Udi dili

Udi dili
Orijinal adı удин муз, udin muz
Ölkələr Azərbaycan, Gürcüstan, Rusiya
Danışanların ümumi sayı 8 min
Təsnifatı
Kateqoriya Avrasiya dilləri
Qafqaz dilləri[d]
Nax-Dağıstan dilləri
Dağıstan dilləri[d]
Ləzgi dilləri
Samur[d]
Udi dili
Yazı latın əlifbası
Dil kodları
ISO 639-1 —
ISO 639-2 —
ISO 639-3 udi
Dilin strukturlarının dünya atlası udi
Atlas of the World’s Languages in Danger 1063, 2192
Ethnologue udi
ELCat 3011
IETF udi
Glottolog udii1243
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Udi dili — udilərin dili. Qafqazın qədim sakinlərindəndir, dilləri Qafqaz dilləri ailəsinin ləzgi yarımqrupuna məxsus olub, çoxlu qədim ünsürləri özündə qoruyub saxlaya bilmişdir.

Dialektlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Udin dili iki dialektə — Nic və Vartaşen dialektinə bölünür. Nic dialekti də öz növbəsində 3 hissəyə bölünür: aşağı, aralıq və yuxarı. Vartaşen dialekti də öz növbəsində 2 hissəyə bölünür: vartaşen və oktomberi (zinobiani). Oktomberi danışıq tərzi çoxda Vartaşen dialektindən fərqlənmir,Belə ki Udinlər Vartaşendən Oktomberiyə 1922 ildə köçüblər Udi dilində 10.000 çox insan danışır. Amma Udi dili yazısız dil kimi tanınır, lakin son zamanlar yazılış formasını yaratmaq üçün işlər görünür. Udi dili yalnız məişətdə istifadə olunur. 13-22 aprel 2009-cu il rəsmi əhali siyahıyaalınmasına əsasən ana dili udin dili olan Azərbaycan vətəndaşlarının sayı 3.795 nəfərdir.[1]

Udi əlifbası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Latın əlifbası əsasında yaradılmış Udi əlifbası 1934-cü ildə Fyodor Ceyrani və Mixail Ceyrani tərəfindən Suxumidə yayımlanmış "Samçi dəs" (Birinci dərs) kitabında tərtib olunmuşdur.[2]

Kiril əlifbası əsasında yaradılmış Udin dilinin əlifbası (1974-cü il):[3]

A Аъ Аь Б В Г Гъ Гь Д Дж
ДжӀ Дз Е Ж ЖӀ З И Й К Ҝ
КӀ Къ Л М Н О Оь П ПӀ Р
С Т ТӀ У Уь Ф Х Хъ Ц Ц'
ЦӀ Ч Ч' ЧӀ Чъ Ш ШӀ Ы

Udi dili uzun müddət yalnız danışıq dili olaraq qalırdı. Müxtəlif dövrlərdə bu dilin kiril hərflərinin köməyi ilə yazılmasına cəhdlər göstərilib. Hətta Nic məktəbində ibtidai sinifdə tədris udi dilində aparılıb. 1990-cı illərin sonunda Azərbaycanda latın əlifbası əsasında udi əlifbası yaradılıb:[4]

A a B b C c Ç ç D d E e Ə ə F f
G g Ğ ğ H h X x I ı İ i Ĝ ĝ J j
K k Q q L l M m N n O o Ö ö P p
R r S s Ş ş T t U u Ü ü V v Y y
Z z Ţ ţ Ţı ţı E' e' Tı tı Ə' ə' K' k' Pı pı
X' x' Şı şı Ö' ö' Çı çı Ç' ç' Ć ć Jı jı Zı zı
U' u' O' o' İ' i' Dz dz

Yayılma ərazisi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycanda udi dilində danışanlar əsasən Qəbələ rayonunun Nic qəsəbəsində və Gürcüstanın Kvarel rayonunun Zinobiani kəndində kompakt şəkildə yaşayırlar. Oğuzda rayon mərkəzində yaşayan bir qrup udili də bu dildə danışır.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan. "Population by language, sex and urban/rural residence: Azerbaijan (2009; All population; Both Sexes)" (ingilis). United Nations Statistics Division. Archived from the original on 2022-09-21. İstifadə tarixi: 2015-12-26.
  2. ↑ "Ceyrani Fyodor, Ceyrani Mixail - Samçi dəs" (PDF). 2022-07-05 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2018-01-24.
  3. ↑ Qukasyan V. Udincə-azərbaycanca-rusca lüğət. Bakı: "Elm" nəşriyyatı, 1974, 300 s.
  4. ↑ "Aydınov Y.A., Keçaari J.A. Tıetır. Bəkü, 1996" (PDF). 2014-03-24 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2010-04-10.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Alban əlifbası


Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Udi_dili&oldid=7813958"