Kaya tuzu

Bu maddedeki bilgilerin doğrulanabilmesi için ek kaynaklar gerekli. Lütfen güvenilir kaynaklar ekleyerek maddenin geliştirilmesine yardımcı olun. Kaynaksız içerik itiraz konusu olabilir ve kaldırılabilir. Kaynak ara: "Kaya tuzu" – haber · gazete · kitap · akademik · JSTOR (Mayıs 2020) (Bu şablonun nasıl ve ne zaman kaldırılması gerektiğini öğrenin)

Kaya tuzu

Genel
Kategori	Mineral
Formül (tekrarlayan birim)	NaCl
Kristal yapı	Eş ölçülü
Kimyasal Özellikler
Molekül kütlesi	58,433 g/mol
Renk	Renksiz ya da sarı, ayrıca açık mavi, koyu mavi ya da pembe
Kırık	konkoidal
Mohs sertlik ölçeği sertlik	2-2,5
Çizgi rengi	beyaz
Saydamlık	şeffaf
Özağırlık	2.1
Yoğunluk	2.1-2.6 g/cc
Optik özellikler	Bölünme, çözünürlük, tuzlu tat
Kırılma indisi	n=1.544

Kaya tuzu (Halit), halite ağırlıklı olarak deniz suyu veya tuzlu göl suyunun buharlaşmasından oluşan tortul kayaçlarda meydana gelir. sodyum klorürün mineral formudur. İzometrik kristalleri oluşturur. Mineral tipik olarak renksiz ya da sarıdır; ancak yabancı maddelerin miktarı ve türüne bağlı olarak açık mavi, koyu mavi ya da pembe de olabilir. Genellikle sülfat, halojen tuzu ya da boraks asidi tuzu gibi diğer evaporit minerallerle birlikte oluşur.

Halit, yaygın olarak kaya tuzu olarak bilinen, sodyum klorünün (NaCl) doğal mineral formu olan bit tuz türüdür. Bu tür tuz yatakları yüzlerce metre kalınlığında ve geniş alanların altında olabilir. Kaya tuzu (Halit) izometrik kristaller oluşturur.^[1] Mineral: tipik olarak, renksiz ya da beyaz olan; ama aynı zamanda, sarı veya başka malzemelere bağlı olarak, gri, açık mavi, koyu mavi, mor, pembe, kırmızı, turuncu olabilir, safsızlıklar veya kristallerdeki yapısal veya izopotik anormallikler^[2] genellikle Sülfatlar, Halojenürler ve Boratlar gibi diğer evaporit tortu mineralleri ile oluşur. Halit ismi antik Yunanca da tuz kelimesinden türemiştir, ἅλς (háls).^[3]

Kimya sanayinde çok geniş anlamda kullanılan tuzun formülü "NaCl" olarak ifade edilmektedir. Kübik sistemde kristalleşen tuz, "Na" ve "Cl" iyonlarından oluşur, saf hâlde iken yaklaşık %40 sodyum, %60 klordan meydana gelir. Yüksek basınç altında plastik özellik gösteren tuzun sertliği 2-2,5 olup, özgül ağırlığı  2,1-2,55 gr/cm arasında değişir. Erime noktası 800 °C, kaynama noktası ise 1412 °C dir. Genellikle renksiz, üretildiği şekliyle rengi gri, sarı, kırmızı hatta mavi ve yeşil olabilir. Ekonomik bir değer taşıyan tuz kaynakları katı ve sıvı olarak ikiye ayrılmaktadır. Tuz sıvı halde denizlerde, göllerde, tuzlu su kaynaklarında ve tuzlu su kuyularında bulunmakta olup katı halde kaya tuzu (halit) şeklindedir.^[4]

Kaya tuzu genel olarak deniz suyunun ve tuzlu göl suyunun buharlaşmasından oluştuğu tortul kayalarda oluşur. Kaya tuzu da dahil olmak üzere tortul evaporit minerallerin geniş yatakları, kapalı göllerin ve kısıtlı denizlerin kurumasından kaynaklanabilir. Bu tür tuz yatakları yüzlerce metre kalınlığında ve geniş alanların altında olabilir.^[5] Kaya tuzu bugün yüzeyde, Ölüm Vadisi Milli Parkı Badwater Havzasının tuz düzlükleri gibi buharlaşmanın yağıştan fazla olduğu bölgelerdeki playalarda meydana gelmektedir, Türkiye'de ise Tuz Gölü buna örnek gösterilebilir. ABD ve Kanada'da geniş yer altı yatakları, Batı New York'taki Appalachian havzasından ve Ontario ve Michigan havzasının çok altında uzanmaktadır. Diğer büyük kaya tuzu yatakları Ohio, Kansas, New Mexico, Nova Scotia ve Saskatchewan, Khewra tuz madeni ve Pakistan İslamabad yakınlarındaki büyük Kaya tuzu (Halit) yataklarına örnek gösterilebilir.^{[kaynak belirtilmeli]}

Tuz kubbeleri, alttaki kaya yataklarının ağırlığı nedeni ile mobilizasyon yolu ile temelde tuz yataklarından esas olarak ''sıkıştırılmış'' dikey diyapirler veya boru benzeri tuz kütleleridir. Tuz kubbeleri, halit ve sylvite ek olarak anhidrit, alçıtaşı ve doğal kükürt içerir. Teksas ve Louisiana Körfezi kıyılarında yaygındır ve genellikle petrol yatakları ile ilişkilidir. Almanya, İspanya, Hollanda, Romanya ve İran'da da tuz kubbelerine rastlamak mümkündür. Tuz buzulları, tuzun yüzeyde yüksek kotta kırıldığı ve yokuş aşağı aktığı kurak coğrafyalarda bulunur, örn; İran... tüm bu örneklerde Kaya tuzunun(Halit) bir rheid gibi davrandığı söylenir.^{[kaynak belirtilmeli]}

Fransa'da ve diğer birkaç yerde olağan dışı, mor, lifli damar dolgu haliti bulunur. Hazne kristalleri olarak adlandırılan halit kristalleri, tipik küplerin ''iskeletleri'' gibi görünür, kenarlar vardır ve her kristal yüzünde merdiven basamağı benzeri çökmeleri vardır. Hızla kristalleşen bir ortamda, küplerin kenarları merkezden daha hızlı büyür. Halit kristalleri, hızla buharlaşan bazı göllerde çok hızlı bir şekilde oluşur ve bu da halit kristallerinin kaplanması ile oluşur.^[6] Halit çiçekleri nadirdir, Avustralya'nın Nullarbor Ovası'nın bazı kurak mağaralarında bulunan halit kıvrılma liflerinin nadir. Halit sarkıtları ve kabuklanmalar da Hancock, Michigan'in Quincy doğal bakır madeninden bildirilmiştir.^{[kaynak belirtilmeli]}

Yer altında az veya çok derinlerden katı halde elde edilen tuz, kaya tuzu olarak tanımlanır. Kaya tuzu yatakları, jeolojik devirlerde buharlaşma sonucu denizlerin ya da kapalı iç havzaların kuruması ile oluşmuştur. Değişik devirlerde Türkiye'nin birçok yöresinde bu şekilde oluşan kaya tuzu yatakları mevcuttur. Kaya tuzları deniz tuzlarının aksine bileşimlerine giren yabancı maddelerin oranları bakımından büyük değişiklikler gösterirler. Özellikle saflık oranları her maden için ayrı olabileceği gibi aynı madenden alınan çeşitli numuneler de çok büyük farklılıklar gösterebilir. Kaya tuzlarındaki yabancı maddeler ve kil, tuza değişik renkler verir. Genellikle gri, siyaha yakın kil renginde olan kaya tuzu, nadiren beyaz, şeffaf beyaz olarak bulunur. Yurdumuzda kaya tuzu madenleri genellikle gri renkte olup, bir kısmı da siyaha yakın renktedir.^[7]

Dünyanın en büyük yer altı tuz madeni Sifto Tuz Madeni'dir. Oda ve sütun madenciliği yöntemi kullanılarak yılda 7 milyon tondan fazla kaya tuzu üretilmektedir. Ontario, Kanada'daki Huron Gölü'nün yarım kilometre altında bulunur.^[8] Birleşik Krallık'ta üç maden vardır; bunların en büyüğü Cheshire'deki Winsford'da yılda ortalama bir milyon ton tuz üretilir.^{[kaynak belirtilmeli]}

Türkiye'de ise beş kaya tuzlasında kapalı madencilik yöntemiyle tuz üretimi yapılmaktadır. Üretim yöntemi oda topuk olup, kullanılan teknoloji çok eskidir. Oda ve topuk'ların boyutu iş emniyeti ve cevherin ekonomik bir şekilde kazanılması için 10x10 ve 8x8 m boyutlarında bırakılmıştır. Yükseklik ise 6 metredir. Göl Tuzlalarımızda talebi karşılayacak kadar üretim yapıldığından işletmeciliği daha masraflı bulunan maden Tuzlalarımıza kapasite arttırıcı yatırım götürülmesi şimdilik düşünülmemektedir. Üretilen kaya tuzunun %95'inden fazlası kimya sanayinde ve %3' de sofra tuzu olarak kullanılmaktadır. Kaya tuzu en fazla tüketimi kireç taşı ile işlenmesinden elde edilen Na₂CO₃ bileşimli ‘Soda Külü’ yapımında gerçekleşmektedir. Ayrıca kömürlerden kükürdün temizlenmesi, seramik yapımı, tarım ilaçları, alçı yapımı ve zeolitlerin yeniden kullanılır hale getirilmesi gibi alanlarda kaya tuzundan faydalanılmaktadır. Türkiye'de tuz üretiminin %28'i İzmir- Çamaltın da deniz suyundan, %64'ü Tuz Gölü, Seyfe Gölü ve Palas Gölü'nden, kalanı da kaya tuzu yataklarından yapılmaktadır. Türkiye'de önemli kaya tuzu yatakları Çankırı, Kars, (Kağızman) Iğdır (Tuzluca) Nevşehir (Gül şehir ve tuz köy) Yozgat (Yerköy ve sekili) ve Erzurum (Oltu) illerindendir. Yer altı sularının, tuz alanlarından geçerek kaynak şeklinde ortaya çıkmasıyla oluşan kaynak tuzları da tuz üretiminde önemli yer tutar.^{[kaynak belirtilmeli]}

Tuz, lezzet arttırıcı olarak pişirmede ve et ve balık gibi çok çeşitli yiyecekleri iyileştirmek için yaygın olarak kullanılır. Çeşitli kültürlerde gıda muhafaza yöntemlerinde sıklıkla kullanılır. Daha büyük parçalar bir tuz değirmeninde öğütülebilir veya bir çalkalayıcıdan gıda üzerine bitirme tuzu olarak tozlanabilir.^{[kaynak belirtilmeli]}

Halit ayrıca, hem konutlarda hem de belediyede buz yönetimi için sıklıkla kullanılır. Çünkü tuzlu su (ve bir tuz çözeltisi) ile saf sudan daha düşük bir donma noktasına sahip olup, buz üzerine tuzu ya da tuzlu su konularak, 0 °C (32 °F) erimesine neden olacaktır altında olduğu bu etki düşürücü etkiye sahiptir. Soğuk iklimlerde ev sahiplerinin, buzları eritmek için bir kar fırtınasından sonra kaldırımlarına ve araba yollarına tuz yayması yaygındır. Buzun tamamen erimesi için çok fazla tuz kullanılması gerekli değildir; bunun yerine, az miktarda tuz buzu zayıflatacak ve böylece başka yollarla kolayca çıkarılabilecektir. Ayrıca, birçok şehir çekiş gücünü artırmak için bir kar fırtınası sırasında ve sonrasında yollara kum ve tuz karışımını yayacaktır. Halit, kuru tuz yaymaktan daha etkilidir çünkü donma noktası alçalması için nem gereklidir ve ıslak tuz yollara daha iyi yapışır. Aksi takdirde tuz trafikle silinebilir.^{[kaynak belirtilmeli]}

Buz çözme işlemine ek olarak, zaman zaman tarımda kaya tuzu kullanılmaktadır. Buna bir örnek, çim üretiminde yıllık çayır çimenlerinin büyümesini baskılamak için tuz bölgesi oluşturmak olabilir. Diğer örnekler yabani otları kurutmak için tuzlu suya maruz bırakmayı ve onları diğer bitkileri etkilemelerini önleyerek öldürmeyi içerir. Tuz ayrıca ev temizlik ürünü olarak da kullanılır. Kaba yapısı, gres / yağ çıkarma, leke çıkarma gibi çeşitli temizleme işlerinde kullanılmasına izin verir ve hatta daha kolay bir temizlik için yapışkan dökülmeleri kurutur ve sertleştirir.^{[kaynak belirtilmeli]}

Bazı kültürlerde, özellikle Afrika ve Brezilya'da, farklı yemekler için çok çeşitli farklı kaya tuzları tercih edilmektedir. Özel tuz renkleri doğal varlığını gösterdiğinden saf tuzdan kaçınılır. Birçok tarif belirli tür kaya tuzu gerektirir ve ithal saf tuz genellikle yerel zevklere uyum sağlamak için eklenmiş doğallıklara sahiptir.  Tarihsel olarak tuz, takas sistemlerinde bir para birimi biçimi olarak kullanılmıştı ve sadece yetkililer ve onların atananları tarafından kontrol ediliyordu. Bazı eski uygarlıklarda, yeryüzünü tuzlama uygulaması, bir düşmanın fethedilen topraklarını verimsiz ve egemenlik alanı olarak kabul edilemez hale getirmek için yapıldı.^{[kaynak belirtilmeli]}

• 
• 
• 
  Kübik bölünme kırılmalarını gösteren büyük doğal Kaya Tuzu kristali
• 
  Malakit kalıntılarından bu yeşil renge sahip keskin Kaya tuzu kristalleri
• 
  nahcolite ile kaplı bir matris üzerinde pembe renk kaya tuzu

Bu madde önerilmeyen biçimde kaynaklandırılmıştır. Gösterilen kaynaklar kaynak gösterme şablonları kullanılarak dipnot belirtme biçemine uygun olarak düzenlenmelidir. (Bu şablonun nasıl ve ne zaman kaldırılması gerektiğini öğrenin)

^[1][2][3]