Bayçar

Bayçar - Türk, Altay ve özellikle Balkar halk kültüründe kurban. Türkçedeki "kurban" sözcüğünün içerdiği anlamdan daha geniş kapsamlıdır. İlahi bir amaçla kesilen veya doğaya salınan hayvan ya da doğaya saçılan yiyecek, içecekler ile tahılları da içerir.

Bayçarmak (Kurban Etmek) fiili ile de kullanılır. Kereh (Kergek) sözcüğü de eşanlamlı^[1] olarak kullanılmıştır.

Kurban yeryüzündeki bütün inanç sistemlerinde rastlanan bir olgudur. İlkel topluluklarda gökten gelen bir yıldırımın kurbanı yakması, Tanrı tarafından kabul edildiği anlamına gelir. Ateşe verilen kurbana Vot Çüke (Vut Şüke) denilir. Türklerde ve Moğollarda ve bağlantılı kavimler olan Ural-Ugor boylarında hiçbir zaman insan kurbanına rastlanmadığı için İbrahim peygamberin oğlunu kurban etme girişiminin Tanrı tarafından ödüllendirilmesi ama bu ödülün ise oğul kurbanının engellenmesi ve hatta yasaklanması şeklinde verilmesi merhamet ve bağışlama duygularını yansıttığı için büyük ilgi görmüştür. Kurban rastgele seçilmez, üstün ve seçkin bir özelliği olmalıdır. İslam dini ile daha da önem kazanan Kurban kavramı İbrahim peygamberin oğlunu kurban etmeye niyetlenmesi ama karşılığında ona bir koç gönderilmesi çok bilinen olaydır. Öteki dünya ile iletişim kurmanın bir yolu olarak algılanır. Türklerde dört tür kurban uygulaması vardır.

1. Tayılga (Tayığ): Boğarak kurban. At veyâ sığırın kan dökmeden boğularak öldürülmesi.
2. Boğuzlaga (Bogızlığ): Kanlı kurban. Hayvanların boğazlanarak (kesilerek) kurban edilmesi.
3. Itıga (Iyığ/Idık): Azat kurbanı. Hayvanların özgür bırakılarak doğaya salınması.
4. Saçılga (Saçığ/Saçı): Cansız kurban. Doğaya veyâ suya saçılarak sunulan nesneler.

Kurumsak sözcüğü yine kurban anlamında kullanılan başka bir kelimedir. Aynı zamanda kurban törenini de ifade eder. Moğolcada "Kurım/Hurım" sözcüğü şölen, şenlik, düğün anlamlarına gelmektedir. Kurum şekliyle Tunguz ve Macar dillerine de geçmiştir. Büyüklük ve görkem anlamı olduğu kadar, kurum sözcüğü is, kül demektir. Ve eski çağlarda kurbanın yakılması ile de bağlantılıdır.

Saçılga – Türk, Altay ve Moğol halk inancında ve Orta Asya şamanizminde Kansız Kurban. Saçu veya Saçıl da denir. Moğollar Saçulı olarak söylerler. Saçmak fiilinden gelir. Saçılan şey demektir. Genel olarak iki anlamı vardır:

1. Doğaya dökülerek verilen yiyecek ve içecek şeklindeki kurban.^[2]
2. Gelinin başından dökülen hediyeler.

Bu terim neredeyse bütün Türk boylarında ortak bir kavramdır. Moğollar'da "Saçu" olarak da bilinmektedir. "Saçulga" yahut "Çaçılga" adı da verilir.^[3] Yapılan uygulamaya göre bâzen değişik türlere ayrılabilir. Örneğin Moğollar Tahıl Saçısı’nı Tahılga/Takılga olarak ifâde ederler. Ayrıca yiyeceklerin, tahılların veyâ kimi zaman kurban etinin yakılmasına Yakığ/Yakış/Yagış/Yağışga adı verilir.

Itıga veya Idık - Türk ve Altay halk inacında ve halk kültüründe azat kurbanı. Iduk, Itık, Iyık olarak da söylenir. Doğaya salarak başıboş bırakma şeklinde gerçekleşen kurbandır. Böylesi hayvanlar doğuya doğru sürülür, üzerine bir işaret koyulur. Ve bir daha kimse elini süremez.^[4] Ayrıca Tanrı’ya aitlik ve Tanrı tarafından gönderilmişlik anlamlarına da gelir. Macarcada İtsen sözü Tanrı demektir. Türkçede Idı/İdi/İzi/ sözcükleri de Tanrı anlamı içerir. İye/İçe/İse/İsi/İçi ve hatta İne/İni tabirleri de koruyucu ruh demektir. Idukut; Kut sahibi, Tanrıdan gelen, Tanrıya yakın, Tanrıya benzer, Tanrı tarafından görevlendirilmiş vb. anlamları içeren ve Uygur kağanlarının büyük çoğunluğunun kullandığı bir unvandır. Idımak (azat etmek) fiilinden türemiştir. Kutluluk ve tanrısallık anlamlarını da içerir.

Boguzlaga – Türk ve Altay halk inancında Kanlı Kurban. Tanrısal veya dini bir amaçla kesilecek hayvan. Hayvanın boğazlanarak (boğazından kesilerek) kurban edilmesidir. Boğazlamak fiili ile de ifâde edilir. Sözcük anlamı boğazın kesilmesi demektir. "Bozlamak" fiili hayvanın böğürmesi anlamı taşır.

Tayılga - Türk, Altay ve Yakut halk inancında ve şamanizminde hayvanın boğularak (kesilmeden) öldürülmesi suretiyle gerçekleştirilen kurbandır. Altaylılar ve Yakutlar (bugün bile) kurban olarak kestikleri atın derisini uzun bir sırığa geçirip tıpkı at şekline sokarak asarlar. Bu kurban merasimin yapıldığı bu yere de tayılga derler.

• Bayçar: (Bay/Pay/May) kökünden türemiştir. Geçim, zenginlik, rızk ve kutsallık anlamları vardır. Bayçarmak sözü kurban kesmek anlamına gelir. Moğolca ve Türkçede Bay, Mançu ve Evenk dillerinde Bayan kelimeleri zengin, soylu manası taşır.
• Kereh: Sözcük ölmek anlamı içerir. Ayrıca gereklilik bildirir. Germek fiili ve gereklilik^[5] (farz) sözcüğü ile de ilgilidir. Moğolca Hereg/Kereg sözcüğü de gereklilik (farz) anlamı taşır.

• Tayılga