Xocavənd rayonu

Bu məqalə Xocavənd rayonu haqqındadır. Şəhər üçün Xocavənd səhifəsinə baxın.
Rayon
Xocavənd rayonu

40°01′51″ şm. e. 47°25′20″ ş. u.HGYO

Ölkə
Daxildir Qarabağ
İnzibati mərkəz Xocavənd
Tarixi və coğrafiyası
Yaradılıb 26 noyabr 1991
Sahəsi
  • 1.458 km²
Hündürlük
 575 m
Əhalisi
Əhalisi
  • 43.871 nəf. (2019)[1]
Rəqəmsal identifikatorlar
ISO kodu AZ-XVD
Telefon kodu 994 26
Poçt indeksi AZ 2801
Avtomobil nömrəsi 28
Rəsmi sayt
Xocavənd rayonu xəritədə
Xocavənd rayonu xəritədə
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
Şuşa qəzası 1 yanvar 1903-cü illər xəritəsi.
Xocavənd 1823-cü il Qarabağ kameral dəftərlərində

Xocavənd rayonu — Azərbaycan Respublikasında inzibati – ərazi vahidi. İnzibati mərkəzi Xocavənd şəhəridir.

Rayon mərkəzi 2 oktyabr 1992-ci il tarixində Ermənistan Silahlı Qüvvələrinın tərəfindən işğal edilmişdir.

Azərbaycan Silahlı Qüvvələri tərəfindən 2020-ci ilin oktyabr ayının 9-da rayonun Hadrut qəsəbəsi, Qoçbəyli, Sor kəndi, 14-də Qırmızıqaya, Məlikcanlı, Tağaser, 15-də Edilli, Edişə, Bulutan, Dağdöşü, Düdükçü, Çiraquz, 16-da Xırmancıq, Ağbulaq (Edilli), Axullu, 20-də Ağcakənd, Mülküdərə, Daşbaşı, Günəşli, Çinarlı, 23-də Dolanlar, Bünyadlı, noyabrın 7-də Ataqut, Hünərli, 9-da Ağdam, Arpagədik, Quşçular, Məmməddərə, Susanlıq, Domi, Binədərəsi, Tuğ, Akaku, Azıx, Cilən, Mets Tağlar, Dərəkənd (Xocavənd), Salakətin, Şahyeri, Şexer, Zoğalbulaq, Arakül, Tağavard, Böyük Tağavard, Zərdanaşen, Petrosaşen, Çaylaqqala, Köhnə Tağlar, Şəhər kəndləri işğaldan azad edilmişdir.

10 noyabr 2020-ci il tarixli üçtərəfli bəyanata uyğun olaraq Xocavənd şəhəri, Qırmızı Bazar qəsəbəsi, Ağbulaq (Gavahın), Ağkənd, Amaras, Arpadüzü, Avdur, Cəmiyyət, Cütcü, Çağadüz, Çartar, Çörəkli, Əmiranlar, Gavahın, Güneyçartar, Güneyxırman, Heşan, Xanoba, Xərxan, kənd Xocavənd, Kəndxurd, Kiş, Kuropatkino, Qağartsi, Qaradağlı, Qarakənd, Qarazəmi, Qarıtəpə, Qarqar, Quzeyçartar, Quzeyxırman, Quzumkənd, Mirikənd, Muğanlı, Müşkapat, Sos, Şıx Dursun, Yemişcan, Yenikənd, Zavadıx kəndləri Rusiya Sülhməramlı kontingentinin nəzarəti altında olub.

19 sentyabr 2023-cü ildə aparılan lokal xarakterli antiterror əməliyyatları nəticəsində qalan ərazilər də Azərbaycanın suverenliyinə keçmişdir.

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Həmçinin bax: Myus-Haband və Muxank

Xocavənd adlı yaşayış məntəqəsinin adı 1823-cü il Qarabağ Vilayətinin vergi dəftərlərində keçir. Əhalisi köçəri Azərbaycanlılardan təşkil olunduğu açıq-aşkar yazılıb.[2] Xocavənd rayonunun 1923-cü ilədək adı Aşağı Qaranlıq olmuşdur. Oykonimin birinci komponenti yaşayış məntəqəsinin coğrafi movqeyi ilə bağlıdır. Məntəqə adını ərazidəki Qaranlıq dağından almışdır. Ərazidə eyniadlı çay da vardır. Ermənistan ərazisindəki Martuni rayonunun adı da 1946-cı ilədək Aşağı Qaranlıq olmuşdur.[3]

26 noyabr 1991-ci ildə DQMV ləğv edilərək Martuni və Hadrut rayonlarının bazası əsasında Xocavənd rayonu yaradılmışdır.[4] Rayonun ümumi sahəsi 1458 km², əhalisi 41.725 (o cümlədən azərbaycanlılar – 10.648) nəfərdir. Rayonda 1 şəhər (Xocavənd şəhəri-rayon məkəzi), 2 iri qəsəbə (Qırmızı Bazar və Hadrut), 81 kənd var. Olduqca əlverişli coğrafi mövqeyə və şəraitə malik Xocavənd rayonu Ağdam, Ağcabədi, Füzuli, Cəbrayıl, Qubadlı, Laçın, Şuşa, Xocalı rayonları ilə həmsərhəddir.

1988-ci ilin fevralından başlayan Qarabağ müharibəsində Xocavənd rayonu 145 şəhid (onların 13 nəfəri qadın, 13 nəfəri uşaqdır) vermişdir. 2 oktyabr 1992-ci il tarixdə Xocavənd şəhəri Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal olunmuşdur.

Xocavənd rayonunun işğal olunmuş kəndləri
Kənd adı İşğal tarixi İşğaldan azad olunma tarixi
Tuğ 30.10.1991 9.11.2020
Salakətin 30.10.1991 9.11.2020
Xocavənd 19.11.1991 10.11.2020
Axullu 09.01.1992 20.10.2020
Qaradağlı 17.02.1992 10.11.2020
Muğanlı 02.10.1992 10.11.2020
Əmiralılar 02.10.1992 10.11.2020
Kuropatkino 02.10.1992 10.11.2020
Günəşli 23.07.1993 20.10.2020
Arakül 20.08.1993 20.10.2020

4 oktyabr 2013-cü ildə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı ilə Xocavənd Rayon Prokurorluğu yaradılmışdır.[5]

10 noyabr 2020-ci ilə qədər Xocavənd rayonunun Hadrut qəsəbəsi və 34 kəndi işğal azad edilmişdir.

10 noyabr 2020-ci il tarixdə imzalanmış atəşkəsə əsasən Xocavənd rayonunun şimal hissəsi (keçmiş Martuni rayonu) müvəqqəti olaraq Rusiya Sülhməramlı qüvvələrinin nəzarətinə verilmişdir.

19–20 sentyabr 2023-cü il tarixlərində Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin anti-terror tədbirləri nəticəsində Xocavənd rayonu Azərbaycanın nəzarətinə qayıtmışdır.

Qarabağ iqtisadi rayonuna daxil olan işğaldan azad edilmiş ərazilərdə (Şuşa rayonu istisna olmaqla) Azərbaycan Respublikası Prezidentinin xüsusi nümayəndəsinin müavini[6], Prezidentin Xocavənd rayonu üzrə səlahiyyətli nümayəndəsi Əli Zeynalovdur.[7]

Tarixi abidələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Xocavənd rayonu Azıx kəndi yaxınlığında yerləşən və Azərbaycan ərazisində ən qədim insan məskəni [8], Azıx mağarasından aşkarlanmış Paleolitin Aşel mədəniyyəti dövrünə aid Azıxantropun alt çənə sümüyü. Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi.
Xocavənd rayonu Dolanlar kəndi ərazisində yerləşən Son Tunc-Erkən Dəmir dövrünə aid nekropoldan aşkarlanmış maral buynuzu formalı mis bəzək. Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi.

Qədim yaşayış məskənlərindən sayılan Xocavəndin ərazisi təbii sərvətlərlə – tikinti materialları və faydalı qazıntılarla, meşə zolaqları və şirin su ehtiyatları ilə zəngindir. Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyindən verilən məlumata görə, Xocavənd rayonunun Qırmızıbazar qəsəbəsində diametri 600 sm, hündürlüyü 25 m olan 1 ədəd 1000 və 1 ədəd 2000 il yaşlı Şərq çinarları qədim təbiət abidəsi kimi qorunurdu. Rayonun Qarakənd kəndində "Qırmızı kitab"a düşən, üçüncü dövrün relikt növü olan, orta diametri 24 sm, hündürlüyü 12 metr, yaşı 100 illik azat ağacları da mühafizə edilirdi. Rayonun Tuğ kəndinin 5 km-də V əsrə aid "Alban" kilsəsi", Tuğ kəndi ərazisində XII–XVII əsrlərə aid "Alban" kilsələri, I–V əsrlərə aid "Alban" qəbiristanlıqları, Salaketin kəndi ərazisində yerləşən "Dəmrov" ocağı, "Dağdağan" ocağı, Xocavənd kəndi ərazisində yerləşən "Cicim" ocağı, Qaradağlı kəndi ərazisində qədim "Alban" qəbiristanlığı, Bəhrəmli kəndi ərazisində yerləşən "Bəhmənli" piri, Muğanlı kəndində yerləşən "Seyid Rza" kumbəzi, Qaradağlı kəndi ərazisində "Yel" piri erməni işğalcıları tərəfindən vəhşicəsinə dağıdılmışdır.

Azərbaycanı qədim yaşayış məskəni kimi dünyada tanıdan abidələrdən biri, dəniz səviyyəsindən 900 metr hündürlükdə yerləşən, uzunluğu 190 metr, əhəng daşları oksfordkimeric dövrünə aid olan Azıx mağarası Xocavəndin Füzuli rayonuna yaxın, Azıx kəndinin 1 kilometr cənubi-şərqində yerləşir. Həmin rayonun Mets-Tağlar kəndindən cənubda, dəniz səviyyəsindən 850 m hündürlükdə yerləşən, uzunluğu 22 metr, əhəng daşları oksfordkimeric dövrünə aid olan Tağlar mağarası da tarixi abidə kimi xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Xocavənd ərazisində istifadəyə yararlı yeraltı su ehtiyatlarını qiymətləndirmək məqsədilə bir vaxtlar kompleks hidrogeoloji tədqiqatlar aparılıb. Nəticədə 9 perspektiv sahə seçilib və həmin sahələr üzrə IV dövr, Təbaşir və Yura sulu komplekslərinin 83 min kubmetr/gün həcmində yeraltı su ehtiyatları aşkarlanıb. Bundan başqa bulaq axımı moduluna əsasən 7,34 min kubmetr/gün həcmdə yeraltı su ehtiyatları hesablanıb. Beləliklə, rayonun ərazisində istifadəyə yararlı yeraltı sular 90,34 min kubmetr/gün təşkil edir.

İşğal altında olan Xocavəndin ərazisi bütövlükdə ekoloji terrora məruz qalıb. Azıx mağarasını ermənilər silah anbarına çeviriblər. Rayonun ərazisində yerləşən və ümumi sahəsi 25,5 min hektar olan meşədəki palıd ağacları qırılaraq daşınıb, Xonaşen çayının kənarlarında bitən təbii meşə isə tamamilə məhv edilib. Xocavəndin Yelli Gədik sahəsində Füzuliyə gedən yolun sağ və sol tərəflərində avtomobil yollarının mühafizəsi məqsədilə əkilən ağaclar da kəsilib.

Ermənistan tərəfindən işğalın nəticələri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xocavənd rayonu 1992-ci il oktyabrın ayının 2-də Ermənistan silahlı birləşmələri və onların havadarları tərəfindən işğal edilib. İşğal nəticəsində rayonun azərbaycanlılar yaşayan 10 kəndində 1723 yaşayış evi ermənilər tərəfindən yandırılaraq əmlakları talan edilib, 47 sənaye, 144 kənd təsərrüfatı obyekti dağıdılaraq viran edilib. Erməni vandalları tərəfindən 17 təhsil müəssisəsi, 4 məktəbəqədər tərbiyə ocağı, 32 səhiyyə müəssisəsi, 59 mədəniyyət obyekti, 10 tarixi abidə dağıdılıb. Rayonun infrastrukturuna aid olan 12 rabitə qovşağı, 341 km avtomobil yolları, 32 körpü, 42 su anbarı və 316 km su kəməri xətti dağıdılıb, talan edilərək yararsız hala salınıb. İşğal nəticəsində vurulmuş maddi, mənəvi ziyanla barəbər, rayonun bitki və meşə örtüyünə də böyük miqdarda zərər dəyib. Belə ki, rayonun 1202 ha meşə sahəsindəki qiymətli ağac növləri qırılaraq məhv edilib. Bunu eliyən isə Erməni separatçılarıdır

Xocavəndlilər 13 nəfəri qadın, 13 nəfəri uşaq olmaqla 145 nəfər şəhid verib, rayon sakinlərindən 300 nəfərdən çox insan sağlamlığını itirib və ya əlil olub, 243 uşaq valideynlərindən birini, 68 qadın həyat yoldaşını itirib. Müxtəlif dövrlərdə girov götürülmüş 110 nəfər dinc sakinlərdən 49 nəfəri əsir və girovluqda olarkən erməni terroru və vəhşiliyinin qurbanı olub, bir ailədən olan 3 uşaq hər iki valideynini itirib.[9]

Ermənistan silahlı qüvvələri 2017-ci il fevralın 24–25-nə keçən gecə böyük strateji əhəmiyyət daşıyan Nərgiztəpəni işğal etmək üçün hücuma keçiblər. Azərbaycan Silahlı Qüvvələri qarşı keçirdiyi əməliyyat zamanı düşmənin atəş mövqelərinə və cəmləşmə nöqtələrinə qarşı müvafiq cavab tədbirləri həyata keçirib.[10]

Coğrafi mövqeyi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Rayon ərazisi Qarabağ silsiləsində yerləşir. Şuşa rayonu ilə sərhəddə Böyük –Kirs (2725 m) zirvəsi yüksəlir, şərqdə maili düzənliklər üstünlük təşkil edir. Yura, təbaşir, Neogen çöküntüləri yayılır.

İqlimi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İnzibati rayonda qışı quraq keçən mülayim-isti iqlim tipi yaranır və şərqdə yayı quraq keçən mülayim- isti iqlim tipi ilə əvəz olunur. Yanvarın orta temperaturu — 2 °C –dən — 5 °C–yə qədər, iyul da isə 20 °C –dən 24 °C –yə qədərdir. Yağıntıların orta illik miqdarı 400–800 mm-dir.

Daxili sular

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Rayonun çaylarıdan Köndələn, İşğan, Qozlu, Quru çayları Araz hövzəsinə aiddir, Həkəri çayının bəzi qolları burdan başlayır.

Landşaft

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şabalıdı və qəhvəyi dağ-meşə torpaqları yayılmışdır.

Flora

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bitki örtüyündə kolluqlar və enliyarpaq meşələr üstünlük təşkil edir.

Faydalı qazıntıları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

üzlük daşı, tikinti daşı.

Qəsəbələr / Kəndlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Rayon 1 şəhər, 2 şəhər tipli qəsəbə və 81 kənddən ibarətdir: Qaradağlı, Xocavənd, Əmiranlar, Muğanlı, Kuropatkino, Haxulu, Salakətin, Günəşli, Xətai, məşhur Tuğ kəndi və s.

Əhalisi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalələr: Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (1999) və Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (2009)
İllər  Cəmi əhalinin sayi, min nəfər  o cümlədən: Bütün əhaliyə nisbətən, faizlə
 şəhər yerləri   kənd yerləri  şəhər yerləri kənd yerləri
 2000  8 032.8 4 116.4 3 916.4 51.2 48.8
2001 8 114.3 4 167.2 3 947.1 51.4 48.6
2002 8 191.3 4 219.7 3 971.6 51.5 48.5
2003 8 269.1 4 273.7 3 995.4 51.7 48.3
2004 8 349.0 4 403.6 3 945.4 52.7 47.3
2005 8 447.3 4 477.6 3 969.7 53.0 47.0
2006 8 553.0 4 565.7 3 987.3 53.4 46.6
2007 8 665.9 4 636.6 4 029.3 53.5 46.5
2008 8 779.8 4 733.6 4 046.2 53.9 46.1
2009 8 896.9 4 818.3 4 078.6 54.2 45.8
2010 8 997.4 4 866.6 4 130.8 54.1 45.9
2011 9 111.1 4 829.5 4 281.6 53.0 47.0

'Doğum, ölüm və təbii artım'

İllər Nəfər əhalinin hər 1000 nəfərinə
 Doğulanlar   Ölənlər   Təbii artım   Doğulanlar   Ölənlər   Təbii artım 
 2000  116 994 46 701 70293 14.8 5.9 8.9
2001 110 356 45 284 65072 13.8 5.7 8.1
2002 110 715 46 522 64193 13.8 5.8 8.0
2003 113 467 49 001 64466 14.0 6.0 8.0
2004 131 609 49 568 82041 16.1 6.1 10.0
2005 141 901 51 962 89939 17.2 6.3 10.9
2006 148 946 52 248 96698 17.8 6.2 11.6
2007 151 963 53 655 98308 18.0 6.3 11.7
2008 152 086 52 710 99376 17.8 6.2 11.6
2009 152 139 52 514 99625 17.2 5.9 11.3
2010 165 643 53 580 112 063 18.5 6.0 12.5
ərazi
cəmi kişi qadın
nəfər faiz nəfər faiz nəfər faiz
Xocavənd rayonu 41468 100,0 16904 100,0 24564 100,0
Şəhər əhalisi 15161 36,56 5778 34.18 9383 38.20
Kənd əhalisi 26307 63,44 11126 65.82 15181 61.80

İqtisadi xarakteristikası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xocavənd rayonu əsasən kənd təsərrüfatı rayonudur. Üzümü və yaşıl mərməri ilə məşhur olan rayonda əsas təsərrüfat sahələri heyvandarlıq, üzümçülük, quşçuluq, taxılçılıq, bostançılıq və tərəvəzçilikdir. Rayonda arpa, buğda, qarğıdalı, soğan, kartof, yem çuğunduru və bostan-tərəvəz bitkiləri yetişdirilir. Rayon ərazisində Bağırxan, Qırmızı Bazar, Mədə Bulağı, Baba Bulağı, Ballı Bulaq və s. onlarla istirahət zonaları var.

Görkəmli şəxslər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Cavad bəy Məlik-Yeqanov – Lənkəran şəhərinin general-qubernatoru, Həmkarlar İttifaqları Təşkilatının banilərindən biri, Parlamentin üzvü, müsəlman fəhlələrinin həmkarlar ittifaqının yaradıcısı. Azərbaycan Milli Şurasının üzvü kimi Azərbaycanın Müstəqilliyi haqqında İstiqlal Bəyannaməsinə imza atmışdı. Dizaq mahalı məlikləri Məlikyeqanovların nəslindəndir.
  • Xudadat bəy Məlik-Aslanov – Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin Dəmir Yolları naziri, texnika elmləri doktoru, professor.
  • Mir Mehdi Xəzani – məşhur "Qarabağnamə"lərdən birinin müəllifi, tarixçi, şair.
  • İbad Hüseynov – Azərbaycan Milli Qəhrəmanı, müharibə veteranı.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ https://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ap/az/population_2019.zip.
  2. ↑ Описание Карабагской провинции, составленное в 1823 году, Тифлис, 1866, p
  3. ↑ "Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti". İki cilddə. I cild. Bakı, "Şərq-Qərb", 2007.
  4. ↑ "AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASININ DAĞLIQ QARABAĞ MUXTAR VILAYƏTINI LƏĞV ETMƏK HAQQINDA Azərbaycan Respublikasının Qanunu". 2012-03-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-08-02.
  5. ↑ "Xocavənd Rayon Prokurorluğunun və Bakı şəhəri Pirallahı Rayon Prokurorluğunun yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 4 oktyabr 2013-cü il tarixli Sərəncamı". 2021-10-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-11-15.
  6. ↑ "FHN və DİN Hadrutda yanğın təhlükəsizliyi barədə birgə tədbir keçirib - FOTO". 2022-10-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-10-01.
  7. ↑ "Hadrutda Ailə Sağlamlıq Mərkəzi fəaliyyətə başlayıb". 2022-10-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-10-01.
  8. ↑ Гусейнов, 1985
  9. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2012-10-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-09-30.
  10. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-10-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-02-25.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Xocavənd_rayonu&oldid=7781080"