Пенза
 | |
_(2001).png) | |
| Халык саны | 492 376 (демографик баланс, 1 гыйнвар 2023)  |
|---|---|
| Нигезләнгән | 1663 |
| Хөкүмәт башлыгы | Роман Чернов |
| Сәгать поясы | UTC+03:00 |
| Кардәш шәһәрләр | Бекешчаба[1], Рамат-Ган[d][2], Омск[3][4], Ибинь[d][5], Чабаксар[6], Тамбу[7], Могилёв[8][9], Ланьчжоу[d][5], Жюльен (коммуна)[10], Пусан[11], Бордигера[5], Альба[d][12] һәм Орёл[13] |
| География | |
| АТБ | Пенза өлкәсе |
| Ил | Россия |
| Мәйдан | 290.377 км² |
| ДДӨБ | 150 метр |
| Координатлар | 53°12'тн, 45°0'кнч |
| Почта индексы | 440000 |
| Телефон коды | 8412 |
| Хөкүмәт башлыгы | Роман Чернов |
 | |
Пенза (Пенза,پىنزە[14] рус. Пенза) — Россия шәһәре, Пенза өлкәсенең административ үзәге.
Халык саны — 517 137 кеше (2010).[15]
2021 елның 21 маеннан ― Хезмәт даны шәһәре.[16]
География
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Шәһәр Сыры елгасында, Мәскәүдән 629 километр көньяк-көнчыгыштарак урнаша.
Сырыдан башка, шәһәр территориясендә Пенза, Пензятка, Ардым, Иске Сыры, Мойка, Барковка елгалар, Прокоп һәм Безымянный инешләре ага. Шул елгаларының кайбересе өлешчә коллекторларда агалар.
Шәһәрнең көнчыгыштан көнбатышка озынлыгы — ~25 км, төньяктан көньякка — ~19 км.
Сәгать поясы
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Сарытау халыкара стандарт буенча Moscow Time Zone (MSK/MSD) сәгать поясында урнаша. Бу сан, UTC системасы буенча исәпләгәндә, +3:00 гә тигез.
Климат
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Пенза климаты — уртача континентальга күчүче. Кыш уртача салкын, ноябрьның башыннан март ахырына хәтле дәвам итә, айларның иң салкыны — февраль (уртача −9,1 °C). Җәй майның ахырыннан сентябрьгә хәтле дәвам итә, июльнең уртача температурасы — 20,6 °C. Пенза климаты Мәскәү климатына охшаш, ләкин Пенза климаты континенитальрәк, явым-төшемнәр күләме азрак.
| Пенза (1981-2010 нормасы) климаты | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Күрсәткеч | Гый | Фев | Мар | Апр | Май | Июн | Июл | Авг | Сен | Окт | Ноя | Дек | Ел |
| Абсолют максимум, °C | 7,0 | 8,5 | 17,3 | 31,1 | 35,6 | 37,7 | 39,3 | 40,4 | 33,6 | 25,6 | 14,4 | 11,0 | 41,0 |
| Уртача максимум, °C | −5,5 | −5,1 | 1,0 | 12,4 | 20,8 | 24,8 | 26,6 | 24,7 | 18,2 | 9,9 | 0,6 | −4,4 | 10,3 |
| Уртача температура, °C | −8,7 | −9,1 | −3,4 | 6,8 | 14,3 | 18,5 | 20,4 | 18,3 | 12,5 | 5,6 | −2,1 | −7,4 | 5,5 |
| Уртача минимум, °C | −11,9 | −12,5 | −7,2 | 1,9 | 8,1 | 12,7 | 14,7 | 12,8 | 7,7 | 2,2 | −4,6 | −10,3 | 1,1 |
| Абсолют минимум, °C | −39,9 | −40 | −31,1 | −20 | −5,6 | −1,1 | 4,7 | 0,0 | −6,4 | −17,2 | −31,1 | −40,5 | −40,5 |
| Явым-төшем нормасы, мм | 38 | 31 | 35 | 33 | 42 | 65 | 59 | 51 | 52 | 47 | 48 | 41 | 542 |
| Чыганак: Погода и Климат | |||||||||||||
Исемнең килеп чыгышы
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Шәһәр үз исемне Пенза елгасыннан алган, ә «Пенза» гидронимның килеп чыгышы төгәл билгеле түгел.
Тарих
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Пенза 1663 елда каравыл посты (агач бастругы һәм зур булмаган посад) буларак нигезләнә. 1670 елда Степан Разин отрядлары тарафыннан басып алына.
1708 елдан Казан губернасы составында, 1719 елдан аның Пенза провинциясе башкаласы. 1780 елдан Пенза калгайлыгы (1796 елда губернасына үзгәртеп корыла) һәм Пенза өязе үзәге, 1797—1801 елларда — Сарытау губернасы составында.
1774 елда Емельян Пугачёв отрядлары тарафыннан алына.
1856 елда Пенза шәһәрендә 22 чиркәү, 2681 йорт һәм 329 лавка (кибет) булган.
1928 елдан — Урта Идел өлкәсе (крае) составында, 1928—1930 елларда аның Пенза округы үзәге. 1928 елдан 2006 елга кадәр Пенза районы үзәге булып торган. 1937 елдан — Тамбов өлкәсе составында. 1939 елдан кадәр Пенза өлкәсе үзәге булып тора.
1979 елда шәһәр составына Пенза районының көньяк өлеше кертелә, шул исәптә Терновка (12.1 мең кеше, 1970), Веселовка һәм Кривозерье авыллары. 1985 елда шәһәр Хезмәт Кызыл байрагы ордены белән бүләкләнә.
Халык
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]| 1782[17] | 1811[18] | 1824[17] | 1840[19] | 1856[18] | 1897[20] | 1926[21] | 1939[21] | 1959[22] | 1970[23] | 1979[24] | 1989[25] | 2002[26] | 2010[27] |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 8 714 | ~14 800 | 14 041 | 19 741 | ~23 800 | 59 981 | 91 600 | 159 800 | 255 481 | 373 650 | 482 916 | 543 006 | 518 437 | 517 137 |
Милли состав (2002): руслар — 92,6%, мордва — 2,3%, татарлар — 2,1%, украиннар — 1,1%.[28]
Эчке бүленеш
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Пенза шәһәре 4 административ районга бүленгән:
- Тимер юл районы
- Ленин районы
- Октябрь районы
- Беренче Май районы
Икътисад
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Үзендә җитештерелгән йөкләнгән таварлар, хезмәт күрсәтүләр һәм эшләнгән эшләр күләме зур оешмалар гына буенча 2010 елга 44,34 млрд сум тәшкил иткән.
Транспорт
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Тимер юл Пензага 1874 елда килә (Сызран—Вязьма сызыгы). Хәзерге вакытта Пенза — эре тимер юл төене.
Шәһәр аша яки шәһәр янында М5 «Урал» (Мәскәү — Рязань — Пенза — Самар — Уфа — Чиләбе), Р208 (Тамбов — Пенза), Р158 (Түбән Новгород — Саранск — Пенза — Саратов) автоюллар баралар.
Шәһәрнең көньяк өлешендә «Терновка» аэропорты урнаша
 |  |  | ||
| Аэропорт | Тимер юл вокзалы (Пенза I станциясе) | Автовокзал |
Кардәш шәһәрләр
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- Калып:Байрак/Беларус Могилёв, Белорусия
Бекешчаба, Маҗарстан
Пусан, Көньяк Корея
Рамат-Ган, Израиль
Тернополь, Украина
Жульен (Шаранта), Франция
Омск, Россия- Тамбов, Россия
- Чабаксар, Россия
Танылган шәхесләр
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- Гафур Коләхмәтов (1881—1918) — татар язучысы.
- Николай Ильминский (1822—1891) — көнчыгышны өйрәнүче.
- Всеволод Мейерхольд (1874—1940) — театр режиссёры.
- Марат Коләхмәтов (1954—...) — Россия хәрби башлыгы.
- Дмитрий Орлов (1894—1938) — РКП (б) Татарстан өлкә комитеты җаваплы сәркатибе (1920-1921).
- Анна Кузнецова (1982), психолог, РФ ДД депутаты (2021 елдан), балалар омбудсмены, РФ президенты каршында балалар хокуклары буенча вәкил (2016―2021).
- Артем Фәттахов, регбиче.
- Мария Львова-Белова (1984), сенатор, 2021 елның 27 октябреннән –― РФ Президенты каршында Бала хокуклары буенча вәкил.
Искәрмәләр
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- ↑ http://documents.penza-gorod.ru/doc2-355.html
- ↑ http://documents.penza-gorod.ru/doc2-357.html
- ↑ http://admomsk.ru/web/en/city/international/russian#penza
- ↑ http://documents.penza-gorod.ru/doc2-362.html
- ↑ 5,0 5,1 5,2 http://documents.penza-gorod.ru/doc2-353.html
- ↑ http://documents.penza-gorod.ru/doc2-361.html
- ↑ http://documents.penza-gorod.ru/doc2-360.html
- ↑ http://documents.penza-gorod.ru/doc2-354.html
- ↑ https://goridcentr.csgpb.by/pobratimy/virtualnaya-ekskursiya/penza-rossijskaya-federatsiya/
- ↑ http://documents.penza-gorod.ru/doc2-359.html
- ↑ http://documents.penza-gorod.ru/doc2-358.html
- ↑ http://documents.penza-gorod.ru/doc2-356.html
- ↑ https://www.orel-adm.ru/ru/org/international/
- ↑ https://pp.userapi.com/c830709/v830709035/1bd1c4/cAdZdfYKzvw.jpg
- ↑ архив күчермәсе, archived from the original on 2011-06-27, retrieved 2013-03-12
- ↑ Указ Президента Российской Федерации от 20.05.2021 № 304 «О присвоении почетного звания Российской Федерации „Город трудовой доблести“».
- ↑ 17,0 17,1 На портале «Суслоны». әлеге чыганактан 2012-02-03 архивланды. 2013-03-12 тикшерелгән.
- ↑ 18,0 18,1 http://www.mojgorod.ru/penzenk_obl/penza/index.html
- ↑ Статистические таблицы о состоянии городов Российской империи, 1840
- ↑ Демоскоп Weekly. Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Наличное население в губерниях, уездах, городах Российской Империи (без Финляндии). әлеге чыганактан 2012-02-03 архивланды. 2013-03-12 тикшерелгән.
- ↑ 21,0 21,1 Города России: энциклопедия / Гл. ред. Г. М. Лаппо. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1994.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 г.. әлеге чыганактан 2011-08-22 архивланды. 2013-03-12 тикшерелгән.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1970 г.. әлеге чыганактан 2012-02-03 архивланды. 2013-03-12 тикшерелгән.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 г.. әлеге чыганактан 2012-02-03 архивланды. 2013-03-12 тикшерелгән.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 г.. әлеге чыганактан 2011-08-22 архивланды. 2013-03-12 тикшерелгән.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 г.. әлеге чыганактан 2011-08-22 архивланды. 2013-03-12 тикшерелгән.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2010 г.. әлеге чыганактан 2012-01-19 архивланды. 2013-03-12 тикшерелгән.
- ↑ 2002 ел сан алу базасы, archived from the original on 2015-09-15, retrieved 2013-03-12
| 1 000 000-нан артык кеше | Мәскәү • Санкт-Петербург • Новосибирск • Екатеринбург • Казан • Нижгар • Чиләбе • Самар • Омск • Ростов-на-Дону • Уфа • Красноярск • Воронеж • Пермь • Волгоград |  |
|---|---|---|
| 500 000 — 1 000 000 кеше | ||
| 250 000 — 500 000 кеше | Киров • Чабаксар • Калининград • Брянск • Курск • Иваново • Магнитогорски • Улан-Удэ • Тверь • Ставрополь • Акмәсҗит* • Акъяр* • Түбән Тагил • Смоленск • Белгород | |
Шәһәрләрнең халык саны 2010 халык исәбе буенча китерелгән. * Кырым шәһәрләренең халык саның 2012 елгы мәгълүматлары буенча китерелгән. | ||
Татарлар саны буенча Русия торак пунктлары | |
|---|---|
| > 100 мең кеше | |
| > 50 мең кеше | |
| > 25 мең кеше | |
| > 10 мең кеше | |
| > 5 мең кеше |  Йошкар-Ола •  Волгоград •  Новосибирск •  Ишембай[1] •  Красноярск • Мәләвез[1] • Актаныш •  Урта Әләзән •  Орски •  Сызран •  Сарапул • Минзәлә • Күзнәй • Яңавыл[1] •  Тум •  Первоуральск • Күмертау[1] • Учалы[1] • Агыйдел • Байлар Сабасы • Чакмагыш[1] •  Ноябрьск •  Прокопьевск • Түбән Мактама • Волжск • Балтач •  Копейск • Бөре[1] • Можга • Сарман • Мөслим • Бүздәк • Кама Аланы • Кемерово • Раевский[1] • Түбән Тагил •  Нократ Аланы • Урыссу •  Дзержинск • Толбазы[1] • Бакалы[1] • Чаткы • Белорет • Актүбә • Биектау •  Өркет • Троицк •  Иске Кулаткы •  Шыгырдан • Когалым • Приютово[1] • Балык Бистәсе • Шәмәрдән •  Яңа Уренгой •  Ростов-на-Дону • Благовещен[1] • Васильево • Югары Пышма • Богырыслан |
