Saha edebiyatı
Vikipedi, özgür ansiklopedi
Saha Bölgesi'nin 1632'de Ruslar tarafından işgaline kadar Sahaların yazılı bir edebiyatı yoktu ancak oldukça zengin bir halk edebiyatı literatürüne sahiplerdi. Bu halk edebiyatı malzemelerinin başında Olonho Destanı ve ona bağlı manzum halk edebiyatı ürünleri gelmektedir. Bu ürünün kendine has bir geleneği bulunmakta ve birçok farklı hikâyeden oluşmaktadır. Hikâyelerin her biri kahramanının adıyla anılmakta ve olonhohut adı verilen özel anlatıcıları vardır. Olonhohutlar; tarihi geleneğe bağlı kalarak kahramanları ve olayları ayrıntılı bir şekilde anlatır, anlatımı zengin mecazlar ve benzetmelerle süsler, Altay aliterasyonunu başarıyla uygularlar. Olonhohutların anlattığı bu hikâyeler bir zincir oluşturarak Olonho çatısında toplanır. Şu ana kadar derlenebilen en önemli olonholar şunlardır: Er Soğotoh, Ürüng Uolan, Nurgun Bootor, Kulun Kulustuur, Bahımmı Baatır, Erbextey Bergen, Mülcü Böğö, Sün Caahın.[1][2]
Diğer halk edebiyatı ürünlerinde bılırgı sehen (efsane), kepseen (halk hikâyesi), üge (masal), ostuoruya (masal) algıs (alkış, ilahi), ırıa (yır, türkü), xohoon (koşuk), kırııstar (beddua), bilgeler (inanışlar), ös xohoonnoro (atasözleri), taabırınnar (bilmeceler) gibi türler ilk akla gelenlerdir. Bu zengin halk edebiyatı malzemesinin yazılı edebiyata geçişi ancak 1819 yılları arasında Rus alfabesi temelli özerk bir yazıya geçişle mümkün olmuştur. Ruslar bu alfabeyi Hristiyanlığı yaymak ve folklor malzemelerini derlemek amacıyla kullanmıştır.
Bu sırada Rusya ve Saha Cumhuriyeti dışında Modern Sahaca olarak adlandırılabilecek dilin ilk yazılı örneğine, 1692 yılında Nikolaas Witsen adlı bir gezginin Amsterdam'da yayınladığı Noord en Oost Tartarye (Kuzey ve Doğu Tatarcası)[3] adlı kitapta geçen parçalar olarak kabul edilir. Bu kitapın ilk baskısında Sahaca 35 kelime ve 29 sayı yer aldı ve Hollandaca karşılıkları verildi. Kelimeler hem Kiril hem de Latin alfabesiyle gösterildi. 1705 yılındaki ikinci baskısında ise "Babamız" adlı Sahaca duaya yer verildi. Bu kitap 1785 yılında tekrar basıldı ve Sahacaya çevirisi yapıldı.[4] Saha edebiyatının ilk yerli eseri ise Afanasiy Yakovleviç Uvarovskay (1800-1862) tarafında 1848 yılında kaleme alınan Ahtıılar (Hatıralar) adlı eserdir.
20. yüzyıl başlarında 1905 Rus Devrimi'nin verdiği rahatlamayla Saha Soyuha (Sahaların Birliği) adlı derneği kurulması ve Saha Olonho (1908-1909, Saha Hayatı), Saha Doyduta (1907-1908, Saha Ülkesi), Saha Sanata (1912-1915, Sahaların Sesi) adlı dergiler ile Rusça-Sahaca Yakutskiy Kray adlı gazetenin çıkarılmasıyla Sahaca edebiyat dili olarak yaygınlaşmaya başlamıştır.[5] Sahaların ilk klasik yazarları olarak Aleksey Eliseeviç Kulakovskiy (1877-1926),[6] A. İ. Sofanov (1886-1935), N. D. Neustroev'i (1894-1926) edebiyat tarihleri ve antolojilerine almışlardır. Kulakovskiy'in 1900 yılında kaleme aldığı Bayanay Algıha (Nehrin Armağanları / Orman Ruhu'nun Dünyası) adlı şiiri Sahacanın ilk edebi eseri sayılır.[7] Kulakovskiy'in Oyun Tüle (Şaman'ın Rüyası), Saha Cahtalların Metiriettere (Saha Kadınlarının Portreleri) adlı şiirleri ile 1912 yılında Yakutskay Intelligentsii'ye (Saha Aydınları) tebliğ edilmiş ve çok beğenilmiştir fakat bu tebliğ yasaklanmış ve ancak 1992'de yayınlanabilmiştir. Kulakovskiy, 1925'te Bakü'de yapılan I. Türkoloji Kurultayı'na delege olarak katılmış ve geri dönerken bilinmeyen bir hastalıktan dolayı 6 Haziran 1926'da Moskova'da öldüğü duyurulmuştur. Sofanov'un İye Doydu (Anayurt) adlı şiiri ile Cadanı Çakıp (Zavallı Yakup) adlı tiyatro oyunu bugün dahi etkisini sürdürmektedir. Sofanov 1928 yılında yaptığı bir konuşmadan dolayı beş yıllık bir sürgüne gönderilmiştir. Sürgündeyken hastalanan yazar 1935'te ölmüştür. Neustroev ise Sahaların ilk komedi tiyatrosu yazarıdır ve Sahaların modern tiyatrosunun kurucusu kabul edilmektedir. Neustroev yazdığı Dikaya Jizn (Vahşi Hayat), Timir Con Oğoloro (Demir Milletin Çocukları), Kuhağan Tıın (Kötü Ruh), Tieteybit (Aceleci) gibi eserleriyle bugüne kadar etkisini sürdürmüştür. Eserleri 1930'dan sonra yasaklanmış ancak 1950'den sonra kısmen yayınlanmıştır.[8]
27 Nisan 1922'de Yakutistan Özerk Cumhuriyeti'nin kurulmasıyla bölgede önemli değişiklikler meydana gelmiş, Sovyet ideolojisi yeni ekonomik ve kültür politikalarını yaymak için edebiyatı bir araç olarak görmüştür. Bu konuda P. A. Oyunskiy, S. A. Novgorodov, N. D. Neustroev, A. A. İvanov gibi bazı Saha aydınları rejimi desteklerken V. Leontev, P.V. Ksenofontov gibi aydınlar da rejime muhalif olmuştur. Yakut Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin ilk devlet başkanı da olan Plato Alekseeviç Oyunskiy, önceleri Saha Sovyet Edebiyatı'nın kurucusu olarak gösterilirken 1937'de milliyetçilikle suçlanmış, 1937'de hapishanede ölmüştür. Yazar, Könül Irıata (Özgürlük Türküsü) şiirinde ve Kıhııl Oyun (Kızıl Şaman) manzum tiyatrosunda folklorik malzemeyi çok iyi kullanmıştır. Ayrıca çocukluğundaki destan bilgisinden faydalanarak kaleme aldığı 36 bin dizelik Culuruyar Nurgun Bootur (Engel Tanımaz Nurgun Bootur) adlı dokuz bölümlük kahramanlık destanı bugün Sahaların gururu sayılmaktadır. Uzun yıllar yasaklı kalmasına rağmen yazarın külliyatı 1958-1969 yılları arasında Sahaca 7 cilt halinde yayınlanmıştır.[5]
Oyunskiy ile başlayan Saha Sovyet Edebiyatı 1920'li yıllarda P. N. Çernih-Yakutskiy, Aleksey Andreeviç İvonov-Künde, Arhip Georgieviç Kudrin-Abağıınıskay, Nikaloy Egoroviç Mordinov-Amma Aççıgıya, Stepan Afanaseviç Savvin-Kün Ciribine, Gerasim Dmitrieviç Byastinov, Mihail Nikolaeviç Timofeev-Tereşkin gibi yazarlar tarafından temsil edilmiştir. 1930'lu yılların yazarları ise Borogonskay, Beriyak ve Çağılgan gibi edebi açıdan zayıf olan ideolojik yazarlardır. Bu döneme damgasını vuran yazarlar Semen Stepanoviç Yakovlev-Erilik Eristiin ve Stepan Pavloviç Efremov'dur. II. Dünya Savaşı sırasında P. Yakovleviç-Tulaahınan, V. A. Protodyakov-Kulantay ve D. S. Fedorov-Taas gibi yazarlar ön plan çıkmıştır. Savaş sonrasında S. R. Kulaçikov-Elleya, D. K. Sivtsev-Suorun Omollon, B. Habırııs ve İ. Ertyukov önemli eserler vermişlerdir.[9][10]
Ülkede bugüne kadar 700.000 civarında Sahaca kitap basılmıştır. Günümüzde Rusça-Sahaca karışık 3 dergi, 28 gazete yayınlanmaktadır. Bunun dışında Sahaca birçok radyo ve televizyon yayını yapılmaktadır.
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ M. Fatih Kirişçioğlu, Saha (Yakut) Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara,1999.
- ^ M. Fatih Kirişçioğlu. "Olonkho Metinlerinin Toplanması ve Araştırılması", Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Konya, 2003, S. 13, s. 227-233.
- ^ Nicolaes Witsen. Noord en Oost Tartarye, Amsterdam, 1692.
- ^ Предпосылки возникновения якутской книги. Память Якутии. 3 Kasım 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Dil: Rusça, Son Erişim: 22/02/2020.)
- ^ a b Hayit Baymirza. "Yakut (Saha)'ların Menşe Meselesi", Sovyetler Birliği'ndeki Türklüğün ve İslam'ın Bazı Meseleleri, İstanbul, 1987, s. 47-49.
- ^ Klakovskaya, Lyudmila. Eksekyulyakh, Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, C. 1 , S. 19, s. 305-312, 2013.
- ^ Duranlı, Muvaffak. A. E. Kulakovskij, The Founder of Modern Sakha Poetry and His Critical Product is "Gifts of The River", Journal of Turkish World Studies, C. VII, S. 1, s. 55-65, İzmir, 2007.
- ^ Yuriy Vasilyev. "Yakutların Üç Klasiği" Türk Dünyası Anayurttan Atayurda, 2 (1), Ankara, 1993. s. 39-42.
- ^ Maksimova, P. V. Yakutska Literatura, Yakutsk, 1994.
- ^ Samir Kazımoğlu. "Saha (Yakut) Türklerinin Edebiyatı", Türk Toplulukları Edebiyatı, C. II, Ankara, 1997.