Dar Geçit Muharebesi

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Dar Geçit Muharebesi
Arapça: وقعة الشعب Vakatüşşib
Müslümanların Maveraünnehir'i fethi

Maveraünnehir'in haritası (8. yüzyıl)
39°16′K 66°54′D / 39.267°K 66.900°D / 39.267; 66.900
TarihTemmuz 731
Bölge
Tahtakaraça Geçidi (Günümüzde Özbekistan)
Özbekistan üzerinde Dar Geçit Muharebesi
Dar Geçit Muharebesi
Özbekistan içinde Tahtakaraça Geçidi Yeri
Sonuç Türkeş Zaferi[1][2][3]
Taraflar
Emevîler Türkeş Devleti ve Maveraünnehir müttefikleri
Komutanlar ve liderler
Cüneyd el-Mürrî
Sevre bin Hür (ölü)		 Suluk Çor
Güçler
40,000'nin üstünde bilinmiyor
Kayıplar
20,000 (Ibn A'tham),
25,000–30,000 (Blankinship)		 10,000 (Ibn A'tham)


Dar Geçit Muharebesi (Arapça: وقعة الشعب Vakatüşşib) Tahtakaraça Geçidi'nde (Günümüzde Özbekistan) Emevî Halifeliği'nin büyük bir ordusu ile Türkeş Devleti arasında Temmuz 731'de üç gün boyunca süren çatışmadır. Türkeş Devleti, Semerkant'ı kuşatıyordu ve şehrin komutanı Sevre bin Hür, Horasan'ın yeni atanan valisi Cüneyd el-Mürrî'den yardım talebinde bulunmuştu. Cüneyd'in 28.000 kişilik ordusu geçitte Türkeş Devleti'nin saldırısına uğradı ve Emevî ordusu kendini kurtarmayı ve Semerkant'a ulaşmayı başarsa da çok büyük kayıplar verdi; Bir yardım amacıyla Türkeş güçlerine arkadan saldırmaları emredilen Sevre'nin 12.000 askeri neredeyse yok edildi.

Tüm Emevi döneminin en ayrıntılı anlatımlarından biri olup günümüze ulaşan Taberî'nin Tarihi muharebenin, on yıl boyunca Müslümanların Orta Asya'ya yayılmasını durdurup veya tersine çevirdiğini söyler. Horasan ordusunun uğradığı kayıplar, uzun vadede Emevî rejimini zayıflatan ve yirmi yıl sonra Horasan'da başlayan Abbâsî İhtilâli'nde yıkılmasına neden olan Hilafet'in metropol bölgelerinden takviye sevkine yol açtı.

Arka plan[değiştir | kaynağı değiştir]

Maveraünnehir bölgesi, 7. yüzyılın ortalarında Müslümanların İran ve Horasan'ı fethinden sonra, I. Velid (h. 705-715) döneminde Kuteybe bin Müslim komutasındaki Suriye merkezli Emevî Halifeliği'nin Müslüman Arapları tarafından fethedildi.[4] Bölgenin yerli İranlı ve Türk sakinlerinin ve özerk yerel yöneticilerin sadakatleri değişken kaldı ve 719'da Çinlilere ve vassalları Türkeş Devleti'ne (Türk aşiret konfederasyonu) Müslümanlara karşı askeri yardım için bir dilekçe gönderdiler.[5] Buna karşılık 720'de Türkeş Devleti saldırıları başladı ve yerli Soğdya halkı Halifeliğe karşı ayaklanmalar başlattılar. Bunlar Horasan valisi Said bin Amr el-Haraşi tarafından büyük bir gaddarlıkla bastırıldı, ancak 724'te halefi Müslim bin Said el Kilabi, Fergana'yı ele geçirmeye çalışırken büyük bir felaket yaşadı ("Susuzluk Günü" olarak adlandırılır).[6][7] Sonraki birkaç yıl boyunca Emevî kuvvetleri savunmayla sınırlı kaldı. İslam'a dönen yerlilerin (mevali) vergilerini kaldırarak yerel nüfusun desteğini kazanma ve yatıştırma çabalarında bulunuldu ancak bunlar gönülsüzdü ve kısa sürede tersine döndüler, sert Arap eylemleri yerel seçkinleri daha da yabancılaştırdı. 728'de Türkeş işgali ile birleşen büyük çaplı bir ayaklanma, Semerkant çevresindeki bölge hariç, Maveraünnehir'in çoğunun Halifelik güçleri tarafından terk edilmesine yol açtı.[8][9]

Durumu tersine çevirme umuduyla, 730 başlarında Halife Hişâm bin Abdülmelik (h. 723-743) Horasan'a yeni bir vali atadı. Bu vali son zamanlarında Sind'in huzura kavuşturma ile meşgul olan deneyimli general Cüneyd el-Mürrî idi. Cüneyd'in Ceyhun'u geçtikten sonra 7.000 süvari eskortuna ihtiyaç duyması ve önceki yıl zorlu bir seferde Buhara'ya kadar ilerleyen selefi Aşras el-Sulami ordusuyla bağlantı kurmak için at binerken Kağan Suluk Çor tarafından saldırıya uğraması, o zamanki zorlu güvenlik durumunu göstermektedir. Zorlu bir çarpışmadan sonra, Cüneyd ve eskortu saldırıyı geri püskürtmeyi başardı ve el-Sulami'nin güçleriyle bağlantı kurdu. Türkeş ordusu kuzeye, Semerkant'a doğru çekilirken, Buhara ve Soğdya'nın çoğu kısa süre sonra kurtarıldı. Müslüman ordusu onu takip etti ve şehrin yakınında yapılan bir savaşta zafer kazandı. Cüneyd daha sonra askerleriyle birlikte Merv'de kışlamak üzere geri çekildi.[10][11] Kış aylarında, daha önce Müslüman yönetimi altında hareketsiz olan Toharistan'daki Amuderya'nın güneyinde isyanlar patlak verdi. Cüneyd, Belh'e gitmek zorunda kaldı ve isyanı bastırmak için 28.000 adamını orada dağıttı. 731'in başlarında Türkeşler Semerkand'ı kuşattığında ve şehrin valisi Sevre bin Hür'den yardım çağrıları geldiğinde, bu durum onu ciddi anlamda yetersiz bıraktı. Ordunun kıdemli Horasanlı Arap liderlerinin, güçlerini yeniden bir araya getirmek için beklemesini ve Ceyhun'u 50.000'den az adamla geçmemesini tavsiye etmesine rağmen Cüneyd, Semerkant'ın kurtarılmasına hemen yürümeye karar verdi.[12][13][14]

Muharebe[değiştir | kaynağı değiştir]

Cüneyd, Buhara'dan doğuya Semerkant'a giden ve Türkeşlerin elinde bulunan eski Pers Kraliyet Yolu boyunca ilerleyemedi. Bunun yerine ordusunu Semerkant'tan güneye doğru yaklaşık 70 kilometre (43 mi) uzaklıkta bulunan Kiş'e götürdü.[15] Orada gözcülerinden Türkeşlerin yolundaki kuyuları yıkmak için müfrezelerini gönderdiği haberini aldı. Danışmanları başlangıçta Kiş ile Semerkant arasında uzanan Zarafşan Sıradağları'nın batısında, el-Muhtarakah köyünden geçen bir rota önerdiler. Horasanlı liderlerden El-Mujashshir ibn Muzahim al-Sulami, Türkeşler bu yol üzerindeki ekilmeyen otlakları kolaylıkla ateşe verebildiğinden, buna karşı çıktı. Bunun yerine, dik ama kısa - yaklaşık 2 kilometre (1,2 mi) uzunluğundaki - Tahtakaraça Geçidi üzerinden daha doğrudan bir yaklaşımı ve böylece Türkeşleri şaşırtma olasılığını önerdi.[15][16][17] Cüneyd, el-Mujashshir'in tavsiyesine uydu ve dar geçidin girişin önünde kamp kurdu. Karar, ordu tarafından, büyük ölçüde "yabancı" Cüneyd'e güvenmeyen Horasanlı Araplar arasında pek kabul görmedi.[a] Kays-Yaman hizipleri arasındaki olağan kavgalar da yeniden ortaya çıktı ve bazı askerler firar etti. Kararlı Cüneyd 28.000 adamla devam etti.[15][17][20] Sonraki olaylar, Taberî'nin 10. yüzyıl Peygamberler ve Melikler Tarihi'nde ayrıntılı olarak anlatılmaktadır ve bu anlatımlar da daha önceki tarihçi Ebü'l-Hasen el-Medâinî'nin olaylardan yaklaşık bir yüzyıl sonra yazılan eserine dayanmaktadır.[15] Sonuç olarak, tarihçi Khalid Blankinship'e göre, Dar Geçit "Hişâm 'ın saltanatı sırasında meydana gelen açık ara en iyi belgelenmiş" muharebedir.[21]

Tahtakaraça Geçidi'nde karşılaşan iki ordu, iki farklı askeri felsefeyi temsil ediyordu. Emevi orduları, hem hafif hem de ağır büyük bir süvari birliği oluşturdular,[22] ancak temel dayanak noktaları piyadelerdi. Arap süvarilerinin rolü, genellikle muharebenin ilk aşamalarında, atlarından inmeden ve yaya olarak savaşmadan önce katılım ile sınırlıydı.[23] Bu, ordusu yalnızca süvarilerden oluşan tipik bir Orta Asya bozkır imparatorluğu olan Türkeşlerin aksineydi. Özellikle atlı okçular olarak eşsiz binicilik becerileri ve doğal sertlikleri birleşerek onları son derece tehlikeli rakipler haline getirdi. Daha yavaş hareket eden Arapları geride bırakmak için kullandıkları, akıcı ve son derece hareketli bir aldatma, pusu ve sahte geri çekilme tarzında ustaydılar.[24][25] Tarihçi Hugh N. Kennedy'nin yazdığı gibi, "göçebe [Türkeş] yerel İran prensleriyle ittifak kurduğunda, belki de ilk Müslüman ordularının şimdiye kadar karşılaştığı en şiddetli direnişi sağladılar".[26]

Soğdya, Şaş ve Fergana hükümdarlarının askerleri tarafından desteklenen Türkeşler, Kiş'ten (bir Cuma) ayrıldıktan iki gün sonra, geçitte Emevî ordusuna Semerkant'tan altı fersah -y. 24 kilometre (15 mi)- uzaklıkta saldırdı. Arap ordusu yemek yemek için durmuşken Türkeşler saldırdı. Osman ibn Abdullah ibn el-Şihhir'in komutasındaki Arap öncü birlikleri yenildi, ancak Cüneyd ordusunun ana gövdesini alelacele konuşlandırabildi ve birliklerini kabile bağlantılarına göre sağda Tamim ve Azd ve solda Rabiah ile birlikte yerleştirdi. Araplar aceleyle hatlarının önüne siperler kurdular ve Arap sağına yönelik ilk Türkeş saldırısı geri püskürtüldü. Muharebeyi yönetmek için kendini merkeze yerleştiren Cüneyd, ardından kendisini düşmanlıkla karşılayan Azd kabilesinin saflarına katıldı. Kabilenin sancaktarı ona "Kazanırsak senin yararına olur, ölürsek bizim için ağlamayacaksın. Hayatıma yemin olsun, eğer kazanırsak ve hayatta kalırsam, seninle asla tek kelime konuşmam" dediği rivayet edilir. Taberî, bu adamın ve aynı sancağın ardı ardına on yedi taşıyıcısının muharebe sırasında öldürüldüğünü bildirir, bu da savaşın şiddetli olduğunun bir göstergesidir. Araplar ilk başta Türkeş saldırısına at sırtında karşıladılar, ancak kayıpları arttıkça Cüneyd'in habercisi onlara atlarından inmelerini ve yaya olarak savaşmalarını, siperlerin arkasına çömelmelerini ve bir mızrak duvarı oluşturmalarını emretti. Bu önlem, Müslümanların yerlerini korumalarına yardımcı oldu ve sonunda her iki taraf da yoruldu ve muharebe o gün için durdu.[27][28][29] Araplar arasında en ağır kayıplar, Kiş yakınlarında Abdullah ibn Mu'ammar ibn Sumayr al-Yashkuri'nin altında toplanan geride kalanlar ve yük katarına verildi; onlar neredeyse yok edildi.[30][31]

Ertesi gün Türkeşler, Araplara yeni saldırılar düzenlediler, ancak bunlar püskürtüldü. Türkeşler ne zaman yaklaşsa Araplar şiddetli karşı taarruzlara giriştiler ve kağan birliklerine Arap kampına saldırmak yerine onu kuşatmalarını emretti.[30] İlk saldırıya direnen Cüneyd, Semerkant'taki Sevre'ya haberciler göndererek, oyalayıcı bir saldırı ile yardımına gelmesini emretti. Sevre ve Semerkant garnizonu, bunun aslında bir intihar görevi olduğunun farkında oldukları için başlangıçta isteksizdiler ancak Cüneyd'in tehditleri Sevre'yi uymaya zorladı. Arkasında küçük bir garnizon bırakarak Sevre, 12.000 adamı Semerkant'tan çıkardı ve yerel bir rehberin yardımıyla Cüneyd'in kuvvetlerinin bir fersah -yaklaşık 5-6 kilometre (3,1-3,7 mil)- yakınına dağları geçerek ulaşmayı başardı.[31][32][33] Orada, söylendiğine göre Semerkant'ın Soğdya kralı Gurak'ın tavsiyesi üzerine kuru otlakları ateşe veren Türkeşler ile karşılaştı. Sevre'nın yardımcıları, bir mızrak duvarının önünde yavaş bir piyade ilerleyişini tavsiye etti -Emevîlerin standart süvari karşıtı taktiği[34]- ancak Sevre, birliklerinin yorgun ve çaresiz olduğunu bilerek, bunun yerine, kuvvetinin en azından bir kısmı ile hattı yarıp Cüneyd'e ulaşmak umuduyla Türkeşlere karşı bir süvari hücumu başlatmaya karar verdi. H. A. R. Gibb'in tarifinde, Sevre'nın "ısı ve susuzluktan çıldırmış" birlikleri, Türkeşlere saldırdı ve cephelerini kırdı, ancak muharebe kısa sürede her iki tarafın duman, toz ve alevler tarafından engellendiği karışık bir olay haline geldi. Sonunda Emevî ordusu bütünlüğünü kaybederek dağıldı ve Türkeş süvarileri tarafından parça parça yok edildi. Sevre'nın kendisi de dahil olmak üzere, kuvvetlerinin bini dışında hepsi öldü.[31][33][35][36]

Cüneyd, saptırmayı Semerkant'a geçmek için kullandı, ancak ordusu dar geçitten çıkarken, subayları onu şehre gitmek yerine kamp kurmaya ve geceyi orada geçirmeye ikna etti. Türkeşler onlara yetişip ve muhtemelen Cüneyd'in ordusunu açık alanda yok edeceği için bu tavsiye doğru görünüyordu. Olduğu gibi, kampın tahkimatları, Türkeşlerin saldırılarını yeniledikleri ertesi güne kadar tamamlanamazdı. Bu noktada Araplar o kadar baskı altındaydılar ki, Cüneyd ordunun kölelerine savaşırlarsa özgürlüklerini vadetti. Birçoğu bunu zırh olarak eyer battaniyeleri kullanarak yaptı. Türkeş saldırıları püskürtüldü ve ağır kayıplara rağmen Emevî ordusu neredeyse üç günlük bir savaşın ardından Semerkant'a ulaştı.[36][37][38]

Neticesi ve etkisi[değiştir | kaynağı değiştir]

En geniş haliyle Emevî Halifeliği (yeşil) y. 740. Horasan ve Maveraünnehir haritanın en kuzey doğusundadır.

Cüneyd, ordusunun toparlanması için 731 Ekimine kadar yaklaşık dört ay Semerkant'ta kaldı. Bu arada Türkeşler, kuşattıkları Buhara'ya doğru yola çıktılar. Cüneyd yine onlarla muharebede karşılaşmaya karar verdi ve Kasım ayı başlarında Türkeşleri bir takım bozguna uğratmayı ve Mehregan günü girdiği Buhara'da kuşatmayı kaldırmayı başardı. Cüneyd daha sonra Merv'e döndü ve Semerkant'ta 800 kişilik bir askeri garnizon bıraktı. Türgeş kış için kuzeye çekildikten sonra, şehrin Müslüman sakinlerini tahliye etti.[39][40]

Semerkant kurtarılmış ve Emevî ordusu yok olmaktan kurtulmuş olsa da, tarihçi M. A. Shaban'a göre savaş "tamamen bir Arap zaferi değildi".[41] Khalid Yahya Blankinship'e göre bu, Müslümanların uğradığı yüksek kayıplar nedeniyle "en iyi ihtimalle bir Pirus zaferiydi",[42] gerçekten de kaynaklar hem Cüneyd hem de Halife Hişam'ın bu savaşı alenen bir yıl önce Marj Erdebil Muharebesi'nde Hazarların zaferi ile benzer olduğunu kaydeder.[43] 10. yüzyıl tarihçisi İbn A'Sem El-Kûfî, Müslüman kayıplarının ordunun toplam 43.000 veya 48.000 büyüklüğünün en az 20.000 olarak koyarken, dönemin şairleri bu sayıyı 50.000'e çıkarır. Savaşın ardından Horasan'a gönderilen veya burada toplanan yedek askerlerin sayısına bakılırsa, Blankinship Arap kayıplarını 25.000 ila 30.000 arasında tahmin ediyor ve "muhtemelen on beş binden fazla olmayan Horasanlı askerin hayatta kaldığını" tahmin ediyor.[44] Türkeşler de ağır kayıplar vermiş olsa da -İbn A'Sem 10.000'den fazla ölü olduğu doğrulanamayan bir rakam vermektedir[45]- Dar Geçit Muharebesi'ndeki Arap kayıpları, Emevîlerin Orta Asya'daki konumunun hızla bozulmasına yol açtı. Cüneyd, 734 yılının başlarında ölümüne kadar Horasan valisi olarak kaldı, ancak bu zamana kadar Müslümanlar, Buhara, Kiş ve el-Saghaniyan bölgesi dışında Amuderya'nın kuzeyindeki her şeyin kontrolünü kaybetmişlerdi.[46]

Kayıpları telafi etmek ve tükenmiş Horasan ordusunu desteklemek için Emevîler, Aşağı Mezopotamya'dan 20.000 kadar insanı harekete geçirmeye ve onları Horasan'a göndermeye başvurmak zorunda kaldılar, bu potansiyel olarak çok tehlikeli bir hareket ve çaresizlik işaretiydi.[47] Bu insanlar, Emevi rejimine kötü bir şekilde düşmandılar ve y. 700'den itibaren Suriye birlikleri tarafından askerden arındırıldılar ve fiilen işgaline maruz kaldılar.[48] Cüneyd, acil durumla başa çıkmak için 15.000 yerli asker toplamak zorunda kaldı.[43][49]

Azdi sancaktarı Cüneyd'e söylediği sözler ile örneklendiği gibi, muharebe sırasında ve sonrasında yaşanan olaylar, Horasanlıların Emevî rejimine ve onun temsilcilerine karşı hoşnutsuzluğunu artırdı. Taberî ayrıca -muhtemelen sonradan eklenmiş olsa da- başka bir Horasanlı'nın muharebeden önce Cüneyd'e söylediği şu sözleri aktarır: "Horasan'ın bazı askerlerinin Kays'dan lüks düşkünü bir adamın ellerinde telef olacağı söylenirdi. Şimdi senin o olabileceğinden korkuyoruz." Blankinship'e göre, bu metinler ve Cüneyd'in liderliğini küçük düşüren şiirler, Horasanlıların "hilafetin en kötü cephelerinden birinde kibirli generallerin yararına sürekli, ödülsüz seferler yapmak zorunda kalmaktan" duydukları hayal kırıklığının açık bir ifadesidir. Horasanlıların görüşüne göre, özel Suriye ordusuna sahip merkezi hükûmet de şimdiye kadar olmayan benzer zorluklarla karşı karşıya kaldı”.[36][50] Blankinship şunu gözlemler:

Horasan'daki müteakip dönem, yerel Horasanlı Araplar arasında çalkantılara, isyanlara ve Emevîlere kızgınlığa neden oldu ve bu, Dar Geçit Muharebesi'nden sonra gönderilen Iraklılara ek olarak 20.000 Suriye askerinin eyalete girmesini gerektirdi. Sadece 739-741'de, lideri Suluk'un öldürülmesinin ardından Türkeş Devleti'nın çökmesinden sonra, Horasan'ın yeni valisi Nasr bin Seyyar, Halifeliğin Maveraünnehir'deki konumunu büyük ölçüde geri getirebildi. Müslüman kontrolünü tekrar Semerkant'a kadar genişletti.[51][52]

Dar Geçit, Marj Erdebil muharebeleri ve diğer benzer felaketlerdeki başarısızlıkların ardından, Emevî hükûmeti imparatorluğun bükülen sınırlarını güçlendirmek için acil önlemler almak zorunda kaldı. Yenilgiler aynı zamanda yerel sınır ordularının sefere çıkma konusundaki acısını ve isteksizliğini de artırdığından, halifelere çok az seçenek kaldı, ancak güvenilir Suriye ordusunun müfrezelerini tehdit altındaki cephelere gönderdiler. Bu hareket Emevî rejimi için iki kat istikrarsızlığa yol açtı: Suriyelilerin sınır illerine getirilmesi, Suriye ordusunun uzak bölgelere dağıtılması sırasında rejimin gözdeleri tarafından şimdiye kadarki ayrıcalıklı konumlarının tehdit edildiğini gören yerel birlikleri daha da yabancılaştırdı. Yaşadığı kayıplar, hanedanın ana güç tabanını zayıflattı. Bu, 740'lardaki iç savaşlar ve ardından Horasan'da başlayan Abbâsî İhtilâli sırasında Emevî Halifeliğinin sonunu getiren ana faktör olacaktır.[53][54]

Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ Horasan'daki Emevi ordusu, çoğunlukla y. 665/6'te Aşağı Mezopotamya'dan buraya yerleşen Araplardan ve kabile teşkilatlarını koruyan torunlarından oluşuyordu. Özel bir savaşçı kast olarak, ayrıcalıklarını paylaşmak istemediler ve uzun bir süre, müttefik yerli yöneticiler tarafından sağlanan kuvvetler dışında, silaha sarılmalarına izin verilen yerlilerin sayısını kısıtladılar. Taberî'ye göre y. 715'te 47.000 Horasanlı Arap'ın yanında sadece yaklaşık 7.000 yerli İslama dönmüş (mevali) vardı. Sonraki yıllarda 10.000–20.000 yerli askerin askere alındığına dair vakalar rapor edildi, ancak bunların orduya kalıcı eklemeler değil, daha ziyade belirli seferler veya acil durumlar için orduya alınan yardımcılar olduğu görülüyor.[18][19]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Özel
  1. ^ Gibb, H. A. R. (1923). The Arab Conquests in Central Asia (İngilizce). Londra: The Royal Asiatic Society. OCLC 499987512
  2. ^ Kennedy, Hugh (2007). The Great Arab Conquests: How the Spread of Islam Changed the World We Live In (İngilizce). Philadelphia, Pennsylvania: Da Capo Press. ISBN 978-0-306-81740-3.
  3. ^ Blankinship, Khalid Yahya, (Ed.) (1989). The History of al-Ṭabarī, Volume 25: The End of Expansion: The Caliphate of Hishām, A.D. 724–738/A.H. 105–120
  4. ^ Blankinship 1994, ss. 19, 29-30.
  5. ^ Blankinship 1994, ss. 109-110.
  6. ^ Blankinship 1994, ss. 125-127.
  7. ^ Gibb 1923, ss. 61-67.
  8. ^ Blankinship 1994, ss. 127-128.
  9. ^ Gibb 1923, ss. 67-70.
  10. ^ Blankinship 1994, s. 155.
  11. ^ Gibb 1923, ss. 72-73.
  12. ^ Blankinship 1994, ss. 155-156.
  13. ^ Gibb 1923, s. 73.
  14. ^ Kennedy 2001, s. 43.
  15. ^ a b c d Kennedy 2001, s. 29.
  16. ^ Blankinship 1989, s. 72.
  17. ^ a b Kennedy 2007, s. 285.
  18. ^ Gibb 1923, ss. 40-41.
  19. ^ Kennedy 2001, ss. 43-46.
  20. ^ Blankinship 1994, ss. 156, 157.
  21. ^ Blankinship 1994, s. 156.
  22. ^ Blankinship 1994, s. 126.
  23. ^ Kennedy 2001, ss. 23-25.
  24. ^ Blankinship 1994, ss. 109, 126.
  25. ^ Kennedy 2007, ss. 234-235.
  26. ^ Kennedy 2007, s. 236.
  27. ^ Blankinship 1989, ss. 73-76.
  28. ^ Kennedy 2001, ss. 29-30.
  29. ^ Kennedy 2007, ss. 285-287.
  30. ^ a b Blankinship 1989, s. 76.
  31. ^ a b c Gibb 1923, s. 74.
  32. ^ Blankinship 1989, ss. 77-78.
  33. ^ a b Kennedy 2007, s. 287.
  34. ^ Kennedy 2001, ss. 25-26.
  35. ^ Blankinship 1989, ss. 78-79, 83.
  36. ^ a b c Kennedy 2001, s. 30.
  37. ^ Blankinship 1989, ss. 80-81.
  38. ^ Kennedy 2007, ss. 287-288.
  39. ^ Blankinship 1994, s. 160.
  40. ^ Gibb 1923, s. 75.
  41. ^ Shaban 1979, s. 113.
  42. ^ a b Blankinship 1989, s. xv.
  43. ^ a b Blankinship 1994, s. 157.
  44. ^ Blankinship 1994, ss. 157, 326 not 69.
  45. ^ Blankinship 1994, s. 327 not 86.
  46. ^ Blankinship 1994, ss. 161, 176.
  47. ^ Blankinship 1994, ss. 157, 161, 176, 326 not 69.
  48. ^ Blankinship 1994, ss. 58-59.
  49. ^ Kennedy 2001, s. 44.
  50. ^ Blankinship 1994, ss. 157-159.
  51. ^ Blankinship 1994, ss. 176-185.
  52. ^ Kennedy 2007, ss. 289-293.
  53. ^ Blankinship 1994, ss. 7-8, 157, 223ff., 230-236.
  54. ^ Kennedy 2001, ss. 47-51.
Genel
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dar_Geçit_Muharebesi&oldid=32506682" sayfasından alınmıştır