Theseus'un gemisi

Theseus'un gemisi, felsefede bir paradoks.

Plutark'ın aktardığı Yunan efsanesine göre, Girit'ten muzaffer dönen Theseus'un gemisi Atina'da hatıra olarak uzun süre muhafaza edilir. Zamanla geminin tahtaları çürüdükçe yenileriyle değiştirilir. Öyle ki, bir gün geminin değiştirilmedik hiçbir parçası kalmaz. Bu durumda gemi hâlâ Theseus'un gemisi sayılır mı, yoksa başka bir gemi hâline mi gelmiştir? Gemi, antik filozoflar için tartışma konusu olur.

Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]

Orijinal hikâyeye göre, "Theseus'un Gemisi" paradoksu, tüm bileşenleri tek tek değiştirilen bir geminin aynı gemi olarak kalıp kalmayacağı konusundaki bir tartışmayı ele alır. Bu sorunun hesabı, Plutarkhos tarafından "Theseus'un Hayatı" adlı eserinde korunmuştur:^[1]

Girit'den Theseus ve Atina gençlerinin dönüş yaptığı gemi otuz kürekliydi ve Atinalılar tarafından Demetrius Phalereus'un zamanına kadar korundu. Eskimiş tahtaları çıkarıp yerlerine yeni ve daha güçlü ağaçlar yerleştirerek gemiyi korumuşlardı. Bu nedenle bu gemi, büyüme konusundaki mantıksal sorunların filozoflar arasında bir örnek haline gelmiştir; bir taraf geminin aynı kaldığını iddia ederken, diğer taraf geminin aynı olmadığını savunuyordu.

— Plutarch, Life of Theseus 23.1

Yüzyıllar sonra filozof Thomas Hobbes, geminin çürümüş parçalarının Atinalılar tarafından atılması ve yerlerine konulması sırasında bir bekçi tarafından toplandığını ve bu çürümekte olan tahtaların ikinci bir gemi yapmak için kullanıldığını varsayarak bu düşünce deneyimini genişletti.^[1] Hobbes, iki sonuç veren gemiden hangisinin, bekçinin mi yoksa Atinalıların mı, "orijinal" gemi ile aynı gemi olduğu sorusunu sordu.^[2]

Çünkü bu Theseus'un Gemisi (sürekli tamirle fark yaratan, eski tahtaların çıkarılması ve yenilerinin yerine konulmasıyla ilgili, Atina sofistlerinin tartıştığı), bütün tahtalar değiştirildikten sonra başlangıçta olduğu gibi aynı Sayısal Gemi miydi; ve birisi eski tahtaları çıkar çıkarmaz, daha sonra aynı sırayla bir araya getirerek onlardan yeniden bir gemi yapmış olsaydı, bu şüphesiz ki başlangıçtaki gemiyle aynı Sayısal Gemi olurdu ve bu da, Sayısal olarak aynı iki Gemi olurdu ki bu da anlamsızdır... Ancak bir şeyin Kimliği hakkında soru sorduğumuzda, ona hangi ismin verildiğini düşünmeliyiz... böylece bir Gemi, Maddeyi böyle biçimlenmiş olarak ifade ettiği için, Madde aynı kaldığı sürece aynı olacaktır; ancak Madde'nin hiçbir parçası aynı değilse, o zaman Sayısal olarak başka bir Gemi olacaktır; ve Madde'nin bir kısmı aynı kalırsa, bir kısmı değişirse, o zaman Gemi kısmen aynı, kısmen aynı olmayacaktır.^[3]

— Hobbes, "Kimlik ve Farklılık Üzerine"^[3]

Hobbes, iki sonuç veren gemiyi, "Kimlik" veya aynılığın iki farklı tanımını gösteren iki farklı gemi olarak düşündü: 1) orijinal gemi ile aynı "Form"u koruyan gemi, yani malzemenin tamamen değiştirilmesine rağmen sürekli olarak devam eden; 2) aynı "Madde"den yapılmış gemi, yani ilk parça değiştirildiğinde artık tamamen aynı gemi olmayan. ^[3][4]

Tartışma ve Farklı Görüşler[değiştir | kaynağı değiştir]

Theseus'un gemisi, filozofları tarih boyunca uğraştıran bir konudur. Paradoksun çözümü için çeşitli öneriler ortaya atılmıştır.

Heraklitos'a göre, varlıklar sürekli değişmektedir. Bu nedenle yukarıdaki konu bir paradoks değildir, Theseus'un gemisi daha Atina'ya vardığı günün ertesinde farklı bir gemi olmuştur.

Aristo'ya göre bir varlığı tanımlayan dört neden vardır. Şekilsel neden veya şekil, bir varlığın görünüşü, tasarımıdır. Maddesel neden, maddesidir. Aristo'ya göre bir şeyin neliğini şekilsel neden tanımlar, dolayısıyla Theseus'un gemisi, aynı gemi olarak kalmıştır, zira şekli değişmemiştir. Aristo'nun diğer bir nedeni nihai neden veya maksattır. Theseus'un gemisinin tahtaları değişse de maksadı (Theseus'u taşımak) değişmemiştir, hâlâ aynı gemidir. Son olarak etkin neden bir şeyin kim tarafından ve nasıl yapıldığıyla ilgilidir. Örneğin, bir geminin hangi tür ustalarla, ne tür aletlerle yapıldığı. Theseus'un gemisini ilk yapan ustalar ve onların aletleri, gemiyi onaranlarla aynı olduğu için, bu neden açısından da gemi aynı kalmıştır.

Geminin hâlâ Theseus'un gemisi olduğunu söyleyenlere karşı ikinci bir soru daha ortaya atılmıştır: Değiştirilen tüm parçalar bir tarafta saklansa ve bunlar kullanılarak ikinci bir gemi yapılsa, bu Theseus'un gemisi olur mu?

Theseus'un gemisi, modern hukuktaki bazı sorunlarla ilgilidir. Örneğin, Theseus'un bir gemisi yerine otomobili olsaydı, tüm parçaların değişmesi ruhsat ve sigortayla ilgili sorunlar doğuracaktı. Araçların şasi numaraları en belirleyici unsur olarak ruhsatın üzerine kaydedildiğine göre, hukuksal açıdan şasi numarasının değişmesi, aracın değişmesi anlamına gelir mi? Theseus'un şasi numarası değiştirerek yeni bir araca sahip olduğu öne sürülürse, yeniden alım-satım vergisi ödemesi gerekir mi? Şasi değişiminden önceki sigorta poliçesi hâlâ geçerli olur mu?

Paradoksun kişilik sorunuyla da ilgisi vardır. Tüm organları zamanla nakledilerek yenilenmiş bir insan, başlangıçtakiyle aynı kişi midir? Hayatımız boyunca vücudumuzdaki tüm atomlar doğal bir şekilde yenileriyle değişse, bu hayatı sürenin tek bir kişi olduğu söylenebilir mi?

Çeşitli[değiştir | kaynağı değiştir]

Isaac Asimov'un 1986'da yazdığı Vakıf ve Dünya romanında robot R. Daneel Olivaw, binlerce yıllık ömrü boyunca tüm parçalarının zamanla değiştiğini, öyle ki değişmedik hiçbir parçası kalmadığını söyler. Bu örnek, Theseus'un gemisi paradoksunun insanlara (veya zeki varlıklara) da uygulanabilmesi açısından önem taşır.

Ayrıca Bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Vikisöz'de Theseus'un gemisi ile ilgili sözleri bulabilirsiniz.