Amazon nehir yunusu
Vikipedi, özgür ansiklopedi
| Amazon nehir yunusu | ||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||||||||||
| Korunma durumu | ||||||||||||||||||||||
| Biyolojik sınıflandırma | ||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||
Inia geoffrensis Blainville, 1817 | ||||||||||||||||||||||
 Amazon nehir yunusu doğal yaşam alanı | ||||||||||||||||||||||
Alttürler | ||||||||||||||||||||||
| Inia geoffrensis geoffrensis |
Amazon nehir yunusu (Inia geoffrensis) ya da diğer adlarıyla Boto, Pembe nehir yunusu[1] Amazon Nehri ve Orinoco Nehri sistemlerinde bulunan bir tatlısu nehir yunusudur. Nehir yunuslarının en büyüğü olan bu tür, aynı yaşam alanı içinde bulunan ancak gerçek bir nehir yunusu türü olmayan Tucuxi (Sotalia fluviatilis) ile karıştırılmamalıdır.
IUCN bu yunus türüne verilen diğer adları şöyle sıralar: Amazon yunusu, Boto Vermelho, Boto Cor-de-Rosa, Bouto, Bufeo, Inia, Pembe yunus, Pembe tatlısu yunusu, Pembe porpoise ve Tonina.
Taksonomi
[değiştir | kaynağı değiştir]İlk örnek 1817 yılında Henri Marie Ducrotay de Blainville tarafından tanımlanmıştır.
Rice'ın 1998 sınıflamasında Inia cinsinde tek tür olarak I. geoffrensis listelenir ve üç alttür tanımlanır:[2]Inia geoffrensis geoffrensis - Amazon havzası popülasyonu (Bolivya'da Teotonio Rapids yukarısındaki Madeira Nehri akaçlama alanı dışında)
- Inia geoffrensis boliviensis - Madeira Nehri akaçlama alanı içindeki Amazon havzası popülasyonu
- Inia geoffrensis humboldtiana - Orinoco havzası popülasyonu
Bazı eski sınıflandırmalarda boliviensis popülasyonu ayrı bir tür olarak sınıflanmıştır.
Fiziksel tanımlama
[değiştir | kaynağı değiştir]Amazon nehir yunusunun rengi akılda kalıcı parlak pembe renkten hoş olmayan bir kahverengiye, gri, mavi-gri renkten krem beyaz renge kadar değişiklik gösterebilir.[3] Yetişkin bireyler tipik olarak 2,5 metre boyunda ve 150 kg ağırlığında olur. Gövde boyutlarına göre yan yüzgeçleri büyüktür ve arkaya doğru kıvrılır. Amazon nehir yunusunun sırt yüzgeci yoktur ancak sırtındaki çıkıntı evrimsel olarak geçmişte bir sırt yüzgeci bulunduğunu gösterir. Oldukça belirgin, ince ve uzun bir ağzı ve hem alt hem üst çenede 25-35 çift dişi vardır. Ön dişler kanca şeklinde iken arka dişler sivri uçlu ama daha düzdür. Öndeki dişler avı yakalamaya arkadakiler de ezmeye yarar. Amazon nehir yunusları genellikle nehir tabanından beslenir ve tercih ettikleri avlar yengeç ve küçük balıklardır. Bazen küçük kaplumbağaları da yedikleri olur.
Bu tür yunuslar nadiren ikiden fazla birarda görülür ancak yirmiye kadar yunusun bir arada görüldüğü de olmuştur. Diğer yunuslar gibi Amazon nehir yunusunun boyun omurları bir arada kaynamadığı için başları daha geniş bir hareket alanına sahiptir. Gözleri küçük olmasına rağmen oldukça iyi görebilirler, ancak dışarı çıkık yanakları nedeniyle aşağıyı çok iyi göremezler. Ancak sırtüstü yüzerek bunu aşarlar.
Koruma
[değiştir | kaynağı değiştir]Nehir yunuslarının içinde Amazon nehir yunusu en az tehdit altında olan yunus sayılabilir ancak IUCN tarafından 1994 ve 2000'de yayımlanan Kırmızı Liste'de Amazon nehir yunusunun durumu hassas olarak sınıflandırılmıştır.[4] Yakın geçmişte soyu tükenen Çin nehir yunusu ile Ganj ve İndus nehir yunusunun doğal yaşam alanlarının hızla azalmasına karşın Amazon nehir yunusunun yaşam alanı zaman içinde oldukça sabit kalmıştır. Yağmurormanlarına ulaşmanın zorluğu nedeniyle popülasyon araştırmaları tam olarak yapılamadıysa da Amazon nehir yunusu popülasyonunun onbinlere ulaştığı sanılmaktadır.
Amazon nehir yunusları doğrudan hiçbir zaman avlanmamıştır. Ancak balıkçıların yakaladıkları balıkları ve malzemelerini korumak için yunusları öldürdükleri bilinmektedir. Bu uygulamanın yerel popülasyonlara zarar verecek kadar önemli olup olmadığı bilinmemektedir. 1988'den beri bu uygulama Brezilya ve Bolivya'nın tamamında, Peru, Venezuela ve Kolombiya'nın koruma altındaki bölgelerinde yasaklanmıştır.
Amazon ve Orinoco havzalarında insan nüfusunun artması biliminsanları arasında endişe yaratmaktadır. Asya'da bulunan nehir yunuslarının soyunu tüketen tarzda çeşitli baraj projeleri bu bölge için önerilmektedir. Çevreciler bu projelere oldukça sert bir şekilde karşı çıkmaktadır.
Yaşam alanlarında cıva zehirlenmesi nedeniyle bazı yunus ölümleri olmuştur. Altını kayadan ayırmaya yarayan cıvanın kullanıldığı altın madenlerine yakın bölgelerde bu ölümlerle karşılaşılmaktadır.
Mitoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]Geleneksel Amazon Nehri mitolojisinde yunus geceleri yakışıklı bir erkeğe dönüşür, kızları baştan çıkararak hamile bırakır ve sabah tekrar nehre dönerek yunusa dönüşür. Bu yunusadamlara Brezilya'da encantado denir. Mitin ortaya çıkışına neden olarak yunus cinsel organlarının kısmen insan cinsel organlarına benzemesi öne sürülmüştür.
Notlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Arşivlenmiş kopya". 28 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2006.
- ^ Rice, Dale W. (1998). Marine mammals of the world: systematics and distribution. Society of Marine Mammalogy Special Publication sayı 4 sayfa 231
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 11 Mart 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2006.
- ^ Balinalar Uzmanlık Grubu (1996). Inia geoffrensis. 1 Kasım 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 2006 IUCN Kırmızı Liste. IUCN 2006. 11 Mayıs 2006'da çekildi. Bilgibankası girişinde bu türün neden tehdit altında olduğu açıklanmaktadır.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Kitap: "Pink dolphin, friend of the river" (Pembe yunus, nehrin dostu) (Web Sitesi - İngilizce & İspanyolca)
- Projeto Boto26 Mayıs 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Amazon'a özgü iki yunus türünün (Inia geoffrensis veSotalia fluviatilis) araştırılması için kâr gütmeyen araştırma projesi
- ARKive - Amazon nehir yunusunun (Inia geoffrensis) resim ve videoları
- Dolphins, Whales and Porpoises: 2002–2010 Conservation Action Plan for the World's Cetaceans. IUCN/SSC Cetacean Specialist Group 2003, Reeves et al. Kitap uzunluğundaki raporun HTML kopyası13 Aralık 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Göçmen Türler üzerine Konvansiyon'da Amazon nehir yunusu sayfası
- Walker's Mammals of the World Online - Amazon nehir yunusu 8 Ağustos 2004 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Amazon nehir yunusu Animal Info sayfası19 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Cetacea.org sayfası (İnternet arşivinden)
- - Virtual Explorers 30 Aralık 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
