Cəbrayıl rayonu

Bu məqalə Cəbrayıl rayonu haqqındadır. Şəhər üçün Cəbrayıl səhifəsinə baxın.
Rayon
Cəbrayıl rayonu

39°18′ şm. e. 47°00′ ş. u.HGYO

Ölkə
Daxildir Şərqi Zəngəzur
İnzibati mərkəz Cəbrayıl
Tarixi və coğrafiyası
Yaradılıb 8 avqust 1930
Sahəsi
  • 1.050 km²
Hündürlük
 434 m
Əhalisi
Əhalisi
  • 80.800 nəf.[1]
Rəqəmsal identifikatorlar
ISO kodu AZ-CAB
Telefon kodu +994 26
Poçt indeksi AZ 1400
Avtomobil nömrəsi 14
Rəsmi sayt
Cəbrayıl rayonu xəritədə
Cəbrayıl rayonu xəritədə
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Cəbrayıl rayonu — Azərbaycan Respublikasında inzibati – ərazi vahidi.[2] Mərkəzi Cəbrayıl şəhəridir.

Rayon əhalisi arasında ərazinin adının VIII əsrdə yaşamış Cəbrayıl atanın adından alması ilə bağlı fikirlər var. Amma Cəbrayıldakı saysız-hesabsız abidələrin, mağaraların, qalaların, bürclərin, məbədlərin qalıqları bu yaşayış ərazisinin yaşının daha qədim olmasından xəbər verir.

Coğrafi mövqeyi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Cəbrayıl Kiçik Qafqaz dağlarının cənub-şərqində, Gəyən düzü və Qarabağ silsiləsində yerləşir. Rayon cənubdan Araz çayı boyu İran İslam Respublikası ilə həmsərhəddir. Sahəsi 1049 kvadrat kilometrdir, ərazisi əsasən dağlıqdır. Araz çayının qırağı vaxtilə Tuqay meşələri ilə sıx olmuşdur. Arazboyu düzənliklərin torpaqları yüksək məhsuldarlığa malik tünd şabalıdı torpaqlardır. Məhsuldar olan Arazboyu torpaqlarda Cəbrayılın iri kəndləri — Böyük Mərcanlı, Soltanlı və s. yerləşir. Cəbrayıl rayonun ən yüksək zirvəsi Dağ Tumasdır (1580 m). Erməni işğalından əvvəl rayonda yaşı 400–500 olan 14 iri diametrli çinar ağacı, 104 kəhriz və 99 bulaq vardı.

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Həmçinin bax: Myus-Haband

Cəbrayıl ata VIII əsrdə yaşamış Sultan Əhməd adlı bir hökmdarın yaxın adamlarından biri olmuş və Ziyarət dağından Araz çayına qədər ərazilər Cəbrayıl ataya və onun övladlarına məxsus olub. Cəbrayıl kəndinin şimalında "Cəbrayıl ata" adı ilə məşhur olan bu məqbərənin uzunluğu 4,5 metr, eni 2,4 metr, hündürlüyü 1,8 metrdir ki, oradakı məzar və qədim yaşayış yerlərinin izləri indiyə qədər qalır. Digər mənbə və məlumata görə Cəbrayıl toponimi İslamda və monoteist dinlərdə Allahın ən yaxını olan Cəbrayıl adlı mələyin adı ilə əlaqədardır. Cəbrayıl sözü ərəbcə "Allahın qulu" deməkdir. Cəbrayıl ərazisi Midiya (e.ə VII–IV əsrlər), Əhəmənilər imperiyasının (e.ə IV–III əsrlər), Albaniya (e.ə IV–III əsrlər) dövlətlərinin tərkibində olmuşdur. Albaniya dövlətinin mövcudluğu zamanı rayonun ərazisi Pazkank, Əhristan və Dizaq adları ilə həmin dövlətin tərkibində olmuşdur. III–V əsrlərdə Dizaq mahalı Sasanilər tərəfindən işğal olunmuşdur. Xalq həyəcanından qorxan Sasanilər nəhayət Albaniyaya müstəqillik verdilər. VII əsrin ortalarında Cəbrayıl rayonunun ərazisi də Əməvilər xilafətinin tərkibinə qatıldı. Həm Babəkə qədər, həm onun dövründə, həm də ondan sonra ərəb istilaçılarına qarşı mübarizənin dayaq məntəqələrindən biri Cəbrayıl ərazisi olmuşdur. X–XI əsrlərdə (971–1086-cı illər) bu ərazilər Şəddadilər dövlətinin, XIII–XIV əsrlərdə Hülakülər dövlətinin, XIV əsrdən (1387-ci ildən) Teymurilər, XV əsrdən (1412-ci ildən) Qaraqoyunlu dövlətinin, həmin əsrin 1478-ci ilindən Ağqoyunlu dövlətinin, 1502-ci ilin əvvəlindən Səfəvilər dövlətinin, XVIII əsrin II yarısından və XIX əsrin əvvəllərində Qarabağ xanlığının tərkibində olmuşdur. XIX əsrin II yarısında və XX əsrin əvvəllərində Cəbrayıl kəndinə "Qraxdın" da deyilirdi. Bu, deyilənlərə görə, 1831-ci ildə rayonun Daşkəsən kəndində "Karantin" idarəsinin yaradılması və həmin idarənin Cəbrayıl kəndinə köçürülməsi ilə bağlıdır. Yerli əhali "Karantin" sözünü "Qraxdın" kimi tələffüz etmişdir. Bəzi mənbələrə görə isə "Qraxdın" sözü XVIII əsrdə Nadir şahın hakimiyyəti dövründə Azərbaycana köçmüş Cəlair türk qəbiləsinə mənsub olan Qıraqlı-Qıraxlı nəslinin adı ilə əlaqədardır.1841-ci ildə Cəbrayıl ərazisi mərkəzi Şamaxı şəhəri olan Xəzər vilayətinin, 1846-cı ildə isə Şuşa qəzasının tabeliyinə verilmişdir. Cəbrayıl da baramaçılıq, xalçaçılıq ilə məşhur olmuşdur. Qəzada 5 ipək fabrik olub. 1873-cü ildə Cəbrayıl və ona qonşu olan ərazilər Şuşa qəzasının tərkibindən çıxarılaraq Yelizavetpol quberniyasının tərkibində Cəbrayıl qəzası yaradılıb. Bu vaxt qəzanın ərazisi 6,63 min km², əhalisi 66.360 nəfər olmaqla indiki Cəbrayıl, Füzuli, Xocavənd, Qubadlı və Zəngilan rayonlarının ərazisini əhatə edib. 1876-cı ildə Cəbrayılda ilk rus məktəbi, 1912-ci ildə isə qızlar məktəbi açılıb. XIX–XX əsrin əvvəllərində Rusiya-İran dəmir yolu xəttinin Cəbrayıl ərazisindən keçən hissəsi çəkilib. 1905–1918-ci illərdə qəza Qaryagın qəzası adlandırılıb.

Cəbrayıl rayonu 8 avqust 1930-cu ildə təşkil edilmişdir. Rayonun ərazisi indiki hüdudları daxilində sahəsi 1050 km², əhalisi 24.300 nəfər olmuşdur. 4 yanvar 1963-cü ildə ləğv edilərək Füzuli rayonuna birləşdirilmiş, 17 iyun 1964-cü ildə yenidən yaradılmışdır.

23 avqust 1993-cü ildə rayon Ermənistan ordusu tərəfindən işğal edilmişdir. İşğal nəticəsində rayona 13,928 milyard ABŞ dolları məbləğində ziyan dəyib. Cəbrayıllı məcburi köçkünlər respublikanın 58 rayonunun 2000-dək yaşayış məntəqəsində, çadır düşərgələrində, yük vaqonlarında və yataqxanalarda məskunlaşıblar.

1994-cü ilin əvvəlində keçirilmiş Horadiz əməliyyatı zamanı Cocuq Mərcanlı işğaldan azad edilmişdir. 2016-cı il Aprel döyüşlərində isə Lələtəpə yüksəkliyi azad olunmuşdur. 2020-ci il 27 sentyabrda Azərbaycan Ordusunun həyata keçirdiyi hərbi əməliyyatlar nəticəsində Böyük Mərcanlı, Nüzgar, 3 oktyabrda Aşağı Maralyan, Çaxırlı, Quycaq, Mehdili, Şəybəy, 4 oktyabrda Cəbrayıl şəhəri, Mahmudlu qəsəbəsi, Cəfərabad, Çərəkən, Daşkəsən, Dəjəl, Horovlu, Karxulu, Mahmudlu, Şükürbəyli, Yuxarı Maralyan, 5 oktyabrda Məzrə, 9 oktyabrda Əfəndilər, Qaracallı, Qışlaq, Sarıcallı, Süleymanlı, Şıxalıağalı, 15 oktyabrda Doşulu, 18 oktyabrda Xudafərin qəsəbəsi, 19 oktyabrda Qumlaq qəsəbəsi, Alıkeyxalı, Əmirvarlı, Keçəl Məmmədli, Göyərçin Veysəlli, Hacı İsaqlı, İsaqlı, Hacılı, Hasanlı, Qumlaq, Maşanlı, Niyazqulular, Soltanlı, Şahvəlli, 20 oktyabrda Ağtəpə, Daş Veysəlli, İmambağı, Safarşa, Yarəhmədli, 21 oktyabrda Balyand, Həsənqaydı, Papı, Tinli, Tulus, 22 oktyabrda Dərzili, Məstalıbəyli, Sirik, Şıxlar, 23 oktyabrda Xələfli qəsəbəsi, Dağ Tumas, Minbaşılı, Nüsüs, 25 oktyabrda Çələbilər, Dağ Maşanlı, Kürdlər, Hovuslu, Qovşudlu, Sofulu, 28 oktyabrda Çullu, Xanağabulaq, Xələfli, Qaraağac, Qazanzəmi, Quşçular, 30 oktyabrda Xubyarlı, Xudaverdili, Qurbantəpə, Şahvələdli, 2 noyabrda Çapand,, 2 noyabrda Kavdar, Qoşabulaq, 4 noyabrda Mirək, 9 noyabrda Ağgüney, Arxacdərəsi, Aşağı Mərcanlı, Aşağı Sirik, Aşıq Məlikli, Əsgərxanlı, Fuğanlı, Hüseynalılar, Xudayarlı, Qalacıq, Qərər, Molla Həsənli, Niftalılar, Padardərə, Sədi, Söyüdlü, Tatar, Yanarxac, Yuxarı Mərcanlı, Yuxarı Məzrə, Yuxarı Nüsüs kəndləri işğaldan azad olunmuşdur.[3] [4][5]

İnzibati-ərazi bölgüsü

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Cəbrayıl rayonunun xəritəsi

AzStat-ın 2013-cü ilə olan məlumatına əsasən de-yuri rayon ərazisində 1 şəhər, 4 qəsəbə və 92 kənd olmaqla 97 yaşayış məntəqəsi yerləşir.[6] Onlar 1 şəhər 22 kənd inzibati ərazi dairəsi olmaqla 23 inzibati ərazi dairəsinə daxildirlər.[6]

Cəbrayıl rayonunun inzibati-ərazi bölgüsü

№ İnzibati-ərazi dairəsi Yaşayış məntəqələri
1 Cəbrayıl şəhər i.ə.d. Cəbrayıl ş., Xubyarlı k., Xudaverdili k., İmambağı k., Qurbantəpə k., Şahvələdli k., Yarəhmədli k.
2 Balyand kənd i.ə.d. Balyand k., Doşulu k., Qaracallı k.
3 Böyük Mərcanlı kənd i.ə.d. Böyük Mərcanlı k., Yuxarı Mərcanlı k.
4 Cocuq Mərcanlı kənd i.ə.d. Cocuq Mərcanlı k.
5 Çərəkən kənd i.ə.d. Çərəkən k., Əfəndilər k., Papı k.
6 Dağ Tumas kənd i.ə.d. Dağ Tumas k., Çələbilər k., Qaraağac k., Sofulu k.
7 Hacılı kənd i.ə.d. Hacılı k., Hüseynalılar k., Kavdar k., Mirək k., Tulus k.
8 Horovlu kənd i.ə.d. Horovlu k., Çapand k., Safarşa k.
9 Hovuslu kənd i.ə.d. Hovuslu k., İsaqlı k., Qalacıq k.
10 Xələfli kənd i.ə.d. Xələfli k., Aşıq Məlikli k., Kürdlər k., Qərər k., Quşçular k., Niftalılar k., Nüsüs k., Tatar k. Yuxarı Nüsüs k.,
11 Karxulu kənd i.ə.d. Karxulu k., Aşağı Maralyan k., Cəfərabad k., Mahmudlu k., Yuxarı Maralyan k.
12 Qazanzəmi kənd i.ə.d. Qazanzəmi k., Çullu k., Dağ Maşanlı k., Xanağabulaq k., Söyüdlü k.
13 Qumlaq kənd i.ə.d. Qumlaq k., Dərzili k., Xələfli q., Xudafərin q., Xudayarlı k., Qumlaq q., Məstəlibəyli k.
14 Quycaq kənd i.ə.d. Quycaq k., Nüzgar k., Şəybəy k.
15 Maşanlı kənd i.ə.d. Maşanlı k., Alıkeyxalı k., Hasanlı k.
16 Mehdili kənd i.ə.d. Mehdili k., Çaxırlı k
17 Minbaşılı kənd i.ə.d. Minbaşılı k., Ağtəpə k., Daş Veysəlli k. Sədi k.
18 Sarıcallı kənd i.ə.d. Sarıcallı k., Əmirvarlı k., Məzrə k., Yuxarı Məzrə k.
19 Sirik kənd i.ə.d. Sirik k., Aşağı Sirik k., Əsgərxanlı k., Molla Həsənli k., Şıxlar k.
20 Soltanlı kənd i.ə.d. Soltanlı k., Keçəl Məmmədli k., Yanarxac k.
21 Süleymanlı kənd i.ə.d. Süleymanlı k., Daşkəsən k., Qışlaq k.
22 Şahvəlli kənd i.ə.d. Şahvəlli k., Göyərçin Veysəlli k., Hacı İsaqlı k., Qoşabulaq k., Qovşudlu k., Niyazqulular k., Tinli k.
23 Şükürbəyli kənd i.ə.d. Şükürbəyli k., Dəjəl k., Fuğanlı k., Həsənqaydı k., Mahmudlu q., Şıxalıağalı k.
1 İşğaldan azad edilən yaşayış məntəqələri qalın şriftlərlə qeyd edilmişdir.

Əhalisi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalələr: Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (1999) və Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (2009)

Rus imperiyası işğaldan sonra vergi yığmaq məqsədilə siyahı tərtib edərkən (1823-cü il) Cəbrayıllı tayfasında 17 tirə, 443 ev, 2200 nəfərdən ibarət əhalini qeydə almışdır. 2008-ci il siyahıya alınmanın nəticələrinə əsasən əhalinin sayı aşağıdakı kimidir.

ərazi
cəmi kişi qadın
nəfər faiz nəfər faiz nəfər faiz
Cəbrayıl rayonu 70270 100,0 30699 100,0 39571 100,0
Şəhər əhalisi 21198 30,17 8674 28,25 12524 31,65
Kənd əhalisi 49072 69,83 22025 71,75 27047 68,35

Etnik tərkibi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1897-ci rusiya imperiyasının əhalisinin siyahıya alınması nəticələrinə əsasən Cəbrayıl qəzasının əhalisi 66.360 nəfər olmaqla indiki Cəbrayıl, Füzuli, Xocavənd, Qubadlı və Zəngilan rayonlarının ərazisini əhatə edib. Qəzanın əhalisinin 49.189 nəfəri (və ya 74,1%) yerli türklərdən, 15.746 nəfəri (və ya 23,7%) isə gəlmə ermənilərdən ibarət idi. Sovet dövründə Cəbrayıl rayonunun etnik tərkibi aşağıdakı kimi olub.

Cəbrayıl rayonu : 1939-cu il siyahıya alması
Etnik quplar əhalinin Sayı (Nəfər)
Azərbaycanlılar 22.813 (97,1%)
Talışlar 11 (0,1%)
Ruslar 436 (1,9%)
Ermənilər 157 (0,7%)
Ləzgilər 15 (0,1%)
Gürcülər 2 (0,1%)
Bütün rayon üzrə 23.502 (100%)
Cəbrayıl rayonu : 1959-cu il siyahıya alması
Etnik quplar əhalinin Sayı (Nəfər)
Azərbaycanlılar 25.951 (98,1%)
Talışlar - (-)
Ruslar 196 (0,7%)
Ermənilər 166 (0,6%)
Ləzgilər 9 (0,1%)
Gürcülər 3 (0,1%)
Bütün rayon üzrə 26.377 (100%)
Cəbrayıl rayonu : 1970-ci il siyahıya alması
Etnik quplar əhalinin Sayı (Nəfər)
Azərbaycanlılar 36.735 (98,7%)
Talışlar - (-)
Ruslar 370 (1,0%)
Ermənilər 46 (0,1%)
Ləzgilər 18 (0,1%)
Gürcülər 6 (0,1%)
Bütün rayon üzrə 37.227 (100%)
Cəbrayıl rayonu : 1979-cu il siyahıya alması
Etnik quplar əhalinin Sayı[7](Nəfər)
Azərbaycanlılar 42.415 (98,5%)
Talışlar - (-)
Ruslar 434 (1,0%)
Ermənilər 41 (0,1%)
Ləzgilər 33 (0,1%)
Gürcülər 10 (0,1%)
Bütün rayon üzrə 43.047 (100%)

Tanınmış şəxsləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İqtisadiyyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Rayonun ərazisi sement istehsalı üçün qiymətli xammal ilə, mərmər və başqa tikinti materialları ehtiyatları, dəmir filizi, hətta neft yataqlarının olduğu da məlumdur. İşğaldan əvvəl rayonun iqtisadiyyatının əsasını heyvandarlıq, üzümçülük və baramaçılıq təşkil edirdi. Son illər 60 min tondan yuxarı üzüm istehsal olunurdu. Rayonda üzümün ilkin emalı üçün zavod, tikiş, xalça, cihazqayırma sexləri, ümumiyyətlə 8 sənaye obyekti mövcud idi.[9]

Ermənistan işğalının nəticələri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Birinci Qarabağ müharibəsi gedişində Cəbrayıl əhalisi uzun zaman ərzində erməni işğalçılarına qarşı rəşadətlə vuruşmuşdur. İşğala qədər rayon ərazisi tam mühafizə olunmuş, bəzi hallarda qonşu Xocavənd rayonunun erməni işğalında olan bir sıra kəndləri rayon polis işçilərinin və yerli əhalinin iştirakı ilə Azərbaycan ordusu tərəfindən azad olunmuşdur. Ümumilikdə Xocavənd rayonunun Cəbrayıl rayonu ilə qonşu olan 15 kəndi düşmən işğalından azad edilmiş, onların bəzilərinə Ermənistan ərazisindən etnik mənsubiyyətinə görə deportasiya edilmiş soydaşlarımız yerləşdirilmişdir.

1993-cü ildə Azərbaycan ordusunun döyüş qabiliyyəti sarsılmış, ordu içinə siyasi ünsürlər daxil olmağa başlamış və bunun nəticəsində Ağdam rayonu işğal olunmuş, Cəbrayıl və Füzuli rayonlarının işğalı üçün real zəmin yaranmışdır.

1993-cü ilin avqust ayı ərzində rayon ərazisində fövqəladə vəziyyət elan edilmiş, erməni işğalçıları Azərbaycan ordusunun hələ 1992-ci ilin yayında işğaldan azad etdiyi Xocavənd rayonun kəndlərini yenidən işğal edərək Cəbrayıl şəhərinə yaxınlaşmışdır. Avqust ayı ərzində Cəbrayıl şəhəri güclü atəşə məruz qalmış, düşmən ordusunun atdığı qrad mərmiləri şəhərin bir çox yerlərinə zərər vurmuş, əhali arasında ölənlər olmuşdur. 15 avqust 1993-cü il tarixdə düşmən ordusu Cəbrayıl şəhəri yaxınlığında yerləşən Daşbaşı yüksəkliyini ələ keçirirərək orada növbə çəkən 23 nəfər Cəbrayıl gəncini öldürmüş, onların meyidlərini tanınmaz hala salmışdır.

18 avqust 1993-cü il tarixdə erməni işğalçıları şəhəri mühasirəyə almışdır. Cəbrayıl fədailərinin və Zəngilan rayonundan köməyə gələn özünümüdafiə qüvvələrinin şiddətli müqavimətinə baxmayaraq Cəbrayıl şəhəri 1993-cü il 23 avqust tarixində Ermənistan tərəfindən işğal olunmuşdur. Birinci Qarabağ müharibəsi gedişində Cəbrayıl rayonu ümumilikdə 400 nəfərə yaxın şəhid vermişdir.

1994-cü il Horadiz əməliyyatı zamanı şəhər mərkəzinə və Xudafərin körpüsü istiqamətində milli ordu irəliləsə də, Cəbrayılın yalnız Cocuq Mərcanlı kəndi azad olundu.2 aprel 2016-cı il-in aprelində Cocuq Mərcanlı kəndində yerləşən Lələ təpə yüksəkliyi Dördgünlük müharibə zamanı Azərbaycan Ordusu tərəfindən işğaldan azad edilib.

27.09.2020-ci il tarixdə Azərbaycan Respublikası Milli ordusunun keçirdiyi əks-hücum əməliyyatı zamanı, Cəbrayıl rayonunun

Böyük Mərcanlı və Nüzgar kəndləri (27.09.2020-ci il);

03.10.2020-ci il tarixdə Mehdili, Çaxırlı, Aşağı Maralyan, Şəybəy və Quycaq kəndləri;

04.10.2020-ci il tarixdə Karxulu, Şükürbəyli, Çərəkən, Daşkəsən, Horovlu, Mahmudlu, Cəfərabad, Yuxarı Maralyan və Decal kəndləri və Cəbrayıl şəhəri Ermənistan və separatçı Dağlıq Qarabağ yarağlılarının işğalından azad olunmuşdur.

19.10.2020-ci il Soltanlı, Əmirvarlı, Maşanlı, Həsənli, Alıkeyxalı, Qumlaq, Hacılı, Göyərçin Veysəlli, Niyazqullar, Keçəl Məmmədli, Şahvəlli, Hacı İsmayıllı və İsaqlı kəndləri Ermənistan və separatçı Dağlıq Qarabağ yarağlılarının işğalından azad olunmuşdur.

20.10.2020-ci il tarixdə Safarşa, Həsənqaydı, Fuğanlı, İmambağı, Daş Veysəlli, Ağtəpə və Yarəhmədli kəndləri Ermənistan işğalından azad edilmişdir.

21.10.2020-ci il tarixdə Balyand, Tinli, Tulus və Papı kəndləri Ermənistan işğalından azad edilmişdir.

22.10.2020-ci il tarixdə Dərzili, Məstəlibəyli, Şıxlar və Sirik kəndləri Ermənistan işğalından azad edilmişdir.

23.10.2020-ci il tarixdə Dağ Tumas, Nüsüs, Xələfli və Minbaşılı kəndləri Ermənistan işğalından azad edilmişdir.

28.10.2020-ci ildə Qazanzəmi, Xanağabulaq, Çüllü, Quşçular və Qaraağac kəndləri Ermənistan işğalından azad edilmişdir.

30.10.2020-ci ildə Xudaverdili, Qurbantəpə, Şahvələdli və Xubyarlı kəndləri Ermənistan işğalından azad edilmişdir.

02.11.2020-ci ildə Çapand, Hacı İsaqlı və Qoşa Bulaq kəndləri Ermənistan işğalından azad edilmişdir

04.11.2020-ci ildə Mirək və Kavdar kəndləri Ermənistan işğalından azad edilmişdir.

07.11.2020-ci ildə Yuxarı Məzrə, Yanarhac, Qubadlının Qəzyan, Balasoltanlı və Mərdanlı kəndləri Ermənistan işğalından azad edilmişdir.

09.11.2020-ci ildə Hüseynalılar, Söyüdlü və Aşağı Sirik kəndləri Ermənistan işğalından azad edilmişdir.

# İtkilər Sayı
1 Şəhid ailələri 49
2 Döyüşdə həlak olan hərbi qulluqçular 191
3 Atəşkəs dövründə həlak olan hərbi qulluqçular 17
4 Döyüş ərazisində həlak olan polis işçiləri 6
5 Döyüş ərazisində həlak olan mülki şəxslər 60
6 Cəmi əsir və itkin düşənlər 91
- mülki şəxslər 57
- hərbçilər 35
7 Qarabağ müharbəsi əlilləri 177
- mülki şəxslər 25
- hərbçilər 152
8 Əsirlikdən qayıdanların sayı 7
- onlardan sonradan rəhmətə gedənlər 2

Şəkillər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Erməni işğalında dağıdılmış Cəbrayıl rayonu

Cəbrayıl rayonunun abidələri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Cəbrayıl rayonu Azərbaycanın tarixi abidələri, eyni zamanda dini təyinatlı abidələri ilə zəngin rayonlarından hesab olunur. Rayonun köhnə qəbiristanlığında qədim yazılar yazılmış bir lövhə parçası aşkar olunmuşdur. Həmin yerdə, yolun qırağında isə iki başdaşı vardır. Başdaşılarının yuxarı hissəsində heyvan təsvirləri — dağ keçiləri və Qobustan qayaüstü təsvirlərini xatırladan müxtəlif tamqalar həkk edilmişdir. Cəbrayılın ətrafında müxtəlif bədii formaya malik qəbirdaşları vardır, onlardan qoç heykəli olan ikisi Azərbaycanın digər dağətəyi rayonlarındakı abidələrin analogiyasıdır. Cəbrayıl rayonunda müxtəlif türbələr — Dağtumas kəndində XIII–XVI əsrlərə aid türbə, Şıxlar kəndində yerləşən Şıxbaba türbəsi (XIV əsr), Xubyarlı kəndində XVI əsrə aid səkkizguşəli türbə və onlarla başqa tarixi-dini memarlıq nümunələri vardır.[10]

Vahid Azərbaycan rəmzi kimi qəbul edilən Xudafərin körpüsü də Cəbrayıl rayonunda yerləşir. Bu körpü haqqında ilk məlumat VIII–IX əsrlərə aiddir. Xudafərin körpüsü Cənubi Azərbaycanla Şimali Azərbaycanın orta əsr şəhərlərini birləşdirən, karvan yolunun üstündə tikilib. O, həm də mühüm hərbi-strateji əhəmiyyət daşıyır. Araz çayının ən dar, qayalıqla əhatələnən yerində inşa edilmiş ilk körpü VIII əsrin sonu — IX əsrin əvvəllərindən başlayaraq, XIX əsrə kimi fəaliyyət göstərmişdir. Kərpic körpü isə XII əsrdə tikilmişdir. 23 avqust 1993-cü ildə Ermənistan silahlı qüvvələrinin işğalı nəticəsində rayonun yaşayış məskənləri ilə yanaşı, tarixi-dini abidələri də məhv olunmuşdur.

Tarixi-dini abidələri

  • Mazan nənə türbəsi (b.e ə.) – Xələfli kəndi
  • Mərmərnənə məqbərəsi (b.e.ə.) – Xələfli kəndi
  • Məscid təpəsi (b.e.ə. III–II minillik) – Qalacıq kəndi
  • Şıxbaba türbəsi (XIV) əsr – Şıxlar kəndi
  • Daş məqbərə (1307–1308-ci illər) – Şıxlar kəndi
  • Məscid kompleksi (XVI əsr) – Çələbilər kəndi
  • Səkkizguşəli türbə (XVI əsr) – Xubyarlı kəndi
  • Məscid kompleksi (XVI əsr) – Çələbilər kəndi
  • Məscid (XIX əsr) – Paplı kəndi
  • Məscid (XVI əsr) – Çələbilər kəndi
  • Məscid – Daşkəsən kəndi
  • Məscid (XIX əsr) – Mərzə kəndi
  • Məscid (XIX əsr) – Süleymanlı kəndi
  • "Dairəvi türbə" – Şıxlar kəndi
  • Xanəgah – Xubyarlı kəndi
  • Xanəgah – Şıxlar kəndi
  • Türbə — (XIII–XIV əsrlər) – Dağtumas kəndi

Tarixi memarlıq abidələri

  • "Divlər sarayı" – Dağtumas kəndi
  • Siklop tikililəri (b.e.ə. III minillik) – Tatar kəndi
  • Canqulu, Qumtəpə kurqanları (b.e.ə. III–II minillik) – Mahmudlu kəndi
  • "Şəhərşik qalıqları", "Qışlaq yerləri" (b.e.ə. II minillik) – Şıxalalı kəndi
  • On bir aşırımlı Xudafərin körpüsü (b.e.ə. V əsr) – Qumlaq kəndi
  • On beş aşırımlı Xudafərin körpüsü (b.e.ə. VII əsr) – Qumlaq kəndi
  • Kəhrizlər (b.e.ə. I əsr) – Mahmudlu kəndi
  • Sirik qalası (V–VII əsrlər) – Sirik kəndi
  • Qala bürcü (V–VI əsrlər) – Sirik kəndi
  • Başıkəsik günbəz (XIII–XIV əsrlər) – Xələfli kəndi
  • Qız qalası (XVI–XVII əsrlər) – Xələfli kəndi
  • Ərəb yazıları ilə qoyun abidəsi (XV əsr) – Şıxalalı kəndi

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ https://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ap/az/population_2019.zip.
  2. ↑ Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi. "İnzibati ərazi bölgüsü təsnifatı, 2024" (PDF) (az.). stat.gov.az. 2024-02-28. 2024-03-14 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-04-05.
  3. ↑ "İşğaldan azad edilmiş şəhər və kəndlərimiz". 2020-12-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-14. (#redundant_parameters); (#redundant_parameters); (#redundant_parameters)
  4. ↑ "Cəbrayıl işğaldan azad olundu". qafqazinfo.az (az.). 4 oktyabr 2020. 2020-10-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 oktyabr 2020. (#redundant_parameters); (#redundant_parameters); (#redundant_parameters)
  5. ↑ "President Ilham Aliyev: "Azerbaijani Army liberates Jabrayil city and several villages of the region"". APA.az (ingilis). 4 October 2020. 12 October 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 October 2020. "Today, the Azerbaijani army liberated the city of Jabrayil and several villages in the region. Love to the Azerbaijani army! Karabakh is Azerbaijan!", President of Azerbaijan Ilham Aliyev wrote this on his Twitter page today, APA reports. (#redundant_parameters); (#redundant_parameters); (#redundant_parameters)
  6. ↑ 1 2 Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi: İnzibati ərazi bölgüsü təsnifatının qüvvədə olan variantı (30.05.2013-tarixli nəşri Arxivləşdirilib 2013-08-25 at the Wayback Machine): Cəbrayıl rayonu — 60500001 Arxivləşdirilib 2013-08-25 at the Wayback Machine
  7. ↑ "Azərbaycanın Əhalisi". 2012-03-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-12-13. (#redundant_parameters); (#redundant_parameters); (#redundant_parameters)
  8. ↑ Bakı Ağır Cinayətlər məhkəməsinin sədr müavini — Şəlalə Həsənova
  9. ↑ "CƏBRAYIL YADDAŞLARDA" (PDF).
  10. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2020-04-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-10-18. (#redundant_parameters); (#redundant_parameters); (#redundant_parameters)

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Cəbrayıl_rayonu&oldid=7811540"