آشتیان

آشتیان
کشور	ایران
استان	مرکزی
شهرستان	آشتیان
بخش	مرکزی
نام(های) پیشین	آتشدان، ابرشتیجان، براشتیجان، سیجان، استجان، اشتیجان
مردم
جمعیت	۹٬۵۴۳ نفر (سال۱۳۹۵)
جغرافیای طبیعی
ارتفاع	۲۱۲۰
آب‌وهوا
میانگین دمای سالانه	۱۲٫۹
میانگین بارش سالانه	۲۶۵٫۳
اطلاعات شهری
شهردار	مجتبی ملکا آشتیانی
ره‌آورد	صابون،سمنو، فطیر، محصولات لبنی مانند کشک، ماست، دوغ و قره قوروت، بادام، گردو، آلو، آلبالو، عسل، عرقیات سنتی، بستنی سنتی، گیوه،
پیش‌شمارهٔ تلفن	۰۸۶۳۷۲۲
شناسهٔ ملی خودرو	ایران ۵۷ ط
کد آماری	۱۱۰۳
آشتیان روی نقشه ایران ۳۴°۳۳′شمالی ۵۰°۰۰′شرقی / ۳۴٫۵۵°شمالی ۵۰٫۰۰°شرقی / 34.55; 50.00

شهر آشتیان مرکز شهرستان آشتیان در استان مرکزی است. این شهر در فاصله ۶٨ کیلومتری اراک ^[۱] و ٢٢٩ کیلومتری تهران و ۱۰۴ کیلومتری شهر قم قرار دارد^[۲] شهر آشتیان از سطح دریا ٢١٢٠ متر ارتفاع دارد و در سال ۱۳۹۵، ٩٬۵۴٣ نفر جمعیت داشته‌است.

این شهر از متعلقات عراق عجم بوده‌است؛ نام این شهر تاریخی، بنا به روایات تغییر یافته لفظ آتشدان است که در گذر تاریخ نام این مکان از آتشدان به دلایل مختلف به ابرشتیجان، براشتیجان، سیجان، استجان، اشتیجان برگردانده شده‌است و النهایه آشتیان نام گرفته است. از جمله توابع این شهرستان، روستای تاریخی سیاوشان است که سرشار از مناظر طبیعی توام با آب و هوای مطبوع میزبان میهمانان از اقصی نقاط کشور است. موقعیت جغرافیایی آشتیان طول ۳۴ و عرض ۵۵ درجه جغرافیایی است.^[۳]

در زمان سکونت زرتشتیان قسمتی از این سرزمین به موبدان و آتشکده‌ها جهت عبادت اختصاص داده شده‌است. بنا به تفسیر (دهگان) لفظ آشتیان به معنی معبد و نیایش‌گاه است. کلمه آشتیان از دو جزء یشت به معنی پرستش، قربانی، دعا و سرود مذهبی و «یان» که معرف مکان و جایگاه تشکیل شده‌است. وجود آتشکده‌های متعدد در این منطقه که مهمترین آنها آتشکده وره بوده‌است نشانگر آنست که این شهر در گذشته پرستشگاه و جایگاه قربانی بوده‌است. در تاریخ قم، آشتیان به صورتهای وره ابرشتیجان، براشتیجان، استجان، اشتیجان و سیجان آمده‌است. دهگان در تاریخ اراک آورده‌است: «ابر به معنی فراز است و چون شهر جدید بر فراز ده مخروبه بنا شده ابر آشتیجان نام نهاده‌اند.» ولی برخی نویسندگان معاصر صورتهای مختلف را که در تاریخ قم آمده‌است منطبق بر آشتیان نمی‌دانند.^[۴]

• در کتاب تاریخ قم دربارهٔ نام آشتیان آمده‌است: «ابرشتجان را اردوان اصغر بن بلاش بنا کرده‌است.» ابرشتجان به معنی «بالاتر اشتجان» (آشتیان بالا) است که بعدها به «آشتیجان» تبدیل شده و چون حرف «ج» را اهالی به صورت خفیف ادا می‌کردند، در حال حاضر آشتیان خوانده می‌شود.^[۵]

آشتیان از شهرهای تاریخی ایران است. چنان‌که نام این شهر در کتاب تاریخ قم نوشته حسن بن محمد بن حسن قمی (نوشته شده در سال ۳۷۸ هجری قمری) به صورت ابراشتجان یا اشتجان آمده‌است. مؤلف کتاب مختصرالبلدان آشتیان را ابرشتیجان نوشته و نقل کرده‌اند که بر اثر زلزله ابرشتیجان کاملاً تخریب و بعد از آن آبادی مجددی بنا شده‌است و نام آن را به آشتیجان تغییر داده‌اند و چون مردم حرف (ج) را در گویش محلی به صورت خیلی خفیف به کار می‌بردند با گذشت زمان این محل به نام آشتیان مشهور شده‌است. وجود آتشکده‌های متعدد در این منطقه که مهم‌ترین آن‌ها آتشکده وره بوده‌است نشانگر آنست که این شهر در گذشته پرستشگاه و جایگاه قربانی بوده‌است. آشتیان از جمله شهرهای کهن ایران است که در گذشته جزء «ماد سفلی» یا «ماد بزرگ» بوده‌است و آثار و دژهای فراوانی از دوران ماد در این منطقه به چشم می‌خورد. برخی اسامی اماکن آن هم ریشه اوستایی و پهلوی دارند. این اسامی و نیز شمار زیاد قلاع گبری و وجود آتشکده‌ها در این منطقه، مانند آتشکدهِ «فردجان و فراهان» ارتباط آشتیان را با دین زرتشتی ممکن می‌سازد.

منطقه وره دارای اهمیت نظامی و مذهبی بوده‌است. آتشکده‌های گوناگونی در این ناحیه وجود داشته‌است، از جمله آن‌ها می‌توان به آتشکده‌های وره و نزدیکی آن‌ها با آتش مزدجان (فردجان) اشاره کرد. این آتشکده‌ها دلیل خوبی برای اثبات اهمیت مذهبی این منطقه است. کشفیات سال‌ها اخیر از جمله کشف دو خمره در دو روستای ورسان و آهو از توابع آشتیان و سکه‌های باستانی یافت شده در مزرعه‌نو و انانجرد که همگی مربوط به دوران پیش از اسلام بوده‌است، این حدسیات را اثبات کرده‌است. ویرانه‌های قلعه‌های مختلف به جای مانده از آن دوران و سفالینه‌های به دست آمده نیز که برخی از آن‌ها در اختیار موزه مردم‌شناسی آشتیان قرار دارد، بیانگر قدمت این منطقه است.^[۶]

این منطقه توسط «مالک بن عام اشعری» فتح و مردم آن به دین اسلام گرویدند. در کتب جغرافیایی پس از اسلام، این شهر جزء ولایت کوهستان یا جبال یا عراق عجم آمده‌است. بنا به تفسیر دهگان این لغت (آشتیان) معرف معبد و قربانگاه است. ابن فقیه صاحب مختصرالبلدان رستاق ابرشتجان صاحب تاریخ قم آن را با شمول ۱۰ ده، از طسوجهای قم برشمرده است.

بلدیه آشتیان در سال 1300 خورشیدی تاسیس و توسط میرزاآقا‌بالاخان ملقب به "معین‌الرعایا" از کارگزاران اواخر قاجار و اوایل پهلوی اول که سمت "امین وظایف" یا "بلدیه‌چی" را داشت،اداره می‌شد.پس از تصویب قانون بلدیه در مجلس شورای ملی در سال 1309 و حسب ضرورت تاسیس شهرداری در هر محل که جمعیت آن بالغ بر پنج هزار نفر باشد،آشتیان دارای امتیاز رسمی شهرداری شد.

آقا شیخ عباس قاضی، میرزا بزرگ، شیخ محمدحسین، سید علی‌اصغر، ملا اسماعیل (ادا)، میرزا آقا جان، ملاشرف (زن)، ملا سارا خاتون (زن)، میرزا عبدالله، ملا محمد، ملا علی‌اکبر (کشمشک)، ملا غلامعلی (سالم)، ملا احد علی، ملا بلقیس (زن)، ملا عابدین و رقیه خانم (زن) بوده‌اند.

دبستان خاقانی اولین پایگاه فرهنگ و آموزش نوین در آشتیان،^[۷] که در سال ۱۳۰۶ بنا گردید.

محلات معروف این شهر عبارتند از: صادق بیک، مازری، باغچه حلاری، آقازیارت، میدان امین نظاره، محنت آباد، باقرآباد، بازار، دشت، گلشن، حسن‌آباد، شهرک سجادیه، شهرک جوادیه، لاقه وکله پشته..

شهر آشتیان در سرشماری سال ۱۳۹۵، ۹۵۴۳ نفر جمعیت داشته‌است. مهاجرت از این شهرستان به دلایل شغلی و کاری یکی از مخاطرات اصلی این شهر به‌شمار می‌رود.

تا چند دهه پیش زبان آشتیانی در میان مردم این شهر متداول بوده، اما این زبان امروزه تقریباً از میان رفته و جای خود را به فارسی داده‌است.^[۸] زبان آشتیانی قدیم تا حدود سال ۱۳۳۵ خورشیدی نیز در محلات غربی آشتیان متداول بود، اما امروزه تنها روستاییانی که بیش از ۴۰ سال داشته‌باشند توان سخن گفتن بدان را دارا هستند.^[۹] نکته قابل تأمل دربارهٔ زبان آشتیانی این است که در مدت زمانی کمتر از نیم قرن کاملاً به دست فراموشی سپرده شده‌است. زبان آشتیان از زبان‌های شمال غربی ایران به‌شمار می‌رود و تأثیرات بالایی را از زبان‌های ایرانی دورهٔ میانه مانند پارتی نشان می‌دهد. این زبان در گذشته صورت نوشتاری نیز داشته و اشعاری از آن به جای مانده‌است. یکی از متون باقی‌مانده، اشعار میرزا محمدعلی بلبل آشتیانی است که در سدهٔ ۱۱ هجری می‌زیسته‌است.

در حال حاضر زبان فارسی در میان مردم آشتیان رواج دارد. در لهجهٔ خاص این شهر کلمات عمدتاً به صورت کتابی ادا می‌شوند. در شهر آشتیان و روستاهای مجاور آن مانند: آهو، سیاوشان، صالح‌آباد و گرکان زبان فارسی با لهجهٔ خاص منطقه آشتیان تکلم می‌شود.

آشتیان چندین غذا و نان محلی دارد که خاص آشتیان و مناطق اطراف آن است. غذاهایی مانند آش قرمز (قره‌قورورت)، سمنو، آش جو (با سیرابی)، دوغ گرمه، آش ترخنه دوغ، آش ترماش، آش ویشیل و نان‌های فتیر، نان چایی، نان قرصه، نان مایه‌دار (شیرمال) و کوله‌ولا اشاره کرد.

سمنو در آشتیان برخلاف سایر نقاط ایران که غالباً به مناسبت عید نوروز پخته می‌شود، در تمام طول سال به عنوان غذای نذری و در دور همی‌های مردم صرف می‌شود. همچنین جشنواره آیین سمنوپزان هرساله در هفته سوم اردیبهشت برگزار می‌شود و پذیرای مهمانان از سراسر کشور می‌باشد.^[۱۰]

آش قره‌قروت یکی از غذاهای سنتی آشتیان است که به شیوه خاص این شهر پخت می‌شود و در آن از لبو، نخود سیاه، قره‌قوروت و گردو استفاده می‌شود.^[۱۱] اولین دوره جشنواره محلی آش قره‌قوروت در در ۹۸ در آشتیان برگزار شد. هدف از این جشنواره معرفی این غذای سنتی آشتیان است.^[۱۲]

دوغ گرمه که در باقی نقاط ایران با نام کال جوش نیز شناخته می‌شود، از غذاهای سنتی این منطقه است که در آن از کشک، نمک، نعناع داغ و گردو استفاده می‌شود^[۱۳]

فتیر نوعی نان محلی آشتیان است که مزه شیرینی دارد و میان‌وعده‌ای خوش طعم به‌شمار می‌رود. اهالی آشتیان از این نان در وعده صبحانه هم استفاده می‌کنند. فتیر از مهم‌ترین سوغات آشتیان به‌شمار می‌رود.^[۱۴] فتیرپزی‌های متعددی در سطح شهر آشتیان یافت می‌شوند که ار آن‌ها می‌توان انواع نان‌های محلی و فتیر ا تهیه کرد.

نوعی نان محلی در آشتیان است که به‌طور سنتی در روزهای انتهای سال و نزدیک عید نوروز پخته م شود. البته این روزها در تمام ایام سال این نان محلی در فتیرپزی‌های آشتیان یافت می‌شود. ضمناً این نان انتخاب خوبی برای صبحانه نیز هست.

نان مایه‌دار یا نان شیرمال یکی از نان‌های سنتی آشتیان است که می‌تواند سوغات خوبی برای مسافران باشد.

آلاچین‌بازی شکلی از بازی الک دولک است که در بیشتر نقاط ایران بازی می‌شود. این بازی از مهم‌ترین بازی‌های سنتی آشتیان است که بیشتر در اواخر زمستان و اوایل بهار بازی می‌شود. این بازی از یازی‌های مخصوص مراسم سیزده به در در آشتیان است و در گردهمایی‌های مردم آشتیان در دشت و صحرا بازی می‌شود.^[۱۵]

این بازی در گذشته و زمانی که تخم‌مرغ رنگی به عنوان عیدی داده می‌شد رواج بیشتری داشت و بیشتر در ایام نوروز انجام می‌شد. هنوز هم در در دید و بازدیدهای نوروزی در آشتیان این بازی انجام می‌شود.^[۱۶]

شهر آشتیان در منطقه‌ای نسبتاً سردسیر در در دامنه رشته کوه آشتیان قرار دارد و از طرف غرب مشرف به ارتفاعات زاگرس است. به همین خاطر دارای آب و هوای نسبتاً سرد و کوهستانی در زمستان است و در تابستان ییلاق معتدل و مطبوعی برای گردشگران است. شهرستان آشتیان با ارتفاع ۲۱۲۰ متر از سطح دریا چهاردهمین شهر مرتفع ایران است.^[۱۷]

آشتیان از گذشته به‌دلیل موقعیت خوب جغرافیایی محل داد و ستد محال ثلاث (آشتیان -تفرش- فراهان- خلجستان) بوده‌است. اهمیت این موضوع از طریق بررسی اسناد تاریخی مرتبط با بازار آشتیان مشخص می‌شود. این هنوز فعال بوده و یکی از محل‌های مورد علاقه گردشگران برای بازدید است.

کوه کلاهه با ارتفاع ۳۰۸۴ متر حد شمالی روستایِ گرکان شهرستان آشتیان است که آشتیان را از تفرش جدا می‌کند. کوه زیرگان با ۲۶۴۰ متر دیگر کوه مرتفعی است که در نزدیکی آشتیان قرار دارد.^[۱۸] نماد طبیعی شهرستان آشتیان کوه میرآب است که ارتفاع آن ۲۸۱۵ متر است. این کوه در همه فصول از تمامی نقاط آشتیان قابل مشاهده است. از قله‌های دیگر اطراف شهرستان آشتیان که واقع در روستای گرکان شهرستان می باشند، می‌توان به رف قاسم‌کش، وریانان، دست‌زِما، پونستان و دیدگاه نام برد.^[۱۹]

مهم‌ترین منبع آب شهر، رودخانه فصلی آشتیان است. چندین رودخانه فصلی دیگر نیز در اطراف آشتیان وجود دارد. چشمه‌های طبیعی و قنات‌ها نیز دیگر منابع آبی این شهر هستند. رودخانه آشتیان از به هم پیوستن دو رود فصلی تشکیل می‌شود. شاخه بزرگتر آن رود آهو، از دره کوه کلاهه سرچشمه می‌گیرد. شاخه کوچکتر هم از دره کوه کلاهه و زیرگان سرچشمه می‌گیرد. رودخانه آشتیان پس از گذر از شهر آشتیان و روستاهای سیاوشان و دستجرده به کویر میقان می‌ریزد.^[۲۰]

اقلیم آشتیان سرد و خشک است و دوره بارش در این شهر معمولاً از اوایل آبان شروع شده و تا اواسط خرداد ادامه پیدا می‌کند. میزان بارندگی آشتیان در سال زراعی به‌طور میانگین ۲۶۵ میلی‌متر است.. فصل سرما در آشتیان نسبتاً طولانی است، از اوایل آبان شروع شده و تا اواخر فروردین ادامه پیدا می‌کند. آشتیان شهری بادخیز است و دلیل آن قرارگرفتن بین کوه‌های نسبتاً مرتفع در شمال و کویر میقان در جنوب است.^[۲۱]

این شهر و مناطق اطراف آن جزو قدیمی‌ترین شهرهای ایران است که از تاریخ کهنی بهره می‌برد. این منطقه در زمان پیش از اسلام نیز معمور و آباد بوده‌است؛ ولی متأسفانه به دلیل بی‌توجهی مردم و مسئولین وقت بسیاری از بناهای قدیمی این شهر شامل ۱۵ آتشکده و۷ قلعه، آب‌انبارهای قدیمی سردرهای منقش و زیبا و حمامی معروف به حمام آقا در طول سالیان مختلف ویران شدند تا تنها از آن همه تاریخ فقط نامی در کتاب‌ها موجود باشد. با این وجود هنوز آثار تاریخی، زیارتی و مناطق طبیعی متعددی در آشتیان و روستاهای اطراف آن (گرکان، سیاوشان، آهو، ورسان) وجود دارد که می‌تواند برای گردشگران واجد اهمیت باشد.

• منزل پدر دکتر مصدق یعنی میرزا هدایت الله آشتیانی (در میدان آزادی بازار)
• منزل معتمدالایاله خاندان مستوفی الممالک
• خانه میرزاحسن آشتیانی: بنای خانه میرزا حسن آشتیانی بنایی ساخته شده از سنگ، آجر، خشت و چوب است و به دورهٔ قاجار تعلق دارد.^[۲۲]
• خانه تاریخی میرزا مرتضی نورایی متعلق به دوره قاجار
• خانه اعتصام‌الملک متعلق به دوره قاجار
• حسینیه صاحب‌الامر: حسینیه صاحب‌الامر، امروزه بخشی از مجموعه حوزه علمیه این شهرستان به حساب می‌آید. این بنا در شهر آشتیان و در میدان اصلی شهر واقع شده و متعلق به دورهٔ قاجار است.^[۲۳]
• آب‌انبارهای آشتیان: در سطح شهرستان آشتیان، آب‌انبارهای تاریخی متعددی وجود دارند که از جمله آن‌ها می‌توان به آب‌انبارهای محنت‌آباد (سرورآباد)، لاقه، میرزا رضا، نایب و امین نظاره اشاره کرد.^[۲۴]
• حمام کهنه
• تکیه تاریخی صادق‌بیک
• تکیه میرزا باقر
• آسیاب جفتی: این بنا در محوطه تفریحی لنجرود، در میانه جاده آشتیان به روستای آهو قرار دارد و قدمت آن به دورهٔ قاجار می‌رسد.^[۲۵]
• قلعه علی نقی بیگ
• بازار سنتی و قدیمی آشتیان
• آرامگاه دکتر عبدالکریم قریب گرکانی در محوطه ورودی دانشگاه آزاد اسلامی واحد آشتیان

• مسجد تاریخی جامع آشتیان
• مسجد بازار آشتیان
• حسینیه بازار آشتیان

• کوه میراب واقع در روستای گرکانِ شهرستان آشتیان
• منطقه شکار ممنوع کلاهه: منطقه شکار ممنوع کلاهه ۱۹ هزار و ۱۲۶ هکتار وسعت دارد و در شمال شرق روستای گرکانِ شهرستان آشتیان قرار گرفته‌است. در این منطقه ۲۷ گونه از ۱۷۰ پستاندار ایران زیست می‌کنند که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به گراز، قوچ اراکی، گربه پالاس، پازن، گرگ، شغال و روباه اشاره کرد. ۷۲ گونه پرنده و ۴۹ گونه خزنده، تنوع زیستی این منطقه را غنی‌تر می‌کند. منطقه شکار ممنوع کلاهه با داشتن حوزه دشتی، کوه‌های صخره‌ای و تپه‌ماهور اقلیمی متنوع دارد.^[۲۶]
• محوطه تفریحی و طبیعی لنجرود
• سد علی نقی بیک
• پارک کوهستان (بام آشتیان)
• روستای سیاوشان از توابع شهرستان آشتیان، دارای مناظر طبیعی سرشار و آب و هوای مطبوع و بسیار خوش آب و هوا و امامزاده واجب التعظیم بی بی فاطمه صغری و اماکن تاریخی همچون پل قدیمی و تاریخی حاج محمد باقر و حمام قدیمی و ...

موزه مردم‌شناسی آشتیان در خانه میرزا هدایت الله وزیر دفتر پدر دکتر مصدق قرار دارد و بنای آن متعلق به دوره قاجار است. در این موزه اشیای اهدایی مردم آشتیان، نسخ خطی، ظرف‌ها و سفالینه‌های قدیمی و ادوات مورد استفاده مردم برای کشاورزی، دام‌پروری و کسب و کارهای محلی در معرض دید عموم قرار دارد.^[۲۷]

یکی دیگر از موزه‌های شهر آشتیان موزه سنگ و کاغذ است که در خانه تاریخی معتمد الایاله قرار دارد. در این موزه نسخه‌های چاپی و سنگی و اسناد با ارزشی و اسنادی از دوره سلجوقی تا قاجاریه و پهلوی نگهداری می‌شود. در کنار نسخ خطی و چاپی این موزه، سنگ‌های زیبا و با ارزشی که توسط دکتر عبدالکریم قریب گرکانی پدر علم زمین‌شناسی ایران در طول سال‌ها جمع‌آوری شده‌ است نگهداری می‌شود که امکان بازدید از آن‌ها نیز مهیا است.^[۲۸]

کتیبه‌های سنگی متعددی در آشتیان وجود دارند که برخی از آن‌ها در موزه مردم‌شناسی نگهداری می‌شوند و برخی دیگر هنوز در مکان‌های تاریخی این شهر مانند مسجد جامع، تکیه صادق بیک، تکیه و مسجد بازار، بازار آشتیان و برخی از آب انبارهای آن قرار دارند. در این کتیبه‌ها سال ساخت بنا به صورت رمزی و با حروف ابجد، اطلاعات عمومی و نام واقفان آن به چشم می‌خورد.^[۲۹]

سمنوپزان ریشه در باورهای مذهبی و سنتی مردم آشتیان دارد. برخلاف غالب نقاط ایران که پخت سمنو محدود به مراسمات عید نوروز است، سمنو در سرتاسر سال در آشتیان پخته می‌شود. مراسم عمومی سمنوپزان، پیش از شروع فصل برداشت محصول و به امید گشایش روزی در نیمه دوم اردیبهشت برگزار شده و به مدت دو روز ادامه پیدا می‌کند.^[۳۰] آیین سمنوپزی آشتیان در سال ۱۳۹۷ ثبت ملی شد و در فهرست میراث ناملموس ایران به ثبت رسید.^[۳۱]

صابون آشتیان قدمتش به بیش از ۵۰۰ سال قبل برمی‌گردد. تمامی مواد تشکیل دهنده این صابون ارگانیک بوده و در آن از پیه و چربی گاو و گوسفند، قلیا، آب آهک و گیاهانی مانند سدر، ختمی، مورد، کتیرا، حنا و گل سرشور استفاده می‌کنند. صابون آشتیان که مرغوب‌ترین صابون سنتی کشور است، به دلیل نیاز به آفتاب برای خشک شدن قالب‌های برش خورده صابون، در اواخر بهار و اوایل تابستان تولید می‌شود.^[۳۲] صابون آشتیان در سال ۱۳۹۷ در فهرست میراث ناملموس ایران به ثبت رسید.^[۳۳]

این منطقه مردان و زنان نامور زیادی درعرصه علم و دین و سیاست و هنر درخود پرورش داده‌است که به تعدادی از آن‌ها اشاره می‌شود.

• اسماعیل مرات وزیر فرهنگ رضا شاه و از پایه‌گذاران آموزش عالی نوین در ایران
• محمد تقی خرسندی آشتیانی، جراح و متخصص جراحی‌های سر و گردن و گوش و حلق و بینی، استاد برجسته دانشگاه علوم پزشکی تهران، بیمارستان امیراعلم
• استاد دکتر عبدالکریم قریب پدر علم زمین شناسی ایران، استاد دانشگاه خوارزمی، مشاور سازمان انرژی اتمی، موسس دانشگاه اراک، موسس کمیته غارشناسی کشور و موسس دانشگاه آزاد اسلامی واحد آشتیان.
• دکتر سعید کاظمی آشتیانی رئیس سابق پژوهشکده رویان و جهاد دانشگاهی دانشگاه علوم پزشکی ایران.^[۳۴][۳۵]
• منوچهر آشتیانی جامعه‌شناس ایرانی نئومارکسیست، عضو سابق حزب توده ایران و پژوهشگر فلسفه بود. او خواهرزاده نیما یوشیج و از نوادگان میرزاحسن آشتیانی بود.
• محسن محبی مشاور رئیس‌جمهور در امور حقوقی بین‌المللی، رئیس مرکز امور حقوقی بین‌المللی ریاست جمهوری و نماینده ایران در دیوان بین‌المللی داوری
• فخرالدین احمدی دانش آشتیانی وزیر آموزش و پرورش دولت یازدهم، معاون وزیر علوم در دوران وزارت مصطفی معین از سال ۷۶ تا ۸۲
• محمدحسین بن محمد مؤمن آشتیانی: از او خلاصه نسخه خلأ الطایف الکرام فی احکام العوام تألیف محمد بن الحسن به یادگار مانده‌است. این کتاب دربارهٔ نجوم و حرکت ستارگان است.^[۳۶]
• سید رضا میرایی آشتیانی محقق ژنتیک و استاد دانشگاه تهران^[۳۷]
• محمدمهدی طیاری آشتیانی مسئول فنی روزنامه های کیهان، اطلاعات ، مردم سالاری و آزاد و مدیر عامل چاپخانه وزارت نیرو در دهه ۷۰ تا ۸۰ هجری شمسی
• مهدي إحساني دبير برجسته ادبيات فارسي دبيرستانهاي تهران متولد اشتيان در سال ١٣١٥، طراح سؤالات امتحانات سراسري سال آخر دبيرستانها و سؤالات كنكور دانشگاههاي كشور. دبير دبيرستانهاي علوي، نيكان، شهيد منتظري ، ابوريحان، دانش، رازي تهران.

• میرزا هدایت‌الله آشتیانی معروف به میرزا هدایت‌الله وزیردفتر از رجال دوره ناصرالدین شاه و پدر دکتر محمد مصدق.
• محمد مصدق نخست‌وزیر نامدار ایران و رهبر جنبش ملی شدن نفت از سلطه غرب
• احمد قوام نخست‌وزیر ایران، او فرزند ابراهیم معتمدالسلطنه و نوه محمد قوام‌الدوله آشتیانی و برادر کوچک‌تر وثوق‌الدوله.
• حسین شکوه معروف به شکوه الملک نوه محمد قوام‌الدوله آشتیانی ادیب و رئیس دفتر مخصوص رضا شاه
• حسن وثوق معروف به وثوق الدوله نخست‌وزیر ایران و برادر احمد قوام
• احمد وثوق از امیران ارتش، وزیر جنگ و رئیس ستاد مشترک ارتش و فرمانده ژاندارمری کل کشور
• احمد متین دفتری ملقب به اعتضاد لشکر و متین‌الدوله فرزند میرزا محمود عین الممالک آشتیانی جوان‌ترین نخست‌وزیر ایران در زمان رضاشاه
• رجبعلی منصور نخست‌وزیر ایران و پدر حسنعلی منصور نخست‌وزیر دوره پهلوی دوم.^[۳۸] فرزند میرزا علی‌خان آشتیانی.
• میرزا هاشم آشتیانی از وکلای دوره چهارم و پنجم مجلس شورای ملی و از اعضای فراکسیون دموکرات، عالم و خطاط
• میرزا یوسف آشتیانی ملقب به مستوفی‌الممالک نخست‌وزیر ایران در عهد قاجار. او پدر پروین اعتصامی است.
• میرزا حسن مستوفی الممالک ملقب به آقا از نخست وزیران نامدار ایران در دوره قاجار و رضا شاه
• غلامرضا دانش آشتیانی نماینده مردم تفرش و آشتیان در اولین مجلس شورای اسلامی که در انفجار دفتر حزب جمهوری اسلامی به کشته شد.
• علی دانش منفرد نماینده دو دوره مجلس مردم آشتیان، تفرش و فراهان، استاندار استان‌های فارس، همدان و مرکزی، عضو کمیته استقبال از خمینی و اولین فرمانده سپاه پاسداران^[۳۹]
• جواد آشتیانی پزشک، سیاستمدار و نماینده مجلس دوره پهلوی بود. پدرش میرزا هاشم آشتیانی نماینده ادوار مختلف مجلس شورای ملی و پدربزرگش میرزا حسن آشتیانی مجتهد معروف و رهبر جنبش تنباکو در تهران بود.
• بهمن شاهنده نماینده دوره ۲۲ مجلس شورای ملی (اول مهر ۱۳۴۶ تا شهریور ۱۳۵۰)[۱] و دوره ۲۳ مجلس شورای ملی فرزند عباس شاهنده صاحب امتیاز و مدیر مسئول روزنامه فرمان بود.
• فخرالدین احمدی دانش آشتیانی وزیر آموزش و پرورش دولت دهم
• علیرضا سپاسی آشتیانی از مبارزان معتقد به مشی چریکی، پیش و پس از انقلاب
• محمد صفاری آشتیانی انقلابیِ مارکسیست و یکی از رهبران و فرماندهان (پس از امیرپرویز پویان) سازمان چریک‌های فدایی خلق ایران بود.
• علی آقا امین حضور آشتیانی وزیر بقایا و از نزدیکان ناصر الدین شاه والی سمنان ساوه و کاشان بود. یکی از محلات تهران به نام اوست

• جلال‌الدین آشتیانی (۱۳۰۳ — ۳ خرداد ۱۳۹۴ در مونیخ)، نویسنده، پژوهشگر ادیان و نظریه‌پرداز اهل ایران بود. وی از اعضای بنیانگذار نهضت خداپرستان سوسیالیست و نظریه‌پرداز این نهضت بود. جلال الدین آشتیانی فرزند میرزا مهدی آشتیانی است.(با سید جلال الدین میری آشتیانی اشتباه نشود)
• عباس اقبال آشتیانی مورخ، ادیب و نویسنده معاصر ایرانی است.^[۴۰]
• پروین اعتصامی شاعر نامدار معاصر فرزند یوسف اعتصامی آشتیانی ملقب به اعتصام الملک،^[۴۱] نویسنده و مترجم معاصر ایرانی^[۴۲]
• میرزا اسماعیل آشتیانی معروف به شعله، برجسته‌ترین شاگرد کمال الملک، نوه میرزا حسن آشتیانی رهبر جنبش تنباکو^[۴۳]
• میرزا محمد علی بلبل آشتیانی از شعرای دوران صفویه است که اشعار او تنها اثر مکتوب به جامانده از زبان آشتیانی است.
• دکتر غلامعلی رعدی آذرخشی حقوقدان، ادیب فرزند محمد علی افتخار لشکر آشتیانی از مستوفیان ساکن تبریز
• عباس شاهنده نویسنده و روزنامه‌نگار بود. او علاوه بر مدیریت روزنامه فرمان، نویسنده روزنامه آتش و سردبیر روزنامه ستاره هم بود.^[۴۴]
• میرزا محمد علی مایل آشتیانی از شعرای دوران قاجاریه است.
• ابراهیم زمانی آشتیانی رمان‌نویس، فیلم‌نامه‌نویس و یکی از پاورقی‌نویسان مشهور ایران بود.
• ابوالقاسم محسنی در آشتیان دیده به جهان گشود. اکثر سروده‌هایش در قالب قطعه و غزل است و تخلص شعری‌اش قاصد می‌باشد.^[۴۵]
• میرزا احمد اشتری متخلص به یکتا پسر میرزا مهدی آشتیانی است. او یکی از اساتید و ادبای دوره معاصر ایران است.^[۴۶]
• مهدی مسعودی آشتیانی ،نویسنده چندین کتاب و مقاله و پژوهش درحوزه حقوق و سیاست ،دکتری علوم سیاسی
• مهدی سلیمانی آشتیانی نوسنده، پژوهشگر و دین پژوه ^[۴۷]

• میرزا حسن آشتیانی از علمای بنام شیعه و رهبر مردم تهران در لغو قرارداد تنباکو^[۴۸]
• شیخ ابوالقاسم دانش آشتیانی نماینده و امام جمعه منتخب روح‌الله خمینی رهبر فقید جمهوری اسلامی.
• سید جلال‌الدین میری آشتیانی معروف به ملاصدرای ثانی ، (زاده ۱۳۰۴ خورشیدی، آشتیان؛ در گذشتهٔ ۳ فروردین ۱۳۸۴، مشهد) استاد فلسفه اسلامی که دارای آثار بسیار ارزنده ای در فلسفه و عرفان اسلامی است
• میرزا مهدی آشتیانی حکیم، عارف و فیلسوف شیعه معروف به فیلسوف شرق^[۴۹]
• شیخ حسین ملکاآشتیانی تولیت مدرسه فیضیه و دارالشفا قم
• آیت الله شیخ محمدرضا آشتیانی. سه دوره نماینده مجلس شورای اسلامی. مفسر تفسیرنمونه قرآن بهمراه آیت الله مکارم شیرازی

• سید کریم قاسمی آشتیانی کمدین و خواننده معاصر^[۵۰]
• میرزا غلامحسین خان مفید، نویسنده، کارگردان و هنرپیشه تئاتر و همچنین ورزشکار و پدر بیژن، بهمن و هنگامه مفید که که اصالتاً اهل گرکان از توابع آشتیان بود.
• بیژن مفید مترجم، کارگردان و نمایشنامه نویس ایرانی بود که اصالتاً اهل گرکان از توابع آشتیان بود.
• بهمن مفید بازیگر، نوازنده، خواننده و صداپیشه عروسکی ایرانی که اصالتاً اهل گرکان از توابع آشتیان بود.
• هنگامه مفید، نویسنده، کارگردان، صداپیشه، شاعر و ترانه سرای ایرانی که اصالتاً اهل گرکان از توابع آشتیان است.
• حسن رفیعی نویسنده، بازیگر و کارگردان ایرانی بود. او متولد روستای جعفرآباد آشتیان است
• عزت روح بخش خواننده ایرانی اهل آشتیان و از شاگردان علی‌خان نایب‌السلطنه بود.

• عبدالکریم بن محمدحسین آشتیانی نخعی کاتب و خوشنویس قرن سیزدهم قمری است. مهم‌ترین اثر او کتابی به نام خزاین الاشعار تألیف شرف‌الدین محمد بن محمدرضا مجذوب تبریزی در کلام است.^[۵۱]
• محمدحسین بن محمدباقر آشتیانی کاتب قرن سیزدهم هجری قمری است. او نسخه نصاب‌الصبیان در لغت را به فارسی تحریر کرده‌است.^[۵۲]
• محمدکریم نخعی پسر عطاالله آشتیانی، مهم‌ترین اثر وی تحریر کتاب الصافی اثر فیض کاشانی است.^[۵۳]
• میرزا ابراهیم فرزند میرزا محمدعلی آشتیانی.^[۵۴]
• میرزا احمد آشتیانی فرزند میرزا صادق است. او در خط سیاق سرآمد عصر بود.^[۵۵]

• ابراهیم آشتیانی، اردلان آشتیانی، جواد آشتیانی، محمد کربلایی بازیکنان مطرح در سطح اول فوتبال کشور که اصالتی آشتیانی دارند.
• شاهرخ بیانی و شاهین بیانی، از دیگر ورزشکاران به نامی که ریشه و تبار آشتیانی داشتند و از خاندان بیانی آشتیانی به‌شمار می‌روند.

• مهم‌ترین سوغات آشتیان که سال‌ها به آن شناخته شده‌است صابون محلی آشتیان است که قدمتی چند صد ساله دارد.^[۵۶] این صابون مرغوب‌ترین صابون سنتی تولیدشده در کشور است و از آوازه زیادی برخوردار است.^[۵۷] صابون محلی آشتیان به عنوان میراث فرهنگی این شهر به ثبت ملی رسیده‌است. مواد تشکیل دهنده آن کاملاً ارگانیک بوده و برای ساخت آن از چربی طبیعی بز استفاده می‌شود.

• فتیر و نان‌های محلی دیگری مانند نان قرصه، نان چایی، کوله ولا، نان مایه‌دار و نان خشکک از سوغاتی‌های دیگر آشتیان به‌شمار می‌روند. نانوایی‌ها و فتیرپزی‌های متعددی برای فروش این محصولات وجود دارد.^[۵۸]

• بادام، گردو،^[۵۹] آلبالو و انواع آلو از مهم‌ترین محصولات کشاورزی این ناحیه است که می‌توان آن‌ها را به عنوان سوغات و ره‌آورد سفر از آشتیان تهیه کرد.
• گل محمدی و گیاهان دارویی متعددی در آشتیان کشت می‌شوند. مسافران می‌توانند عرقیات سنتی تهیه شده در این شهرستان را به عنوان سوغات با خود به همراه ببرند.
• عسل: زنبورداری از دیرباز در آشتیان رواج داشته‌است و برندهای مختلف عسل تولیدشده در آشتیان در سرتاسر منطقه به فروش می‌رسند.
• لبنیات سنتی: شهر آشتیان با طبیعت زیبا و فوق‌العاده‌اش، بهترین لبنیات سنتی را عرضه می‌کند.^[۶۰] لبنیات پایه غذایی مردم این منطقه را تشکیل می‌دهد و یکی از مهم‌ترین سوغات این منطقه، انواع لبنیات محلی از قبیل ماست، کشک، دوغ، قره‌قوروت، کره و پنیر محلی است.

مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط به آشتیان در ویکی‌گفتاورد موجود است.

ویکی‌سفر یک راهنمای سفر برای آشتیان دارد.

در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ آشتیان موجود است.

• کتاب تاریخ قم نوشته حسن بن محمد بن حسن قمی
• کتاب مختصرالبلدان