Leiden Gözlemevi
Vikipedi, özgür ansiklopedi
 | |
| Organizasyon | |
|---|---|
| Gözlemevi kodu | 013  |
| Bulunduğu yer | Leiden, Güney Hollanda, Hollanda |
| Koordinatlar | 52°09′17″N 4°29′02″E / 52.15486°K 4.48389°D |
| https://www.universiteitleiden.nl/old-observatory universiteitleiden.nl/oudesterrewacht, https://www.universiteitleiden.nl/old-observatory | |
  Leiden Gözlemevi konumu | |
 Wikimedia Commons'ta ilgili ortam | |
Leiden Gözlemevi Hollanda'da bulunan Leiden Üniversitesi'nin astronomi enstitüsüdür. 1633 yılında Willebrord Snellius'un çeyreğini barındırmak için kurulan bu gözlemevi, dünyadaki en eski faaliyet gösteren üniversite gözlemevidir ve hala mevcut olan tek eski gözlemevi Vatikan Gözlemevi'dir.[1][2]
Gözlemevi, ilk başta Leiden'in merkezine konuşlu üniversite binasında bulunmaktaydı. Ardından 1860 yılında üniversitenin botanik bahçesine yeni bir gözlemevi binası ve kubbe inşa edilmiş 1974 yılına kadar burada faaliyet göstermiş ve şehrin kuzeybatısındaki bilim kampüsüne taşınmıştır. Gözlemevinde çalışan veya gözlemevini yöneten önemli gök bilimciler arasında Willem de Sitter, Ejnar Hertzsprung ve Jan Oort yer almaktadır.
Tarih
[değiştir | kaynağı değiştir]1633–1860
[değiştir | kaynağı değiştir]
Leiden Üniversitesi 1633'te gözlemevini kurdu; astronomi uzun zamandır müfredattaydı ve Rudolph Snellius tarafından inşa ettirilen büyük bir kadranta sahip olması nedeniyle Jacobus Golius, onu kullanmak için bir gözlemevi kurulmasını talep etti. Gözlemevi, kendi döneminde Avrupa'da özel olarak inşa edilen ilk gözlemevlerinden biridir. Golius gözlemevini düzenli olarak kullanmasına rağmen bu kullanımından herhangi bir akademik yayın çıkmadı.[3] Golius'un gözlemevinde Snellius'un kadranı dışında herhangi bir alete sahip olup olmadığı ise bilinmemektedir.[2]
1682 yılında Burchardus de Volder üniversitede matematik profesörü pozisyonuna geldi ve gözlemevi sorumluluğu görevini üstlendi. Görev süresi boyunca gözlemevi, satın aldığı pirinç sekstantı kapsayabilmek için ikinci bir kubbe ve eski kubbenin yeniden inşası da dahil olmak üzere genişletildi. Her iki kulenin de dönen taret biçimli dönen çatıları bulunmaktaydı. Volder 1705'te emekli olduktan sonra da gözlemevinin iki kadrana, 12 inçlik bir teleskopa, iki objektife ve birkaç küçük teleskopa daha sahip olduğunu gösteren bir alet kataloğu oluşturulmuştur. Sonraki iki yıl boyunca Lotharius Zumbach de Coesfeld Kassel'de matematik profesörü olarak atanana kadar gözlemevini yönetmeye devam etmiştir. 1708 ile 1717 yılları arasında Willem'in Gravesande'si müdür olarak atanana kadar gözlemevi müdürsüz kalmıştır. Bu süre boyunca Gravesande, 1742'deki ölümünden önce yeni teleskoplar ve aletler de dahil olmak üzere gözlemevi envanterine bir dizi yeni araçlar satın almıştır.[2]
Gravesande'nin halefi, gözlemevini 1759'da Halley kuyruklu yıldızı hareketleriyle birlikteMerkür'ün (1743 ve 1753'te) ve Venüs'ün (1761'de) Güneş geçişlerini gözlemlemek için kullanan Johan Lulofs'dur. Lulofs Kasım 1768'de öldüğünde, Dionysius van de Wijnpersse gözlemevinin sorumluluğunu üstlenmiştir. 1805 yılına kadar sorumlu araştırmacısı birden çok kez değişmiştir.[2]
1817'de gözlemevi kuleleri yıkılıp yeniden inşa edilmiştir. Frederik Kaiser, 1837'de astronomi profesörü ve gözlemevi müdürü olarak atanmasının ardından gözlemevini tekrardan yenilemiş, kulelere tam panjurlu dönebilir çatılar inşa ettirerek kuzeybatı kulesini güçlendirme çalışmalarını tamamlamıştır. Kaiser ayrıca kuyruklu yıldızlar, gezegenler ve ikili yıldızlar da dahil olmak üzere gözlemler yapmak için bir dizi yeni alet ve teleskop satın almıştır.[2]
Kaiser'in popüler yazıları ve öğretileri nedeniyle astronomiye artan ilginin bir sonucu olarak, 1853 yılında yeni bir gözlemevi kurulması için bir komisyon oluşturulmuştur. 1859'dan 1909'a kadar Hollanda yerel saatini, gözlemevindeki yerel saate göre ayarladı; iletişim için telgraf ağı kullanıldı.[4]
1860–1974
[değiştir | kaynağı değiştir]1860 yılına gelindiğinde yeni gözlemevi binası tamamlanmıştı. Yeni bina şehrin sakin bir bölgesinde, üniversitenin botanik bahçelerinin içine inşa edildi. Bina bir dizi ofis, astronomlar için yaşam alanları ve teleskoplar içeren bir dizi gözlem kubbesinden oluşuyordu. 1873 yılında binaya, denizcilik aletlerini doğrulamak için gereken araçları; pusulaları, sekstantları ve diğer aletleri test etmek için kullanılan ekipmanları barındırmak amacıyla iki yeni oda eklendi. İki kubbe de, biri 1875'te diğeri 1889'da olmak üzere yeniden inşa edildi.[2]
Batı kulesi 1878'de, Doğu kulesi 1898'de inşa edilmiş, aynı yıl bir gaz motorunu barındıran küçük bir bina (gözlemevi şehir şebekesine bağlanana kadar elektrik için kullanıldı) da dahil olmak üzere 19. yüzyılın sonundan önce değişik amaçlarla yeni binalar gözlemevi bünyesine dahil edilmiştir. Gözlemevi 1896 yılında ilk fotoğrafik teleskopunu satın almış ve o tarihten 1898 yılına kadar bu teleskop için yeni bir kubbe daha inşa edilmiştir.[2]
Gözlemevi 1923 yılında Union Gözlemevi ile bir araştırma anlaşması yaparak araştırmacıların her iki tesisi de kullanmasına olanak tanımıştır. Anlaşma kapsamında Leiden'den ilk ziyaretçi Ejnar Hertzsprung olmuştur. 1954 yılında teleskoplar Hartbeespoort'a taşınmış ve söz konusu işbirliği 1972 yılına kadar sürmüştür.[5][6]
Bu dönemin eski Gözlemevi binası 2008 ile 2012 yılları arasında restore edilmiştir. Bu bina 2010'larda bir ziyaretçi merkezine ev sahipliği yapmaktadır.[7][8]
1974- günümüz
[değiştir | kaynağı değiştir]Astronomi bölümü 1974 yılında şehir merkezinin kuzeybatısındaki bilim kampüsüne taşınmıştır.[9] Profesyonel astronomik gözlemler artık Leiden'den yapılmıyor olsa da, bölüm kendisini hala Leiden Gözlemevi olarak adlandırmaktadır.
On inçlik kubbedeki Einstein'ın Koltuğu
[değiştir | kaynağı değiştir]
Einstein'ın Koltuğu, Leiden Gözlemevi'nde bulunan bir astronomik gözlem koltuğudur. 1861 yılında yapılan bu koltuk, gözlemevindeki o dönemden kalma tek mobilyadır. Koltuk, adını Albert Einstein'ın gözlemevine yaptığı ziyaretler sırasında birçok kez kullanmasından almaktadır. Einstein, Leiden Üniversitesi'ndeki profesörlüğü sırasında, yönetmen Willem de Sitter ile olan iyi dostluğu nedeniyle binayı sık sık ziyaret etmiştir. Koltuk, gözlemevinin en büyük kubbesinde, yani 10 inçlik kubbede yer almaktadır. Koltuk günümüzde halen daha gözlemciler tarafından kullanılabilmektedir.
21 Ekim 2015'te Einstein'ın koltuğu Hollanda astronomi programı Heel Nederland Kijkt Sterren kapsamında kısa bir oturuma konu edilmiştir. Bu kısımda Govert Schilling ve bilim tarihçisi David Baneke, koltuğun kökenleri hakkında tartışmıştır.[10][11]
Einstein'ın, Birinci Dünya Savaşı sırasında Leiden Gözlemevi'ni sık sık ziyaret ettiği bilinmektedir.[12]
Restorasyon
[değiştir | kaynağı değiştir]Eski Gözlemevi binası ve tesisleri (1860'lardan kalma) 2010'larda restore edilmiştir. Halihazırda modern Leiden Gözlemevi olarak kullanılmasa bile, tesiste astronomi tarihine ilişkin çeşitli öğeler bulunmaktadır. Ayrıca, Güneş'in canlı görüntülerini optik olarak Ziyaretçi merkezine iletmek için kitlesel olarak finanse edilerek satın alınan bir güneş teleskopu bulunmakta olup, söz konusu Güneş gözlemleri için turlar düzenlendiği de bilinmektedir.
Arşiv
[değiştir | kaynağı değiştir]Leiden Gözlemevi ile 1829-1992 yılları arasında burada çalışmış yönetici ve gözlemcilerin arşivleri Leiden Üniversitesi Kütüphanelerinde fiziki ve dijital olarak saklanmaktadır.[13]
Galeri
[değiştir | kaynağı değiştir]-
1861 yılında Leiden Gözlemevi'nin kuzeybatıdan görünümü. -
Gözlemevinden Leiden'in panoramik görünümü. Cam negatif, 1900 yılı civarı. -
Gözlemevi ve Botanik Bahçesi (Hortus botanicus), yaklaşık 1920-1940. -
Leiden Gözlemevi'ni barındıran ikinci bina, restorasyon sırasında (2010). -
2013, restorasyondan sonra. -
Huygens Laboratuvarı (solda) ve Leiden Gözlemevi'ne şu anda 4. 5. ve 11. katlarda ev sahipliği yapan J.H. Oort Binası (sağda).
Yöneticiler
[değiştir | kaynağı değiştir]| Dönem | Yönetici |
|---|---|
| 1633–1667[2] | Jacobus Golius |
| 1668–1681[2] | Christiaan Melder |
| 1682–1705[2] | Burchardus de Volder |
| 1705–1708[2] | Lotharius Zumbach de Coesfeld |
| 1717–1742[2] | Willem Jacob Gravesande |
| 1742–1768[2] | Johan Lulofs |
| 1768–1793[2] | Dionysius van de Wijnpersse |
| 1793–1794[2] | Pieter Nieuwland |
| 1799–1805[2] | Jan Frederik van Beeck Calkoen |
| 1811–1826[2] | Cornelus Ekama |
| 1826–1837[2] | Pieter Uijlenbroek |
| 1837–1872[14] | Frederik Kaiser |
| 1872–1908[15] | H. G. van de Sande Bakhuyzen |
| 1908–1918[16] | E. F. van de Sande Bakhuyzen |
| 1918–1934[14] | Willem de Sitter |
| 1934–1945[14] | Ejnar Hertzsprung |
| 1945–1970[14] | Jan Oort |
| 1996–2003[17] | George K. Miley |
| 2004–2012 | Tim de Zeeuw |
| 2012–2022[18] | Huub Röttgering |
| 2022–Present | Ignas Snellen |
Aletler
[değiştir | kaynağı değiştir]
Örnekler:[19]
- Zes-Duims Merz Refraktörü (1830'lara tarihlenen ahşap teleskop tüpü ile 16,6 cm/6,5 inç objektif)
- On İnçlik Repsold Refraktör (Repsold und Söhne tarafından üretilmiş, 26,6 cm/10,5 inç Alvin ve Clark objektif merceğine sahip, 1885'ten itibaren)
- Fotografik Çift Refraktör (1897'den itibaren)
- Zunderman Yansıtıcı (46 cm çapında ayna (~18,1 inç), 1947'den itibaren)
- Helyostat (gündüşürücü)
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]- Teleskopların, gözlemevlerinin ve gözlem teknolojisinin zaman çizelgesi
- 19. yüzyılın en büyük optik teleskoplarının listesi
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Deborah Todd, Joseph A. Angelo (2009). A to Z of Scientists in Space and Astronomy. Infobase Publishing. s. 262. ISBN 978-1438109237. Erişim tarihi: 4 Haziran 2014.
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r W. de Sitter (1933). Short History of the Observatory of the University at Leiden 1633–1933. Joh. Enschede en Zonen, Haarlem.
- ^ Prögler, Daniela (2014). English Students at Leiden University, 1575–1650. Ashgate Publishing. ISBN 978-1409484042. Erişim tarihi: 4 Haziran 2014.
- ^ Henriette Hertzsprung-Kapteyn (1928). "J.C. Kapteyn: His life and his works" (PDF). s. 46. 14 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Haziran 2014.
- ^ "Leiden Observatory". www.assa.saao.ac.za. 29 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Haziran 2024.
- ^ Piet C. van der Kruit, Klaas van Berkel (2001). The Legacy of J.C. Kapteyn. Springer. s. 125. ISBN 1402003749. Erişim tarihi: 4 Haziran 2014.
- ^ "Old Observatory Leiden - 2019 All You Need to Know BEFORE You Go (with Photos)". TripAdvisor (İngilizce). 24 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2019.
- ^ "History". www.universiteitleiden.nl (İngilizce). 24 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2019.
- ^ van Gent, Robert. "Historical Telescopes in the Netherlands". 10 Haziran 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Haziran 2014.
- ^ Heel Nederland Kijkt Sterren 14 Kasım 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. on a Dutch VOD website
- ^ Pietrow, Alexander G.M. (2019). "Investigations into the origin of Einstein's Sink". Studium. 11 (4): 260-268. arXiv:1905.09022 $2. doi:10.18352/studium.10183.
- ^ Delft, Dirk van (12 Ocak 2007). "Albert Einstein in Leiden". Physics Today (İngilizce). 59 (4): 57-62. doi:10.1063/1.2207039. ISSN 0031-9228.
- ^ ‘’Leiden Observatory Papers’’ 22 Şubat 2024 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., in Digital Collections (Leiden University Library)
- ^ a b c d Schmadel, Lutz (2012). Dictionary of Minor Planet Names. Springer. ss. 129-130. ISBN 978-3642297182. Erişim tarihi: 4 Haziran 2014.
- ^ Leen Dorsman, Peter Jan Knegtmans (2009). Over de grens: internationale contacten aan Nederlandse universiteiten sedert 1876. Uitgeverij Verloren. s. 55. ISBN 978-9087041366. Erişim tarihi: 4 Haziran 2014.
- ^ David Baneke (2010). "Leiden Observatory Archives, E.F. van de Sande Bakhuyzen Archive (EB)" (PDF). Leiden Observatory. 25 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 10 Haziran 2024.
- ^ Cluskey, Peter (30 Mart 2012). "Dutch honour for retired Irish-born astronomer who ran Leiden Observatory". The Irish Times. 29 Haziran 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2014 – HighBeam vasıtasıyla.
- ^ "ERC Advanced Grant for astronomer Huub Röttgering". 20 Aralık 2012. 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Telescopes". 29 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Haziran 2024.
İlave okuma
[değiştir | kaynağı değiştir]- Leiden Gözlemevi'nden ve diğer koleksiyonlardan teleskoplar. 1656 - 1859 (.pdf)
- Tavan aralarından kubbelere: Leiden Gözlemevi'nin dört asırlık tarihi