Likya
Vikipedi, özgür ansiklopedi
 | Bu maddede kaynak listesi bulunmasına karşın metin içi kaynakların yetersizliği nedeniyle bazı bilgilerin hangi kaynaktan alındığı belirsizdir. (Temmuz 2020) (Bu şablonun nasıl ve ne zaman kaldırılması gerektiğini öğrenin) |
Trm̃misa Likya | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| MÖ 15-14. yy (Lukka Ülkesi olarak) | |||||
 Anadolu'da Likya bölgesinin konumu | |||||
| Başkent | Ksantos, Patara | ||||
| Yaygın dil(ler) | Luvice, Likçe, Yunanca | ||||
| Tarihçe | |||||
| |||||
Likya veya Lisiya (Likçe: 𐊗𐊕𐊐𐊎𐊆𐊖. Trm̃mis; Yunanca: Λυκία, Lykía), M.Ö. 15-14. yüzyıldan M.Ö. 546'ya kadar Anadolu'nun Teke Yarımadası'nda varlık göstermiş ulustur. Likya, aynı zamanda bu bölgedeki antik kentlerin oluşturduğu bir federasyon ve daha sonra da Roma İmparatorluğu’nun bir eyaletidir. "Işık Ülkesi" anlamına gelen Likya, Antalya ve Muğla illeri ile Burdur ilinin iç kısımlarında, Akdeniz'e sınır olan bir bölgede yer alıyordu. Antik Mısır'ın Geç Tunç Çağı kayıtları ve Hitit İmparatorluğu'na ait tarihi belgelerde adından bahsedilen bir devlettir. Hitit kayıtlarında adı Lukka olarak geçmektedir.[1]
Likya, Luvice konuşan toplulukların bölgeye yerleşmesiyle nüfus elde etmiştir. Ahameniş İmparatorluğunun (Persler) bölgeyi istila etmesiyle Pers topluluklar Likya bölgesine akın etmiştir. Bu gelen topluluklar nedeniyle dilleri evrim geçirip sonradan Luvicenin bir alt formu sayılacak olan Likya dili ile metinlerini taşlara yazmışlardır. Antik kaynaklar, bölgenin Pers istilasından önceki eski adının Alope (Antik Yunanca: Ἀλόπη, Alópē) olduğunu göstermektedir.
Hint-Avrupalı Luviler ile bağlantılı olduğu düşünülen ve tarihte bilinen ilk demokratik birliği kurmuş olmakla bilinen Likyalılar, farklı şehirlerden bir araya gelmiş olmalarına rağmen ortak bir kültür yaratmış ve var oldukları sürece bunu paylaşıp yaşatmışlardır. Bölge daha sonra helenleşmiş ve Persler, Makedonlar ve Romalılar gibi çeşitli halklar tarafından işgal edilmiş ve kontrol edilmiştir.
Pers-Makedonya savaşlarının Büyük İskender'in zaferi ile sonuçlanmasından sonra Likya bu sefer de Yunanca konuşan toplulukların akınına uğradı. Likya dilini konuşanların bölgede azalması nedeniyle bölge hızlıca helenleşti, Likya dili de yazıt ve sikkeler üzerinden kayboldu.
M.Ö. 188'de III. Antiohos'a karşı zafer kazandıktan sonra, Roma Cumhuriyeti Likya'yı 20 yıl boyunca Rodos'a verdi ve 168'de geri aldı. Roma Cumhuriyeti'nin bu son dönemlerinde, Likya, Roma himayesi altında refah bir dönem yaşadı. Roma, Likya Birliği adı altında 168'de yerel yönetimi resmi olarak onayladı. Bu yerel yönetim, bir federasyondu ve cumhuriyet prensiplerine sahipti; bunlar daha sonra Amerika Birleşik Devletleri Anayasası'nın hazırlayıcılarının dikkatini çekti ve düşüncelerini etkiledi.[2]
Yerel yönetimi olmasına rağmen, Likya egemen bir devlet değildi ve Karyalılar tarafından mağlup edildikten sonra hiç olmamıştı. MS 43'te Roma imparatoru Claudius, Likya birliğini feshetti ve Likya'yı eyalet statüsüyle Roma İmparatorluğu'na dahil etti. Likya, Doğu veya Bizans İmparatorluğu'nun atadığı bir yönetici ile epark (idari yönetim) haline geldi ve MS 1000'li yılların başında Türkçe konuşan toplulukların bölgeye gelmesinden sonra bile Yunanca konuşmaya devam etti. Bizans İmparatorluğu'nun 15. yüzyılda çökmesinden sonra, Likya, Osmanlı İmparatorluğu'nun egemenliği altına girdi ve Osmanlı İmparatorluğu'nun çöküşüyle Türkiye Cumhuriyeti'ne miras kaldı.
Coğrafya
[değiştir | kaynağı değiştir]
Bölge Antalya ilinin batısını, Muğla'nın güneydoğusunu ve Denizli ile Burdur'un güneyini kapsar. Tarihsel olarak sınırları batıda Dalaman Çayı, doğuda bugünkü Kemer ile sınırlıdır. En kuzeyi Burdur'un Gölhisar ilçesidir. Toros Dağları'nı da içeren bu bölgenin yüksekliği Akdağlar ve Beydağları gibi noktalarda 3000 metreyi aşar. Kıyı kesimi hem çeşitli koy ve körfezlerle, hem de masmavi deniz ve parlak kumları ile görsel bir ziyafet sunar. Likya tarihte, kuzey ve kuzeybatıda Karya (Caria) ile, kuzeydoğuda ve doğuda Pamfilya (Pamphilia) ve Pisidya (Pisidia), kuzeyde Frigya(Phyrgia) ile çevrilmiştir.
Likya kentleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Tarih boyunca sınırları değişkenlik göstermekle beraber, hem o döneme ait çeşitli yazıtlardan, hem de kentlerin sahip olduğu ana karakterlerden (mezarlar, vb) Likya kentlerini ayırt etme imkanına sahibiz. Doğal olarak en çok tartışma Karya, Pisidya ve Pamfilya sınırlarına yakın olan kentler üzerine olmuş, ancak tarihçiler aşağıdaki kentlerin Likya kentleri olduğu konusunda genel bir fikir birliğine varmışlardır.
- Aloanda
- Andriake
- Antiphellos
- Aperlai
- Apollonia
- Araxa
- Ariassos
- Arneai
- Arnna (Ksantos)
- Arsada
- Arykanda
- Balbura
- Bubon
- Choma
- Daedala
- Gagae
- Hippoukome
- Idebessos
- İsinda
- Istlada
- Kadyanda
- Kandyba
- Karmylassos
- Kibyra
- Kitanaura
- Korydalla
- Kyaneai
- Letoon
- Lmyra
- Myra
- Nysa
- Oktapolis
- Oinoanda
- Olympos
- Patara
- Phaselis
- Phellos
- Pınara
- Podalia
- Pydnai
- Rhodiapolis
- Simena
- Sura
- Sidyma
- Telmessos
- Termessos Minor
- Theimussa
- Tlos
- Trebenna
- Tyberissos
- Typallia
- Trysa
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]| Anadolu tarihi dizisinin bir parçası |
|---|
 |
Likyalılar’ın, MÖ 3. binyılın ikinci yarısında Anadolu'ya gelen ve 2. binyıl boyunca Güney Anadolu bölgesinde yaşamış ve Anadolu’nun en eski Hint-Avrupa kökenli halkı olan Luviler’in dağılmasından sonra bir kısmının devamı olduğu söylenir. Luvi dilinin Hititçe’yle yakınlığı ve Luviler’in de Hititliler’le akraba olduğu göz önünde bulundurulursa Likçe’nin de Hititçe’ye olan bağlantısı anlaşılır. Hitit dilinde Likya’nın adı Lukka’dır.
En başından beri Yunanların saldırılarına karşılık verebilen Likyalılar, MÖ 6. yüzyılda Persler tarafından işgal edilmiştir. Ancak MÖ 4. yüzyılda Büyük İskender çıktığı “Doğu Seferi” dâhilinde bu bölgeyi de ele geçirmiştir. İskender'in ölümü ile generallerinden Ptolemaios bu bölgeyi almıştır ancak varlığını eskisi gibi hissettirememiştir. Bölge yavaş yavaş Yunan kültürü ve sosyal değerlerinin etkisinde kalmıştır. MÖ 190 yılında sonuçlanan Magnesia Savaşı'nın ardından imzalanan Apameia barşı uyarınca komşu bölge Karya ile birlikte savaşta Roma tarafında yer alan Rodos'a bırakılmıştır. Likya Birliği bu yıllarda Rodos’a karşı direniş amacıyla kurulmuştur. MÖ 168-167 yıllarında ise Roma İmparatorluğu Likya’nın bağımsızlığını ilan etmiştir. Bu yüzyıl içerisinde Anadolu’nun birçok bölümü Roma eyaleti şeklinde düzenlenmiştir fakat Likya bağımsızlığını korumayı başarmıştır. Bunun önemli nedenlerinden birisi Mithridates VI. Eupator tarafından başlatılan Roma aleyhtarı eyleme katılmayıp Roma tarafında yer almasıdır. Bununla birlikte MÖ 1. yüzyılda karışık Roma politikasından da etkilenmiştir. Ksantos halkı, Pers istilalarında olduğu gibi, bu dönemde de kendilerine saldıran büyük askeri güçlere karşı direnmişler, savaşı kazanamayacakları anlaşıldığında da toplu intihar yolu ile kendilerini yakmışlardır. Roma, Likya Birliği’ni yeniden ayağa kaldırmak için, bu felaketten arda kalanlara, destek verir. M.S. 42-43 yıllarında imparator Claudius tarafından Provincia Lycia adı ile eyalet haline getirilir. Söz konusu eyalet M.S. 72-73 yıllarında imparator Vespasianus tarafından Provincia Pamphylia eyaleti ile birleştirilerek Likya ve Pamfilya Eyaleti (Provincia Lycia-Pamphylia) oluşturulur.
Likya, M.S. 2. ve 3. yüzyıllarda yaşadığı büyük depremlerin ve M.S. 6. ve 8. yüzyılları arasında yaklaşık 200 yıl süren veba salgınının ardından bir daha kendisini toparlayamamıştır. M.S. 8. yüzyılda Arap akınları ve bu süreye kadar da korsan saldırıları sebebi ile terk edilen bölge, 13. yüzyılda Türk Beylikleri ile yeniden yerleşime açılmıştır.
Herodot ise Likya ve Likyalılar hakkında;
| “ | Likyalılar’ın kökeni eski devirlerde Yunan olmayan halkın yaşadığı Girit’ti. Europa’nın iki oğlu olan Sarpedon ve Minos tahtı ele geçirmek için mücadele etmişler ve galip gelen Minos, Sarpedon’u ve taraftarlarını ülkeden dışarı atmıştı. Sürülen grup, gemilere binip Asya’ya doğru hareket etmiş ve Milyaslar’ın topraklarına yerleşmişlerdi. Milyas, o zamanlar Solymler tarafından işgal edilen ve bugün Likyalılar’ın yaşadıkları ülkenin eski adıdır. Sarpedon'un krallığı zamanında isimleri Termiller diye bilinirdi. Şimdi bile komşuları Likyalılar için bu adı kullanırlar. Gelenekleri yönünden bazıları Giritliler’e, bazıları Karyalılar’a benzer. Fakat hiç kimseye benzemeyen bir töreleri vardır. O da babaları yerine analarının adını kullanmalarıdır. Bir Likyalı’ya kim olduğunu sorun, size adını annesinin, anneannesinin, büyük anneannesinin ve daha büyük anneannesinin ismini söyleyerek cevap verir. Hür bir kadının bir köleden çocuğu olursa yasal sayılır. Buna karşılık, toplum içinde ne kadar önemli bir yeri olursa olsun, hür bir erkekle bir yabancı kadının veya metresinin çocuğuna vatandaşlık hakkı tanınmaz. | „ |
demektedir.
Dil
[değiştir | kaynağı değiştir]Günümüzde Likya dilinin, Luvi dilinin devamı olduğu hemen tüm uzmanlarca kabul edilmektedir. Likya’nın başkenti olan Arnna’da (Likçe: "Arnna"; Yunanca: "Ksantos") bulunan ve Atinalılara karşı kazanılan zaferi betimleyen Likçe yazıt, Likya dilinin en önemlili kaynaklarındandır. Hint-Avrupa Dil Ailesi'ne ait olduğu kabul edilen Likya dilinde 6'sı sesli olmak üzere toplam 29 harf bulunduğu saptanmıştır. Harf yazılışlarının Yunan alfabesi ile bazı ortaklıkları olduğu da bilinen bir gerçektir.
Yönetim ve devlet yapısı
[değiştir | kaynağı değiştir]| Kent | Oyu |
|---|---|
| Arnna (Ksantos) | 3 |
| Patara | 3 |
| Myra | 3 |
| Pinara | 3 |
| Tlos | 3 |
| Olympos | 3 |
| Cybira, Boubon | 2 |
| Balbura, Oenoanda, Aperlae Simpolu, | 1 |
Tarihte bilinen ilk demokratik birliği kurmuş olmakla bilinen Likyalılar, farklı şehirlerden bir araya gelmiş olmalarına rağmen ortak bir kültür yaratmış ve var oldukları sürece bunu paylaşıp yaşatmışlardır. Bunu, arkalarında bırakmış oldukları, bugüne kadar ayakta kalabilen eserlerinin izlerinde rahatlıkla görebiliyoruz.
Likya Birliği hakkında edinilen bilgilere göre birlik önemli–önemsiz toplam 23 şehirden oluşmuştur. Günümüze kadar da dayanabilmiş, en büyük altı şehir olan Arnna (Ksantos), Patara, Pinara, Tlos, Myra ve Olympos’un 3’er oy hakkı bulunurken, daha önemsiz ve küçük şehirlerin 1 ya da 2 oy hakkı vardır. 2 ya da daha fazla sayıda Likya kentinin bir araya gelerek oluşturduğu politik birliklere Sympoliteia adı verilir.
Likyalılar'ın kurmuş olduğu bu federasyon sistemi, aynı zamanda ABD Anayasası'na da ilham kaynağı olmuştur. Alexander Hamilton, James Madison ve John Jay tarafından kaleme alınan ve 85 makaleden oluşan Federalist Yazılar, ABD Anayasası'nın da temelini oluşturmaktadır. Alexander Hamilton'un yazdığı 9 ve 16 no.lu ve James Madison'un yazdığı 45.no.lu makalelerde ABD için en uygun yönetim sisteminin Likya Federasyonu'nda olduğu gibi federatif şehir birliği (eyaletler) olduğuna açıkça vurgu yapılmaktadır.
Galeri
[değiştir | kaynağı değiştir]-
Çimera (Ağzından ateş soluyan keçi bedenli ve yılan kuyruklu Likyalılar’nın Efsanevî Dişi Dev Ejderhası) adına atfedilen ve Likya Bölgesinde mevcut doğal olarak yanan ateş. -
Ters kayık biçimli tipik bir Likya lahti, Kaş, Antalya. -
-
Dalyan’daki kayalara oyulmuş kral mezarları. -
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Johannes Toepffer: Alope 5.(Almanca) In: Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft (RE). Vol. I,2, Stuttgart 1894, col. 1595 f.
- ^ Bernstein, Richard (19 Eylül 2005). "A Congress, Buried in Turkey's Sand". The New York Times. 5 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- Bean, G.E. (1997): Eskiçağda Likya Bölgesi, Arion Yayınevi.
- Bryce, T.R. (1974): "The Lukka Problem - and a Possible Solution", en Journal of Near Eastern Studies 33, pp. 395–404.
- Bryce, T.R. (1983): “Political Unity in Lycia during the Dynastic Period”, en Journal of Near Eastern Studies 42, pp. 31–42.
- Bryce, T.R. (1986): The Lycians in Literary and Epigraphic Sources, Museum Tusculanum Press. ISBN 87-7289-023-1
- Burrell, B. (2004): Neokoroi: Greek Cities and Roman Emperor, Brill Academic Publichers. ISBN 90-04-12578-7
- Drinkwater, J.; & Grünewald, T (2004): Bandits in the Roman Empire: Myth and Reality, Routledge. ISBN 0-415-32744-X
- Ehrenberg, V. (1960): The Greek State, Barnes and Noble.
- Foss, P. (1998): "Lycia", en C. Lehmann (ed.) Encyclopedia of the Roman Provinces (en construcción).
- Gygax, M.D. (1991): "Los periecos licios", en Gerión 9, pp. 111–130.
- Keen, A.G. (1993): "Athenian Campaigns in Karia and Lykia during Peloponesian War", Journal of Hellenic Studies 113, pp. 152–157.
- Keen, A.G. (1998): Dynastic Lycia: A Political History of the Lycians & Their Relations with Foreign Power, c.545-362 BC, Brill Academic Publishers, Leiden. ISBN 90-04-10956-0
- Lund, H.S. (1992): Lysimachus: A Study in Early Hellenistic Kingship, Routledge. ISBN 0-415-07061-9
- Pomeroy, S.B (1976): "A Classical Scholar's Perspective on Matriarchy", en B.A. Carroll (ed.) Liberating Women's History: Theoretical and Critical Essays 26 Eylül 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., University of Illinois Press.
- Sekunda, N.V. (1991): "Achaemenid Settlement in Caria, Lycia and Greater Phrygia", en H. Sancisi-Weerdenburg and A. Kuhrt (eds.) Achaemenid History VI Asia Minor and Egypt: Old Cultures in a New Empire. Proceedings of the Gronigen 1988 Achaemenid History Workshop, Leiden.
- Strabon (1993): Antik Anadolu Coğrafyası (Geographika XII-XIII-XIV), Arkeoloji ve Sanat Yayınları
- Weiskorpf, M. (1987): "Asia Minor4 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.", en E. Yarshater (ed.) Encyclopaedia Iranica v. 2, pp. 757–764.
- Hellenizm ve Roma Likya'sında Sympoliteialar https://web.archive.org/web/20110708104247/http://www.bulentiplikcioglu.com/yahoo_site_admin/assets/docs/Senem_Din%C3%A7_Hellenizm_ve_Roma_%C3%87a%C4%9Flar%C4%B1_Likyas%C4%B1nda_Sympoliteialar.9945741.pdf
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Likya hakkında oldukça ayrıntılı bir sayfa, İngilizce, http://www.lycianturkey.com/4 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ABD Anayasası'nın Likya Federasyonu'ndan esinlendiğine ilişkin New York Times'tan bir yazı http://www.nytimes.com/2005/09/19/international/europe/19patara.html?scp=1&sq=patara&st=nyt
- Anadolu Uygarlıkları ve Antik Kentler ile ilgili amatör ancak ayrıntılı bir site http://antikkentler.cirbanonline.com/antikkentler_bati/default.asp?id=115[ölü/kırık bağlantı]
- Arkeoloji Dünyası http://www.arkeolojidunyasi.com/bolgeler/lykia.html 12 Haziran 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Anadolu Nümizmatiği ile ilgili bir site http://www.asiaminorcoins.com/lycia.html 24 Nisan 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Likya ile ilgili bir kaynakça listesi https://web.archive.org/web/20110124155151/http://sace.liv.ac.uk/lycia/Lyciabibliography0109CMDSRW.pdf
- Suna - İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Web Sitesi https://web.archive.org/web/20110824134056/http://akmed.kaleicimuzesi.com/index_en.php
- Tanıtım Gönüllüleri Derneği Web Sitei https://web.archive.org/web/20110509214921/http://www.tgdturkey.com/turkey/antalya/25-12-antik_kentler.html
- Likya Federasyonu ve kentleri ile ilgili kişisel bir site, İngilizce, https://web.archive.org/web/20120216021610/http://www.lycianfederation.co.uk/
- Mimarlık Müzesi, Likya Kentleri Antik Tiyatroları ile ilgili ayrıntılı bilgi http://www.archmuseum.org/Gallery/Photos.aspx?CategoryID=31&DetailID=2[ölü/kırık bağlantı]
- Dünya Sanal Tur ile Likya mezarları 14 Nisan 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Anatolianscripts.com - Likya Alfabesi 15 Kasım 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Afrika · Achaea · Alpes Cottiae · Alpes Maritimae · Alpes Poeninae · Arabia Petraea · Asurya · Asya · Bitinya ve Paflagonya · Britanya · Daçya · Dalmaçya · Epir · Ermenistan · Galatya ve Likaonya · Gallia Aquitania · Gallia Belgica · Gallia Lugdunensis · Gallia Narbonensis · Germania Inferior · Germania Superior · Girit ve Sirenayka · Hispania Baetica · Hispania Tarraconensis · İtalya · Kapadokya (Roma eyaleti) · Kıbrıs · Kilikya · Korsika ve Sardinya · Likya ve Pamfilya · Lusitania · Makedonya · Mauretania Caesariensis · Mauretania Tingitana · Mezopotamya · Mısır · Moesia Inferior · Moesia Superior · Noricum · Pannonia · Pontus · Rhaetia · Sicilya · Suriye · Taurica · Trakya · Yahudiye |  | |
