Ay denizi

Ay denizleri (Lunar maria), Ay'ın karanlık yüzüne çarparak, görünen yüzünde volkanik etkinlikleri tetikleyen eski asteroid çarpmalarının neden olduğu büyük, koyu ve bazaltik düzlüklerdir. Erken astronomların yaptıkları yanlış değerlendirmeler sonucu bu yapılar deniz olarak adlandırılmıştır. Demir (Fe) zengini içeriklerinden dolayı, Ay'daki yüksek alanlardan daha az yansıtıcı özelliktedirler ve çıplak gözle bakıldığında karanlık görülürler.

Bu denizler Ay yüzeyinin yaklaşık olarak yüzde 17 kadarını kaplar ve çoğunlukla Ay'ın görünen yüzünde yer alırlar. Ufak bir kısmı ise Ay'ın karanlık yüzünden kraterlerin içinde yerleşmiştir. Bu Ay denizlerinin adlandırılmasında farklı terimler kullanılmıştır, örnek olarak göl (lacus), bataklık (palus) ve körfez (sinus) adları aynı özellikteki daha ufak bazalt düzlüklerine verilirken; bir adet de okyanus (oceanus) olarak adlandırılan bazalt düzlüğü bulunur. Adlandırmalar yapılırken denizlerin özellikleri ve özelliklerine atıfta bulunulmuştur (Ocean procellarum ve Mare Australis gibi), daha sonra kişi adları verilmiştir (Mare Humboldtianum) ve sonra uluslararası komite ruh durumu adları verilmesi için fikir birliği oluşturmuştur (Mare serenitatis), bu son kuralın tek istisnası Luna 3 tarafından keşfedilen Mare moscoviense'dir ve bu adlandırma Sovyetler Birliği tarafından teklif edilip kabul görmüştür.^[1]

Bazalt denizlerinin yaşları hem doğrudan radyometrik yöntemle hen de krater sayma yöntemiyle belirlenmiştir. Radyometrik yaş hesabına göre 3.16-4.2 milyar yıl aralığında bir yaş dizisi çıkarılırken, krater sayma yöntemine göre en genç deniz 1.2 milyar yaşındadır, ancak ortalama olarak bazalt denizlerinin geneli 3-3.5 milyar aralığında bir yaşa sahiptir. En genç bazalt denizi Ay'ın görünen yüzünde Oceanus procellarum'dur. Bazaltların büyük çoğunluğu ya alçak çarpışma düzlüklerinde püskürür ya da oraya akarken, en büyük volkanik alan Oceanus procellarum herhangi bir çarpışma havzasına denk düşmez.^[2]

Ay'ın jeolojik evriminin Yerküre'ninkinden ayrıldığı noktalar vardır ve bu noktada jeokimyasal olarak temel farklar görülür. Ay görevlerinde toplanan kayaç örneklerinin kimyasal çözümlemeler sonucu uyumsuz elemenleri yüksek oranda barındırdığı görülmüştür. Bu kayaçlara KREEP adı verilir ve yoğun olarak potasyum (K), nadir toprak elementleri (REE) ve fosfor (P) içerirler. Ay denizlerindeki bazaltlar, yerküredeki karşılıklarından sulu alterasyonun yokluğu, plajioklaslarda çok düşük sodyum (Na) içeriği ve yüksek miktarda ilmenit varlığı ile ayrılırlar. Ayrıca bu denizlerdeki bazalt temel olarak iki geniş gruba ayrılır: Yüksek oranda TiO2 (% 9-14) bulunduran yaşlı grup ve düşük oranda TiO2 barındıran (%1-5) genç grup.^[3]

Ay denizleri toplam 6.3*10⁶ km² bir alanı kaplar ve bu Ay yüzeyinin yüzde 17'sine denk gelir, stratigrafik yaklaşımlar ve morfometrik ölçümlerle ay denizlerinin hacminin 1*10⁷ km³ olduğu saptanmıştır. Ay denizlerinin genişlikleri de 200 km'den 1200 km'ye değişir ve bu oluşumların kalınlıkları 500 m'den 1500 m'ye uzanır. Bunun yanında her deniz yaklaşık 10–20 m kalınlığında bazalt akış yapısı barındırır ve bu denizler birbiriyle üst üste binmiş yüzlerce bazalt akışından oluşur.^[4][5]