürlük!". Jineps Gazetesi. 2019. 16 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "MARTİN KOCHESOKO ARTIK SERBEST!". Eskafder, resmi açıklama. 2019. 7 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Протесты против мобилизации в России: в Дагестане - стрельба и скандирование "нет войне", в Якутии - хоровод". BBC News Русская служба (Rusça). 25 Eylül 2022. 25 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Temmuz 2023.
- ^ "В Дагестане начались новые стихийные митинги против мобилизации". RFE/RL (Rusça). 26 Eylül 2022. 26 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Temmuz 2023.
- ^ "В Дагестане второй день протесты против мобилизации". www.kasparov.ru (Rusça). 26 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Eylül 2022.
- ^ "Circassian protest plays key role in killing Putin's mobilization program – The Ukrainian Weekly" (İngilizce). 21 Ekim 2022. 22 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Temmuz 2023.
- ^ "Circassian Protest Plays Key Role in Killing Putin's Mobilization Program". Jamestown (İngilizce). 30 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Temmuz 2023.
- ^ Zapravakbr.ru, October 15
- ^ "RUS TELEVİZYONU'NDAN ÇERKESLERE YENİ BİR SOYKIRIM TEHDİTİ!". 5 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Артемий Лебедев набросился на обиженного Чичваркина из-за "колхозного" сайта". lenta.ru. 4 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2018.
- ^ "Артемий Лебедев надеется, что Украина избавится от позорной власти". РИА Новости (Rusça). 2017. 21 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2018.
- ^ ntv.ru. "Артемию Лебедеву запретили въезд на Украину". NTV.RU (İngilizce). 4 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2018.
- ^ "Soykırım çağrısı yaptı, liyakat nişanı aldı". 7 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.