Tersane-i Amire
Vikipedi, özgür ansiklopedi
| Tersane-i Amire | |
|---|---|
| Haliç, İstanbul | |
 | |
| Koordinatlar | 41°02′01″K 28°57′27″D / 41.03361°K 28.95750°D |
| Tip | Deniz üssü ve tersane |
| Yapı tarihçesi | |
| İnşa | 1454 |
Tersane-i Amire 16. asırdan imparatorluğun sonuna kadar Osmanlı İmparatorluğu'nun ana üssü ve donanma tersanesiydi. Osmanlı başkenti İstanbul'da Haliç'te bulunuyordu.
Etimoloji[değiştir | kaynağı değiştir]
Osmanlı ordusu .svg) |
|---|
Osmanlı Türkleri umumiyetle limanlara atıfta bulunmak için liman kelimesini kullandılar fakat 15. asırda tersane terimini de benimsediler ve giderek daha fazla kullanmaya başladılar (ekseriyetle tershane olarak yanlış yorumlanır, hane, "ev" terimini içerir) İtalyanca darsena, "tersane" - aynı şekilde İngilizce "arsenal" in kökeni - bu da Arapça dār al-sināʿa'dan türemiştir[1][2]
Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]
Genişlemeleri esnasında Osmanlılar, İznikmid (İzmit) Gemlik ve Aydıncık gibi hem Ege hem de Karadeniz kıyılarında bir dizi liman ve tersane ele geçirdi.[1] Bununla beraber, erken devirde Osmanlı donanmasının ana deniz üssü ve cephaneliği, 1377'de kesin olarak Osmanlılar tarafından fethedilen Gelibolu'daydı.[3]
1453'te İstanbul'un Fethi'nden sonra II. Mehmed Han İstanbul'dan Haliç'in karşısında, eski Ceneviz banliyösü Galata'da, muhtemelen Cenevizli vetus tersana ("eski tersane") ile aynı yerde bir imparatorluk tersanesi kurdu.[1] Yeni cephanelik çalışmaları Mehmed'in halefi II. Bayezid devrinde tamamlandı ancak 1513/4 kışında I. Selim hazine tarafından 200.000 düka tahsis edilen büyük bir genişletme çalışması başlattı. Tersanelere ek olarak, kış aylarında muharebe gemilerinin bakımını kolaylaştırmak için kapalı kuru havuzlar inşa edildi. 1515'te inşa edilen 160 rıhtımla Galata cephaneliği Gelibolu'yu geçmişti ve ana Osmanlı deniz üssü buraya taşınmıştı.[1] Piri Reis'in 1526 tarihli haritasında cephanelik, Azap Kapısı kapısından Hasköy civarına kadar Haliç'in kuzey kıyısını kaplayan kesintisiz bir rıhtım hattı olarak gösterilmektedir.[3] "Tershane" adı, Galata Tersanesi'ne de aşağı yukarı aynı tarihlerde resmen uygulanmıştır.[1]
1546-49'da Sokollu Mehmed Paşa, gemi teçhizatının ve gemi inşa malzemelerinin depolanması için her rıhtımın arkasına düz, kurşun kaplı çatılı küçük bir taş depo inşa etti.[1] Ayrıca, faaliyetlerini meraklı gözlerden gizlemek için cephanelik arazisini karaya bakan tarafından duvarla çevirdi. [1] Buna ilâveten, bu dönemde cephanelikte kürekler için bir depo, 70 gemilik teçhizatı barındıran "yetmiş kaptan deposu" ve diğer yedi depo, Kaptan-ı Derya'nın büroları (divanhane), barut dergisi kulesi, Sanbola Zindanı, Cirid Meydan Köşkü, Şahkulu Kapıları ve Meyyit Limanı bulunuyordu.[1] 1557'de cephanelikte 123 rıhtım vardı.[3] İnebahtı Muharebesi'nde (1571) Türk filosunun yok edilmesinin ardından, İmparatorluk Cephaneliği kapsamlı bir şekilde yenilendi ve kraliyet bahçesini (has bahçe) çevreleyen iç kısımda sekiz yeni tersane inşa edildi.[1] 16. asrın sonunda iki büyük ambar inşa edilmişti: Kurşunlu Ambarı, gemi inşa ve arma malzemeleri ile diğer gemi teçhizatı ve kereste deposu.[1]
17. asrın ortalarında, rıhtım sayısı 140'a yükseldi.[1] 16. ve 17. yüzyıllarda zirvesinde, İmparatorluk Cephaneliği "kuru havuzlar, tersaneler, ambarlar, halat yapmak için bir iplik fabrikası, demir dökümhaneleri, Haliç'te kümelenmiş bir cami, çeşmeler, hastane ve hapishane ile önemli bir endüstriyel endişe kaynağıydı.[1] Bununla beraber, 17. asırda düşüş yaşandı: 1601'de tersanenin 3524 çalışanı vardı ama bu sayı devamlı düşerek 1700'de 726'ya ulaştı. Bu dönemde diğer tersaneler tarafından artan miktarda iş yapıldı.[2] Bu, 17. asrın sonlarına dek Osmanlı donanmasının büyük bir kısmını teşkil eden kadırgaların herhangi bir kabiliyetli gemi ustası tarafından inşa edilebilmesi ve dolayısıyla bunların ekseriyetle illerde kıyı veya nehir bölgelerinde inşa edilmesi ve yalnızca ithal edilmesiyle kolaylaştırılmıştır.[3]
.jpg)
17. asrın sonlarında kalyonların ve daha sonra buharlı gemilerin ve zırhlıların kullanılmaya başlanmasıyla bu artık mümkün olmadı ve imparatorluğun gemi inşa gayretleri Galata'daki İmparatorluk Cephaneliği'nde yoğunlaştı.[3] Bununla beraber, 1768-74 Rus-Türk Harbi esnasında Rus İmparatorluk Donanması ile girilen çatışmalarda görüldüğü gibi, 18. asırda burada inşa edilen muharebe gemileri yüksek kalitede değildi.[3] Bu, Kaptan-ı Derya Cezayirli Gazi Hasan Paşa idaresinde, 1775/6'da bir deniz mühendisliği mektebinin (Hendese Odası, daha sonra Mühendishane-i Bahr-i Hümayun) kurulması da dahil olmak üzere başka bir reform turuyla neticelendi.[1] Aynı zamanda, Osmanlı gemi yapımcılarına yeni teknikler öğretmek için Fransız donanma uzmanları davet edildi: mühendisler Le Roi, Durest ve 1793'te III. Selim Han için birkaç gemi inşa eden Jacques-Balthazard le Brun'dur.[1] Ayrıca, 1805'te bu tersanenin içinde muasır bir hastane, ardından 1806'da ilk tıp akademisi (Tıphane) inşa edildi.[1] Muasır hat gemilerinin bakımı için büyük bir kuru havuz yapıldı. 1797-1800'de, ikincisi 1821-25'te ve üçüncüsü 1857-70'te inşa edildi. [1]
1838'de American Foster Rhodes'un himayesinde Tersane-i Amire ilk buharlı gemisini inşa etti.[3] I. Abdülmecid Han devrinde Tersane-i Amire ihmal edilmişti. Abdülmecid Han, sadece Tersane-i Amire'yi değil, İzmit ve Gemlik'teki tersaneleri de modernize eden devasa bir yatırım programı başlattı.[4]
Tesisler günümüzde Haliç Tersaneleri adı altında faaliyetlerine devam etmektedir. Bu tersaneler üç ayrı tesistir: "Haliç", "Camialtı" ve "Taşkızak" Tersaneleri.
İdare[değiştir | kaynağı değiştir]
Tersane doğrudan doğruya Kaptan-ı Derya'nın teftişi altındaydı ve üç kişi tarafından idare ediliyordu: kethüda, ağa ve emin. Emin, baş maliye görevlisiydi ve dolayısıyla en mühim yetkiliydi. Tüm Tersane kuruluşlarının envanterlerini ve kayıtlarını tuttu ve harcamalardan mesuldü. Ayrıca Tersane'nin bir reisi ("başı"), limanın reisi, Tersane'nin çavuşu ve sicil amirlerinin bulunduğu ek bir kayıt ofisi de vardı.[1] İdareciler ekseriyetle iki yıllığına atanırlar ve 5000 akçe ile iyi maaş alırlar. Tersane sekreteri - muhasebe bölümünün başı - defterdar'a (hazine bakanlarından biri) karşı da mesuldü. Kayıtlar merdiban sisteminde tutulmuştur. Kereste (gemi yapımının her alanında hayatî önem taşır) ve ayrıca köleler ve hükümlüler (tersanede çalışan veya gemilerde kürekçiler bir kaynak olarak görülen) için özel hesaplar tutuldu.[2] İmparatorluğun diğer bölgelerinden birçok malzeme satın alındı; Mısır'dan halat, Trakya'dan zift, Bulgaristan'dan hırdavat.[2]
Yelken Çağı'nda (17. asrın sonları - 19. asrın ortaları), her geminin amiri, saymanı ve kâtibi de subayların bir parçası olarak kabul edilirken, "kaptanlar, denizciler, gözetmenler, ulaklar, gemi yapımcıları, kalafatçılar, kürekçiler, demirciler", tamirciler, biriktiriciler, kasabalılar, el bombası yapımcıları, gardiyanlar ve emekli personel" Tersane'nin sayısız "sıradan halkını" oluşturuyordu. [1]
III. Selim Han'ın askerî reformlarının bir parçası olarak, tersane emini 1804 yılında Bahriye Nezareti (Umur-ı Bahriye Nezareti) tarafından değiştirilirken, ertesi yıl Tersane için modern bir maliye dairesi ve hazine oluşturuldu.[1] 1845'te ayrı bir Tersane-i Amire Nezareti (Tersane-i Amire Nezareti) oluşturuldu.[1]
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t Bostan 2015.
- ^ a b c d Toraman, Güvemli, Bayramoglu (2010). "Imperial shipyard (Tersane-i amire) in the Ottoman Empire in 17th century: management and accounting". Revista Española de Historia de la Contabilidad. 7 (13): 191. doi:10.26784/issn.1886-1881.v7i13.119. Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi: "Accounting" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme) - ^ a b c d e f g Imber 2000.
- ^ History of the Ottoman Empire and Modern Turkey. Cambridge University Press. 1976. s. 75. ISBN 9780521291668.
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- İdris Bostan (2015). Encyclopaedia of Islam, 3rd Edition.
- Imber, Colin (1960–2005). "Tersâne". The Encyclopaedia of Islam, New Edition (12 vols.) (İngilizce). Leiden: E. J. Brill.
- The Ottoman Steam Navy, 1828–1923. Conway Maritime Press. 1995. ISBN 0-85177-610-8.
