Svastika

Svastika (Sanskritçe: स्वस्तिक) veya gamalı haç, tarih öncesi dönemlerden kalma bir semboldür. 1920'li yıllar itibarıyla Nasyonal Sosyalist Alman İşçi Partisinin svastika sembolünü yoğun olarak kullanması nedeniyle Batı dünyasında bu sembol nasyonal sosyalizm ve aşırı sağ ideolojilerle sıklıkla ilişkilendirilebilmektedir.

Svastika, 卐 ("sağa bakan" veya "saat yönünde") ya da 卍 ("sola bakan", "saat yönünün tersinde" veya "sauvastika") sembollerine denebilir. Svastika sembolü Avrasya kültürlerinde antik bir dinî ikonadır. Hinduizm, Budizm ve Jainizm de dahil olmak üzere, Hint dinlerinde kutsallık ve ruhsallık sembolü olarak kullanılır. Batı dünyasında da sağa bakan versiyonu, 1930’larda Nazi sembolü ve Arî ırkın bir simgesi hâline gelene kadar uğur ve şans sembolü olarak görülüyordu.

Nepal, Hindistan, Moğolistan, Çin ve Japonya gibi, Hindu, Budist veya Jain inançların yaygın olduğu ülkelerde svastika hâlâ şans ve hayır sembolü olarak kabul edilmekte, Hindu nikah törenlerinde sıkça kullanılmaktadır.

Gamalı haç ismi Yunanca gama (Γ) harfine ve haç şekline (+) atfen verilmiştir. Svastika kelimesi Sanskritçe'deki su (iyi) ve asti (olmak) kelimelerinin birleşiminden oluşmuştur. "İyi olmak, mutlu ve sağlıklı olmak" anlamlarına gelir.^[1]

Sağ tarafa bakan gamalı haç bazen saat yönünde bazen de saat yönünün tersine dönüyor olarak tarif edilir.

Svastika, şekli ile hayali bir kare şeklinin içine oturmaktadır. Fakat türüne göre daire gibi her türlü geometrik şekle dönüşebilmektedir. Sağa dönük svastikalar genellikle “saat yönünde” ya da “saat yönünün tersi” diye tanımlanabilir.

Svastikalar düzensiz bir 20 kenarlı çokgen olarak kabul edilebilir. Genel olarak 5x5'lik 17 karelik bir kompozisyondan oluşturmaktadır. Gamalı haç motifinden yola çıktığımızda her kenar 10,6 2 ve 2 oranları ile bölünür.^[2]

Svastika sembolü, biçimindeki dinamik ve esnek yapısı ile, temel yapısından yararlanarak, ayrıca temel yapısını çok fazla deforme etmeden, çok çeşitli yeni ve özgün şekiller elde etmeye uygun bir yapıya sahiptir. Görülen farklı stilizasyonları ile, svastikanın kollarının adedinin artırılması, eksiltilmesi, biçiminin, yerinin ve yönünün değiştirilmesi gibi, birçok müdahale ile yeni ve özgün biçimler elde edildiği görülmektedir.

Evrensel olduğu düşünülen bu sembol doğal olarak birçok medeniyet ve kültürde kullanılmıştır. Örneğin, Hong Kong Sanat Müzesi'nde bulunan ve Majiyao kültürüne, yani M.Ö. 2200-2000 yıllarına tarihlenen neolitik döneme ait geometrik desenli toprak kap üzerinde gamalı haç desenleri bulunmaktadır. Hindistan’da çok farklı din ve kültürler gamalı haç işaretini yaygın biçimde kullanmışlardır. Svastika, Hinduizm, Budizm ve Jainizm'e göre kutsaldır. Pek çok antik uygarlıkta görülür. Örneğin, Orta ve Güney Amerika medeniyetlerinde, özellikle Mayalar ve Navarrolarda görülür.^[3] Mezopotamya'da bulunan pek çok sikkede svastika görülür.^[3] Erken dönem Hristiyanlıkta ve Bizans İmparatorluğu'nda da svastika kullanıldığı görülür. Gamalı haç ismi Bizans döneminde kullanılmaya başlanmıştır.^[3]

Svastikanın dört kolu, dört kozmik gücü (ateş, su, hava, toprak) simgeler. Ayrıca, bazı kaynaklarda, eski dönemlerde bu sembol sayesinde dört kozmik gücün etki altına alınarak büyü yapıldığı belirtilir.

Svastika^[4] ile ilgili olarak yapılan bu araştırmada özellikle Hindistan'daki oluşum karşımıza çıkmaktadır. Hindistan'da kutsal bir sembol olarak kullanılmasının, sembolün korunması ve yaygınlaşmasında belki de önemli bir rol oynamıştır denilebir. Buna göre, Hinduizmde, iki sembol (sağa bakan-sola bakan), yaratıcı tanrı Brahma'nın iki formunu temsil ediyor; sağa dönük şekilde, evrenin evrimini temsil ediyor. Sola dönük şekilde ise evrenin içe dönüşünü temsil ediyor. Ayrıca tüm dört yöne işaret ettiğinden (kuzey, güney, doğu, batı) kararlılığı ve sabitliği de temsil ediyor. Onun güneş sembolü olarak kullanılması ilk kez tanrı Surya'nın temsilinde görülür. Svastika tüm Hindular tarafından aşırı derecede kutsal ve uğurlu olarak düşünülür ve düzenli olarak Hint kültürüne ait eşyaları dekore etmek amacıyla kullanılır.

Tüm Hindu yantralarında ve dizaynlarda kullanılır. Hindistan'ın alt kıtası boyunca, mabedlerin kenarlarında, dini motiflerde, hediye eşyaları ve mektup başlarında görülür. Hindu tanrısı Ganeş genellikle svastikalar yatağının içinde çıkan bir nilüfer çiçeğinin içinde gösterilir. Ayrıca Svastika, Hindu düğünlerinde, festivallerinde, ev koridorlarında, elbise ve mücevheratta, motorlu taşıtlarda ve hatta kek, pasta, makarna gibi yiyeceklerin süslemesinde kullanılır.

Svastika, Hindu dininin en uğurlu simgesidir, eski güneş işaretinin dört dik açı kolunu simgeler. Hindu gamalı haçının dört kolu, şunları temsil eder: 1. Boşluğun dört talimatı, 2. Dört Vedas, Hindu dininin esasını oluşturan eski Kutsal Kitaplar, 3. Doğumdan ölüme yaşamdan dört aşama; ev sahibi yaşamı, öğrenci yaşamı, ölüm ve yaşamdan vazgeçim, 4. Yılın 4 mevsimi. Hindularda iyi şansın bir simgesi olarak kullanılan svastika Hindistan'ın Baroda dağının kuzeyindeki üst tapınağında yolda satış için hazırlanan Hindu dua kumaşları üzerinde de kullanılmaktadır.

Bengal Hinduları arasında svastika biraz daha farklı olarak kullanılır.Bu sembol Bengal Hindularında biraz daha düz olarak görülür. Calcutta'da bulunan önemli bir derginin adı da svastika dır. Aum sembolu de aynı zamanda kutsaldır. Aum yaratılış şeklinin temel temsilcisi olarak görülürken svastika sadece geometik bir şekil olarak görülür. Svastika Lord Vişnu'nun 108 sembolünden bir tanesidir ve onsuz hayat olamayacağı güneşin ışınlarını temsil eder.

Kolları saat yönünde dönük olan şekliyle, başarı ve uğurun yanı sıra hayatın kaynağı olan güneş ışığını simgeler. Kolları ters yöne dönük şekli ise geceyi ve uğursuzluğu ifade eder.^[5]

Doğu'daki kültürlerde, svastika Buda'nın bir sembolüdür. Çin'de ise sonsuzluğu ve evren düşüncelerini ifade etmektedir. Svastika, Çince wan ve Sanskritçe de ise srivatsa olarak bilinir. Svastika Buda'nın Sembolüdür. Svastikalar genellikle Asya'daki küçük ya da büyük tüm Buda heykellerinin üzerinde bulunur.^[6] Hong Kong'un Lantau adasında bronzdan büyük Buda heykeli 1993 yılında tamamlandı ve yüksekliği 35 metrenin üzerindedir. Gamalı haç sembolü aynı zamanda Buda Okulunun Falun Gong uygulamasında 1992'de ortaya çıkmıştır.

Hristiyanlıkta svastika haçın çengelli versiyonu olarak düşünülür. İnsanın ölüme karşı zaferini sembolize eder. Bazı Romanesk ve Gotik çağlarda inşa edilen Hristiyan kiliselerinde önceki Roma süsleri etkisiyle bu forma rastlanır.^[7] Svastikalar çoğunlukla 12. yüzyıldan kalma Ukrayna Kiev'de bulunan St. Sophia^[8] kilisesinin mozaiğinde sergilenir. Ayrıca bunlar St. Ambrosse Bazilikasında bir mezarda süsleme motifi olarak kullanılmıştır.

Svastika sembolü, İslam sanatlarında da görülmektedir. Özellikle Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde halı ile kilim motiflerinde, süsleme resimlerinde ve hat sanatında kullanılmıştır. İslam sanatında süsleme resimlerinde desen ve motif olarak kullanılmıştır. İran'daki Cuma Camii ile ve Lübnan'daki Tiripoli de Taynal camilerinin her ikisinde de svastika motifleri vardır.

Kazakistan'ın Türkistan kentinde bulunan Ahmet Yesevi (1093-1156) Türbesi, ana kapının sağ tarafında değişik tasvir edilmiş bir svastika, ana kapının sol tarafında ise yaygın olarak bilinen haliyle bir svastika bulunmaktadır.

Svastika, pek çok dünya medeniyetinde olduğu gibi Ön Türkler tarafından da kullanılmıştır. Türk kültüründeki ismi oz damgasıdır. Bu damga Ön Türklerde ozlaşarak Tanrı'ya erişmeyi temsil etmektedir. Oz damgası, öbür dünyaya geçerek orada şekil değiştirerek (metamorfoz) yeniden oluşum şeklindeki düşünceyi kapsar.

Mevlevi ve Bektaşilerde, insanların grup halinde eksenleri etrafında dönerek “göğe” yükselme inancı yaygındır.

Saz şairleri de sazları ile canları ozlaştırır. Tanrı'ya eriştirirler. Bu nedenle saz şairlerine ozan denilmektedir. Ozlaşma kavramının, ateş kültünden geldiği düşünülmektedir. Bu kavram, güneş kültüne ait kutsama töreninde de görülmektedir.

Bir güneş sembolü olan Oz Damgası/Svastika’nın sözcük anlamı kendi kendine var olandır. Ön Türklerde kullanılan “OZ” diye okunan damganın nerede, ne zaman ortaya çıktığı kesin bilinmese de çoğunlukla “svastika” olarak isimlendirilmiştir. Svastika, kelimesi Hintçe olup, “Si” (iyi) ve “As” (olmak) kelimelerinden oluşmaktadır. Bu şekliyle kelime “mutluluk” ve “hayal” anlamlarına gelir.^[9]

Dört yöne salınmış kollarıyla Dış Oğuz tarafından dünyanın dört bir yanına yayıldığını belirtir ve tüm evreni simgeler.^[10]

Bu sembole ait bulgular İndus Vadisi Medeniyeti’ne kadar uzanmaktadır. Özellikle Harappa’da yapılan kazılarda ve medeniyete ait mühürlerdeki kabartmalarda oldukça sık rastlanmıştır. Uğur şans getirmesi için kullanılan bir semboldür. Panini’nin ünlü gramer çalışması Ashtadhyayi’nin 8. bölümünde de Svastika’nın adı geçmektedir. Son yıllara kadar kökeninin Arilere dayandığı düşünülmekteydi,^[11] fakat son yıllarda yapılan bilimsel çalışmalar, kökeninin Ön Türk kültürüne dayandığını ve onlar vasıtası ile dünyanın değişik yörelerine yayıldığı yönünde önemli bilgi ve belgeler ortaya koyulmuştur.^[12]

Türkiye'de, başta Milas ve Efes olmak üzere Ege Bölgesinde, svastika kullanımıyla ilgili birçok tarihsel iz bulunur.

Milas'ta Kurşunlu Camii olarak bilinen Firuz Bey Camii'nin giriş kapısı üzerinde bir svastika işareti bulunur. Ayrıca, Milas Müzesi'nin bahçesinde bulunan bir taşın üzerinde 4 adet svastikadan oluşan bir dikdörtgen rölyef vardır.

Diyarbakır'ın dış dünyaya açılan 4 tane kapısı mevcuttur. Bunlar; kuzeyde Dağ Kapı (Harput Kapı), batıda Urfa Kapı (Halep Kapı), güneyde Mardin Kapı ve doğuda Yeni Kapı'dır (Dicle Kapı veya Sur Kapı). Surlarda birçok medeniyetin imzası niteliğindeki ve içlerinde Süryanice de yazılı olan kitabeler ve motiflerin yanında görülen gamalı haç şekilleri bulunmaktadır.^[13]

Kars'taki Ani antik kentinde surların çeşitli yerlerinde ve ana girişlerinin üstünde gamalı haç da bulunmaktadır.^[14]

Amasya Hatuniye Camii çeşmesi başında 5 adet (belirgin olarak 3 adet) svastika sembolü bulunmaktadır.

Çağdaş hat sanatçısı Emin Barın'ın hem Arap hem de Latin harfli yazılardan oluşturduğu bazı hat çalışmalarında svastika formunu çağrıştıran hat sanatı çalışmaları yaptığı görülmektedir.^[15]

Anadolu'da tarih öncesi çağlara ait bulunan ve dünyanın da bu dönemlere ait bilgilere ulaşması açısından göz bebeği olmuş, Konya'da bulunan Çatalhöyük'te yapılan kazılardan elde edilen, M.Ö. 7500 yıllarında Cilalı Taş ve Bakır Devrine ait taş tabletlerde ve ev gereçlerinin bir kısmında svastika sembolü kullanılmıştır.

Çatalhöyük'le ilgili kapsamlı araştırmalara imza atmış olan James Mellaart'a göre, “Bütün gamalı haçlar, dışarıya doğru yayılan merkezi bir hareketle gösterilir. Kendi statik merkezi, evren ve tanrısal gücün merkezini temsil eder. Svastika, bilinen bir simge olarak Avrasya'nın bütün parçalarında kullanılmıştır.”

Svastika, I. Dünya Savaşı'ndan sonra kurulan Nasyonal Sosyalist Alman İşçi Partisi ve hükûmeti tarafından amblem olarak kullanılmıştır. Nasyonal sosyalistlerin (Naziler) kullanmış olduğu svastikanın adı Almancada Hakenkreuz'dur. Daha sonra Nazi Almanyası'nın bayrağında da kullanılmıştır. Svastikanın bu anlamda kullanımı 1945'te Nazi Almanyası'nın yenilmesi ile birlikte sona ermiştir ve bazı ülkelerde svastika işaretinin kullanımı suçtur. Günümüzde bazı neo-Nazi gruplar svastika kullanmaya devam etmektedirler.^[3]

Wikimedia Commons'ta Svastika ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur.