Murgul Vadisi
Vikipedi, özgür ansiklopedi
Murgul Vadisi, Artvin ilinde, Murgul Çayı ile kollarının oluşturduğu vadidir. Bugünkü Kabaca köyünün üst kesiminden başlayıp Çoruh Nehri'ne kadar uzanır. Çoruh Havzası'nı oluşturan önemli vadilerden biridir.
Murgul Vadisi günümüzde idari açıdan Murgul ilçesi ile Borçka ilçesi arasında bölünmüştür. Vadinin Çoruh Nehri kıyısı Borçka ilçesinde yer alır. Vadideki tek kentsel yerleşme, Murgul ilçesinin merkezi olan Murgul kasabasıdır.
Murgul Çayı'na katılan derelerin oluşturduğu küçük vadiler, Murgul Vadisi'nin birer parçasıdır. Bunlar Kokolet, Kabarcet ve Başköy vadileridir. Bu küçük vadilerde taşıma usülüyle arıcılık yapılmaktadır.
Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]
Murgul, eskiden bir yerleşim yerinin değil, akarsu ile vadinin adıydı. Murgul'dan ilk kez 7. yüzyılda Ermeni bilgin Anania Şirakatsi, "Mrul / Mruli" adıyla söz etmiştir.[1] Geç dönemde Murgul Vadisi'ndeki köylerin bağlı olduğu idari birime Murgul nahiyesi denmiştir. Bugün Murgul ilçesinin merkezi olan kasaba, 1955 yılında, Damar köyünün Aduça (Adaklı) ve Küre köyünün Aşağı Küre mahallelerinin birleştirilmesiyle kurulmuştur.[2] Bir yerleşim yeri adı olarak Murgul, bu tarihten itibaren kullanılmaktadır.
Murgul Vadisi, tarihsel Klarceti bölgesini oluşturan vadilerden biridir. Bu bölge erken ve geç Orta Çağ'da Gürcü devletlerinin sınırları içinde bulunuyordu. Osmanlılar bu vadiyi 16. yüzyılın ortalarına doğru Gürcistan seferiyle ele geçirdi. Vadi uzun süre Çıldır Eyaleti sınırları içinde kaldı. Nitekim Osmanlı idaresinin askere alma ve vergi belirleme amacıyla 1835 yılında yaptığı nüfus tespitinde Murgul Vadisi'ndeki Tıraben-i Ulya-Tıraben-i Süfla (Yukarı Trapeni ve Aşağı Trapeni), Dzantsuli, Kaparçeti, Orci, Küre-i Süfla (Aşağı Kura), Avana, Aduça, Baga, Cuvani, Korideti, Ereguna, Osmanli, Bucuri, Gevli, Gurbini, Durça, Başköy, Goglieti, Çhaleti, Küre-i Ulya (Yukarı Kura), Arhva, Poroseti adlı köyler bu eyaletin Livane livasının Murgul kazasına bağlıydı. Bu tarihte Murgul kazası Murgul Vadisi'ndeki yerleşemelerin hepsini kapsıyordu.[3]
Osmanlı Devleti'nin 1867 yılında vilayet sistemine geçmesinin ardından 1Murgul Vadisi, Trabzon Vilayeti'nin Lazistan sancağına bağlı Livana kazasında yer alıyordu. 1876 Trabzon vilayeti salnamesindeki yazılış biçiyle bu vadide yer alan Danpal, Tıraben-i Ulya-Tıraben-i Süfla, Arhva, Kobel, Bucur, Osmal, Koridet, Durca, Orca, Zansul, Kabarcet, Gürbin, Baga, Küre-i Süfla, Küre-i Ulya (Komciret dahil), Cılavur, Domiget (Lomiketi olmalı), Cıhalet, Başköy, Peroset, Gökliyet, Eregüne, Kamilet ve Civan adlı köyler Livana kazasına bağlıydı.[4]
Murgul Vadisi, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı'nın ardından Rusların eline geçti. Rusların 1886 yılında gerçekleştirdiği nüfus sayımında bu bölge, Artvin sancağının (okrug) Artvin kazası (uçastok) sınırları içinde yer alıyordu. Murgul Vadisi'ndeki köylerin çoğu, Artvin kazasına bağlı Çhalet ve Dzansuli nahiyelerine bağlıydı. Çhalet nahiyesinde (сельское общество: kırsal topluluk) Baga, Baş-Köy, Gogliet, Gurbin, Cilaur, Cuvan, Kamelet, Kvamçiret, Aşağı Kura, Yukarı Kura, Poroset, Çhalet ve Ereguni köyleri; Dzansuli nahiyesinde (сельское общество: kırsal topluluk) ise, Adurça, Bucur, Dzansuli, Durça, Kabarcet, Korideti ve Osmal köyleri yer alıyordu. Çhalet nahiyesinde 1.397 kişi yaşıyordu ve nüfusun tamamı Gürcülerden oluşuyordu. Yedi köyü kapsayan Dzansul nahiyesinin nüfusu ise, tamamı Gürcü olan 929 kişiden oluşuyordu. Murgul Vadisi'nin Arhva, Gavil, Dampala, Orca ve Trapen adlı köyler ise, Kartla nahiyesine (сельское общество: kırsal topluluk) bağlanmıştı. Bu beş köyde, tamamı Gürcü olan toplam 240 kişi yaşıyordu.[5]
Rus idaresi sırasında, 1892 yılında Murgul Vadisi'nin gezen Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze, Murgul Vadisi'nin çok zengin bitki örtüsünden söz etmiştir. Murgul Vadisi'nin insan eli değmemiş ormanlarının nar, incir, kestane, ceviz, şimşir ağaçlarıyla dolu olduğunu yazmıştır. Bu sırada 26 köy tespit emiş ve bu köylerden Osmanlı ülkesine göç eden hane sayılarını vermiştir. Çiçinadze ayrıca Murgul bölgesinin maden yataklarıyla açısından zengin olduğunu yazmıştır. Çiçinadze’nin verdiği bilgiye göre, bu vadiden antik çağ kaynaklarında da söz edilmektedir. Bu çağda Gürcüler ve Yunanlar buradaki madenleri (demir, bakır, pirinç) birlikte işliyorlardı. Murgul vadisi Osmanlı döneminde de doğal kaynaklar ve tarımsal ürünler açısında Klarceti bölgesinin en zengin ve verimli yerlerden biriydi. Bu bölgede zeytin, portakal ve taflan yetişiyor, bağcılık yapılıyordu.[6][7]
Artvin livasında 1922 tarihinde yapılan nüfus tespitinde, bu vadiyi kapsayan Murgul nahiyesi sınırları içinde 28 köy bulunuyordu. Nahiyenin nüfusu 1.506 kişiden oluşuyordu ve bu köylerin nüfusunun tamamı Gürcü olarak kaydedilmişti. 1922 yılında nüfusu yüz kişiyi geçen sadece iki köy bulunuyordu.[8] Bu tespitler, Rus idaresi sırasında Osmanlı ülkesine gerçekleşen göçün ardından Murgul Vadisi'nin büyük ölçüde boşalmış olduğu göstermektedir. Bu tarihten sonra bazı köyler, birer mahalle olarak başka köylere bağlanmıştır. Murgul vadisinin birkaç köyü de bugün Murgul ilçesinde değil, Borçka ilçesi sınırları içindedir. Nitekim 1940 genel nüfus sayımında Murgul Vadisi'ndeki yerleşimlerin sadece sekizi köy statüsüne sahipti. Bu köylerden Damar, Başköy, Erenköy, Küre, Özmal ve Petek, bu tarihte Çoruh vilayetine bağlı Borçka kazasının Murgul nahiyesine, Ambarlı ve Sülüklü köyleri de bu kazanın merkez nahiyesine bağlıydı.[9]
Yerleşim yeri adları[değiştir | kaynağı değiştir]
Murgul Vadisi'ndeki yerleşim yerlerinin adlarının neredeyse tamamı Gürcücedir. Bu yer adları, 16. yüzyılda Osmanlı Türkçesine Gürcüceden girmiştir. 93 Harbi'nin ardından Rusça yazılışta ise, Gürcüce veya Türkçe yazılış biçimleri temel alınmıştır. Bu yer adları, Türkçe veya Türkçeleşmiş olanları hariç, 1925 yılında değiştirilmiştir.[10]
| Gürcüce | Osmanlıca (1876-1927) | Rusça (1886) | Türkçe (1925) |
|---|---|---|---|
| Aduça (آدوچە) | Adurça (Адурча) | Adaklı | |
| Arhva (آرخوا) | Arhoa (Архоа) | Sülüklü / Akpınar | |
| Avana (اوانە) | Avana (Авано) | Avcılar | |
| Baga (بكا) | Baga (Бага) | Beğendi | |
| Başköy (باشكوی) | Başköy (Баш-Кёв) | Başköy | |
| Bucur (بوجور) | Bucur (Буджур) | Akantaş | |
| Cuvan / Cvan (جوان) | Cuvan (Джуван) | Civan | |
| Çhalet (چخالت) | Çhalet (Чхалет) | Bakırköy | |
| Cilaur (جلاور) / Çilavur (چیلاوور) | Cilaur (Джилауль) | Çiller | |
| Danpal (دانپال) | Dampala (Дампала) | Anbarlı / Ambarlı | |
| Durca (دورجە) | Durça (Дурча) | Ardıç / Ardıçlı | |
| Zansul (زانسول) | Dzansuli (Дзансули) | Damar | |
| Ereguna (ارەكونە) | Ereguni (Эрегуни) | Erenköy | |
| Gevil (كویل) | Gyavil (Гявил) | Korucular | |
| Gogliyet (كوكلیت) | Gogliet (Гоглиет) | Göklü | |
| Gurbin / Gürbin (كوربین) | Gurbin / Kurbin (Гурбин / Курбин) | Petek | |
| Haçalet (خچالت) | - | Bayırköy | |
| Kabarcet (قبارجت) | Kabarcet (Кабарджет) | Kabaca | |
| Kamelet (كاملەت) | Kamelet (Камелет) | Kâmil | |
| Koridet (قوریدت) | Korideti (Коридети) | Çimenli | |
| Göre / Küre (كورە) | Kura (Кура) | Göre / Küre | |
| Kvamçeret (كوامچەرەت) | Kvamçiret (Квамчирет) | Geniştaş | |
| Lomiket (لومكت) | - | Arslanlı | |
| Orci (اورجی) | Orci (Орджи) | İncirli | |
| Osmal (اوثمال) | Osmal (Осмал) | Ormal / Özmal | |
| Poroset (پورەست) | Poroset (Поросет) | Balaban | |
| Trapen (طراپەن) | Trapen (Трапен) | Taraklı |
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ Eter Beridze, Nigali (Gürcüce), Tiflis, 2009, s. 11 24 Kasım 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 978-9941-409-02-8
- ^ Taner Artvinli, Artvin Yer Adları Sözlüğü, İstanbul, 2013, s. 52, ISBN 9786055708856.
- ^ Klarceti (Gürcüce), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikadze, Cemal Karalidze, Batum, 2016, s. 39-40 9 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 978-9941-0-8969-5
- ^ Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt; 8. cilt, s. 354-355, ISBN 9789157871117.
- ^ ""Artvin kazası (1886 Yılı)" (Rusça)". 25 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Kasım 2021.
- ^ "Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcüler ve Gürcistan'daki Köyleri (Gürcüce), Tiflis, 1913, s. 200-211" (PDF). 19 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 21 Haziran 2021.
- ^ "Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcülerin Osmanlı Ülkesine Büyük Göçü (Gürcüce), Tiflis, 1912, s, 133-134" (PDF). 10 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 28 Kasım 2021.
- ^ "Nurşen Gök, "Artvin Livası'nın Anavatan'a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler", Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104" (PDF). 26 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 28 Kasım 2021.
- ^ Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü (1944). "1940 Genel Nüfus Sayımı: Vilâyetler, Kazalar, Nahiyeler ve Köyler İtibarile Nüfus" (PDF). sehirhafizasi.sakarya.edu.tr. 18 Şubat 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Şubat 2020.
- ^ "Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 1927, s. 119-120". 29 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2021.