عسل

عسل
عسل به همراه موم

عَسَل (همچنین «انگُبین» و «اَنگُوین» و در فارسی میانه کَندی [۱])، مایعی شیرین و گران‌رو است که توسط زنبورعسل و برخی حشرات دیگر نیز تولید می‌شود.[۲] زنبورها، عسل را از تراوش شکری گیاهان و گل‌ها (شهد گل‌ها) یا تراوش‌های برخی دیگر (مانند عسلک) از راه بالاآوری، فعالیت آنزیمی و بخار آب فرآوری می‌کنند. زنبورها عسل را در ساختارهایی از جنس موم به نام کندو اندوخته می‌کنند.[۲][۳][۴] عسل از کلونی‌های زنبورهای عسل وحشی یا از کندوهای زنبورهای پرورشی گردآوری می‌شود، که به این کار زنبورداری گفته می‌شود.

عسل، شیرینی خود را از مونوساکاریدها، فروکتوز و گلوکز به‌دست می‌آورد و شیرینی نسبی آن در حد ساکارز است.[۵][۶] عسل دارای حدود ۳۲۵ کیلو کالری انرژی در هر ۱۰۰ گرم است. عسل به لحاظ داشتن برخی مواد تخمیری در تبادلات غذایی و کمک به هضم غذا بالاترین مرتبه را در میان غذاها دارد.

اغلب میکروب‌ها در عسل رشد نمی‌کنند و به همین علت، عسل مهروموم شده تا هزاران سال تخریب نمی‌شود.[۷][۸] عسل همچنین به علت اسیدیته خاص، مقدار بسیار اندک آب و وجود هیدروژن پراکسید به سختی فاسد می‌شود[۹] و از همین روی نگهداری، انتقال و تجارت آن آسان است. قبل از کریستال‌سازی شربت نیشکر و تهیه شکر، عسل تنها ماده غذایی بود که جهت شیرین‌کنندگی توسط بشر استفاده می‌شد. مصرف عسل برای کودکان زیر دو سال به دلیل احتمال وجود سم بوتولینوم، خطرناک است.[۱۰]

عسل با گذشت زمان و با توجه به منبع شهد خود به خود شکرک می‌زند و این یک فرایند طبیعی است[۱۱][۱۲] که هیچ‌گونه تأثیری بر روی خواص شیمیایی یا کیفیت آن نمی‌گذارد. برای آب کردن این شکرک می‌توان از آب گرم استفاده کرد ولی باید توجه شود که اگر عسل با دمایی بیش از ۴۰ درجه سلسیوس گرم شود، مواد بیولوژیکی فعال آن از بین خواهد رفت.[۱۱]

به دلیل اهمیت بالای زنبورعسل در گرده‌افشانی و افزایش باروری محصولات کشاورزی و میوه‌ها، سازمان جهانی غذا و کشاورزی یا فائو روز ۲۰ مه هر سال را به‌عنوان «روز جهانی زنبور» نام‌گذاری کرده‌است.[۱۳]

تشخیص عسل طبیعی توسط UHF صورت می گیرد. این مقیاس مختصری است که نماد چند فاکتور اندازه گیری شده بصورت همزمان است. میزان پرولین، HMF، دیاستاز و قندهای عسل با نسبت مشخصی تعیین کننده مقدار UHFاست. مثلا UHF+1 پایینترین نمره را از لحاظ ویژگیهای آزمایشگاهی و UHF+10 بالاترین نمره را اخذ نموده است. ذکر این نکته مهم است که پایینترین نمره ی اخذ شذه در این اندیکس شاید از بسیاری از عسلهای موجود در بازار هم بهتر باشد. این اندیکس برای طبقه بندی عسلهای طبیعی است و به عسلهای دست ساز و صنعتی و ... توجهی ندارد.[۱۴]

پیشینه

[ویرایش]

اکثر میکروارگانیسم‌ها نمی‌توانند در عسل رشد کنند و به همین دلیل عسل بسته‌بندی شده حتی پس از هزاران سال فاسد نمی‌شود.[۱۵][۱۶] البته در مواردی که رطوبت عسل بالا باشد یا درب آن باز بوده و رطوبت جذب کند فقط مخمرهای اسموفیلیک می توانند آن را آلوده و در آن ایجاد کف نمایند. این پدیده را جوانه زدن عسل مینامند و هم در عسل موم‌دار و هم در فرآورده های تصفیه شده مشاهده میشود. آلودگی معمولا از سطح عسل پر شده در شیشه و/یا سایر ظروف شروع و سپس افزایش می یابد. این آلودگی بعد از گذشت مدتی میتواند در قسمتهای داخلی هم رشد نماید.[۱۷] در واقع باید دانست که هر بار که حیوان کوچکی مانند موش یا حشره وارد کندو می‌شود، توسط زنبورهایی که نمی‌توانند آن را به بیرون حمل کنند با نیش کشته می‌شود. سپس با بره‌موم پوشانده شده تا از فساد و تجزیه آن جلوگیری گردد. مصریان از زنبورها برای مومیایی نمودن اجساد فراعنه الهام گرفتند.[۱۸]

پیشینه کاربرد عسل در مصر دست‌کم به ۲۲۰۰ تا ۲۶۰۰ سال قبل از میلاد مسیح می‌رسد.[نیازمند منبع] مصریان قدیم از عسل دست‌کم به صورت ۹۰۰ فراورده بهره می‌برده‌اند.[نیازمند منبع] فراورده‌های سالانهٔ عسل در جهان حداقل ۳۰۰٫۰۰۰ تن است.[نیازمند منبع]

عسل در زندگی روحانی، اجتماعی و اقتصادی مصریان باستان نقش مهمی بازی می‌کرده‌است. از حکایت‌های به‌جا مانده در پرستش‌گاه‌ها و آرامگاه مردگان چنین بر می‌آید که عسل در آن روزگار از اهمیت بسیاری برخوردار بوده و در سنن قدیمی با اشاره به اهمیت دارویی عسل، به بیماران جهت درمان تجویز می‌شد. مصریان قدیم ترکیبی از جو، عسل و گندم تهیه و به جای الکل استفاده می‌کردند.[نیازمند منبع]

یونانیان باستان تصور می‌کردند که خدایان چون خوراک بهشتی می‌خوردند، فناناپذیر و ابدی گشته‌اند. آن‌ها ایمان داشتند که عسل یکی از اجزای مهم این خوراک بهشتی است.[نیازمند منبع]

ابوعلی سینا دانشمند بزرگ ایرانی ۱۰۰۰ سال پیش در کتاب قانون خود نسخه‌های زیادی بر پایه عسل و موم آن تجویز کرده‌است.[نیازمند منبع]

بقراط پدر پزشکی و بنیان‌گذار طب یونان ۲۵۰۰ سال پیش در مورد عسل چنین گفته‌است: هر دارویی از مواد غذایی درست می‌شود و متعاقب آن هر غذایی نیز جانشین دارو می‌گردد، عسل پاسخگوی این دو شرط است.[نیازمند منبع]

موریس مترلینک در مورد عسل گفته: همین امروز اگر زنبور عسل از بین برود، هزاران نوع از گیاهان از بین خواهد رفت و از کجا معلوم که تمدن از بین نرود.[نیازمند منبع] عسل تنها غذایی در طبیعت است که هرگز فاسد نمی‌شود.[نیازمند منبع]

ویژگی‌ها

[ویرایش]
برای تولید فقط ۱ کیلوگرم عسل طبیعی به بیش از ۱ میلیون گل و بیش از ۴۰ هزاربار پرواز زنبورها نیاز است.[۱۹] هر زنبور در هر بار پرواز نزدیک به ۴۰ میلی‌گرم نکتار با خود حمل می‌کند.

ویژگی مهم عسل آن است که در طولانی مدت فاسد نمی‌شود.[نیازمند منبع] برای نگهداری بعضی مواد به دور از فساد هم از آن استفاده می‌شود مثلاً شاه‌توت را با آن مخلوط می‌کنند و هر چند روز یک بار آن را وارونه می‌کنند تا عسل به همه جای آن برسد و بدین طریق شاه‌توت تا یک سال فاسد نمی‌شود.[۲۰] دیگر آنکه این ماده فقط در صورتی ارزش غذایی خود را از دست می‌دهد که بیش از ۶۰ درجه حرارت ببیند.

عسل تنها ماده غذایی طبیعی است که فاسد نمی‌شود.[۲۱]

وزن مخصوص عسل در دمای ۲۰ درجه سلسیوس حدود ۱٫۴ – ۱٫۴۲ و PH متوسط آن در حدود ۳٬۹ است اما می‌تواند در بازهٔ ۳٬۴ تا ۶٬۱ متغیر باشد[۲۲]؛ بنابراین با وجود این که عسل یک ماده اسیدی است، ولی به علت شیرینی خاص، طعم ترش آن محسوس نیست.

تولید عسل

[ویرایش]
مقایسه روند تولید جهانی عسل طبیعی - چین با شیبی تند هر ساله در حال افزایش تولید خود است در حالیکه تولید عسل طبیعی درآمریکا روندی نزولی داشته‌است. تولید عسل در ایران نیز از سال ۲۰۰۴ روندی رو به رشد داشته‌است.[۲۳]

تولید عسل از جمع‌آوری شهد گیاهان آغاز می‌شود. عسل را می‌توان از زنبورهای وحشی یا از کندوهای اهلی جمع‌آوری کرد، به‌این‌صورت که زنبور عسل، شهد شیرین را از جام گل‌ها جمع می‌کند و با تغییر ساختار آن‌ها، شهدها را به شکل محلولی عالی، غلیظ و پرانرژی درمی‌آورد. به‌طور متوسط یک کندو سالانه حدود ۲۹ کیلوگرم (۶۵ پوند) عسل تولید می‌کند.[۲۴] برای جمع‌آوری عسل از یک کندو، زنبورداران معمولاً از دود استفاده می‌کنند. سپس شانه‌های کندو برداشته شده و عسل آن توسط دستگاه استخراج عسل یا همراه با خود شانه مورد استفاده قرار می‌گیرد. عسل معمولاً فیلتر می‌شود تا موم و سایر بقایای آن پاک شود. قبل از اختراع کندوهای دست‌ساز، زنبورهای عسل اغلب قربانی جمع‌آوری عسل می‌شدند. زنبورداران قبل از جمع‌آوری عسل اطمینان حاصل می‌کنند که زنبورهایشان غذای کافی برای زنده ماندن در زمستان را دارند و این کار را با گذاشتن مقداری عسل در کندوی عسل یا با تهیه آب قند یا شکر کریستالی یا کیک عسل برای آن‌ها انجام می‌دهند. مقدار مواد غذایی لازم برای زنده ماندن در زمستان به نوع زنبور و طول و شدت زمستان‌های آن منطقه بستگی دارد. بسیاری از گونه‌های جانوری علاقهٔ زیادی به عسل دارند.[۲۵]

تولید جهانی

[ویرایش]

بازار جهانی عسل طبیعی در سال ۲۰۱۹ برابر ۶۰۶٫۲ میلیون دلار بوده و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۲۵ به ۹۲۳٫۶ میلیون دلار برسد.[۲۶]

تولید جهانی عسل طبیعی - ۲۰۱۷
کشور تن
۵۴۳٬۰۰۰
۱۱۴٬۴۷۱
۷۶٬۳۷۹
۶۹٬۶۹۹
۶۶٬۹۶۸
۶۶٬۲۳۱
۶۵٬۶۷۸
۶۴٬۹۸۱
جهان
۱٬۸۶۰٬۷۱۲
منبع: FAOSTAT[۲۷]

ترکیبات

[ویرایش]
عسل
ارزش غذایی به ازای هر ۱۰۰ گرم (۳٫۵ اونس)
انرژی۱٬۲۷۲ کیلوژول (۳۰۴ کیلوکالری)
۸۲٫۴ گرم
قند۸۲٫۱۸ گرم
فیبر خوراکی۰٫۲ گرم
ندارد
۰٫۳ گرم
ویتامین‌ها
درصد ارزش روزانه
(B۲)
۳٪
۰٫۰۳۸ میلی‌گرم
نیاسین (B۳)
۱٪
۰٫۱۳۱ میلی‌گرم
پانتوتنیک اسید (B۵)
۱٪
۰٫۰۶۸ میلی‌گرم
ویتامین ب۶
۲٪
۰٫۰۲۴ میلی‌گرم
فولیک (B۹)
۱٪
۲ میکروگرم
ویتامین ث
۱٪
۰٫۵ میلی‌گرم
مواد معدنیمقدار
درصد ارزش روزانه
کلسیم
۱٪
۶ میلی‌گرم
آهن
۳٪
۰٫۴۲ میلی‌گرم
منیزیم
۱٪
۲ میلی‌گرم
فسفر
۱٪
۴ میلی‌گرم
پتاسیم
۱٪
۵۲ میلی‌گرم
سدیم
۰٪
۴ میلی‌گرم
روی
۲٪
۰٫۲۲ میلی‌گرم
دیگر اجزاءمقدار
آب۱۷٫۱۰ گرم
Shown is for 100 g, roughly 5 tbsp.
†درصدهای تقریبی ارائه شده برای افراد بزرگسال از روی مرجع مصرف رژیم غذایی هستند.
منبع: مرکز داده غذای وزارت کشاورزی آمریکا

ترکیبات و نوع عسل، بسته به نوع تغذیه زنبورعسل و نوع گل‌های مورد استفاده، متفاوت است. درصد آب موجود در عسل‌ها، به شرایط اقلیمی و میزان رطوبت منطقه بستگی دارد. در مناطقی که میزان رطوبت هوا بالاتر است، درصد آب عسل بیشتر است. برای مثال عسل‌های شمال مثل عسل مرکبات رقیق‌تر از عسل‌های شمیران تهران است.[نیازمند منبع] درصد آب عسل با توجه به شرایط آب و هوایی منطقه استقرار کندوها، می‌تواند تا حدود ۲۵ نیز بالا رود.[نیازمند منبع] به این ترتیب از لحظه شهد آوری تا تولید عسل، دو مرحله انجام می‌گیرد. مرحله اول زنبوران هم به‌طور فعال هم به‌طور انفعالی آب را از محلول رقیق شهد که به‌طور معمول دارای ۶۰ درصد آب است، جدا می‌کنند. (آب شهد گل‌ها بین ۵۰ تا ۸۰ درصد متغیر است). برای مرحلهٔ دوم باید گفت قند مسلط در شهد، ساکاروز است که با فعالیت آنزیمی به دکستروز و لوولوز تبدیل و ظاهراً با مقادیر کمی از سایر قندها طی این مرحله ترکیب می‌شوند. درنتیجه محلول غلیظی از قندهای ساده که ماده حل شده آن بیش از حل نشده هاست، ماده‌ای مغذی به نام «عسل» به وجود می‌آید.

عسل‌های دارای منبع گیاهی متفاوت دارای رنگ و طعم متفاوت بوده و به مقادیر نه زیاد متفاوت، حاوی قندها (ساکاروز، لوولوز، دکستروز، مالتوز و غیره) و حاوی اسیدها، پروتئین‌ها، پیک مان‌ها، مواد معطر و خوشبوکننده و هم چنین املاح (نظیر سدیم، گوگرد، منیزیوم، فسفر، کلر، پتاسیم، سیلیکا و غیره) آنزیم‌ها (مانند دیاستاز، گلوکز اکسیداز، کاتالاز، فسفاتاز و انورتاز) و همچنین حاوی ویتامین‌ها (پرودوکسین، فولیک اسید) و غیره می‌باشند.

میزان املاح معدنی در انواع مختلف عسل متفاوت است و عسل‌های تیره املاح معدنی بیشتری دارند که مهم‌ترین آن‌ها کلسیم، پتاسیم، سدیم، منگنز، آهن، مس، فسفر، منیزیم و گوگرد است.[۲۸] عسل دارای انواع پروتئین، اسیدهای آمینه، اسیدهای آلی مثل اسید فرمیک و مشتقات کلروفیل و مقداری آنزیم و رایحه‌های معطر است.

انواع عسل

[ویرایش]

عسل را معمولاً به چند طریق تقسیم‌بندی می‌کنند:

  1. براساس منبع اصلی گیاهی که عسل از شهد آن ساخته شده‌است. مانند عسل عناب، عسل زرشک عسل گز، عسل آویشن، عسل گون، عسل بهار نارنج، عسل سدر، ولی به علت متنوع بودن گیاهان منطقه استقرار کندوها، عسل‌های به دست آمده کم‌تر تک‌گلی بوده و بیشتر از چندین گیاه تولید می‌شوند. اگر اصطلاحاً می‌گویند عسل گز یا عسل آویشن، احتمالاً منظور این است که بخش عمده شهد، از درخت گز و آویشن وارد عسل شده‌است. در سال ۱۹۴۸ مؤسسه فائو (F.A.O) اعلام کرد که «نمی‌توان عسل را بر اساس نام گیاه نام‌گذاری نمود، مگر در جایی که پوشش گیاهی منطقه منحصر به یک گیاه یا تک‌گلی باشد.»[نیازمند منبع]
  2. بر اساس نام منطقه استقرار کندوهاست. مانند عسل سیستان (برخوردار)، عسل زنجان، عسل قوچان عسل دلفان، عسل گلپایگان، عسل خان‌کندی عسل سبلان عسل اردبیل عسل فیروزکوه، عسل خوانسار، عسل نجف آباد (اصفهان)، عسل گرمابدر، عسل پلور (دماوند)، عسل تهران، عسل وحشی جنوب، عسل خشک (خشکو)، عسل سهند، عسل رابر، عسل فارس و عسل منطقه زیوه تیل یا شانجان در شمال غربی شهرستان شبستر در استان آذربایجان شرقی. برای هریک از این مناطق تقسیم‌بندی دیگری نیز اضافه می‌کنند؛ مثلاً می‌گویند «عسل بهاره تهران» و «عسل پائیزه تهران» منظور از عسل بهاره عسلی است که اکثراً از نباتات بهاره و شهد درختان میوه حاصل شده و تا شکفتن گل‌های درختان اقاقیا ادامه دارد. عسل پائیزه عسلی ست که از نباتات تابستانی و پائیزه که معمولاً بعد از اقاقیا رشد می‌کنند، تولید می‌گردد.[نیازمند منبع]

تقسیم‌بندی‌های دیگری هم برای عسل در نظر می‌گیرند.

رنگ

[ویرایش]

رنگ عسل با توجه به سرچشمه اصلی شهد از سفید روشن تا سیاه دگرگون است؛ رنگ عسل با توجه به شهد مورد استفاده زنبور عسل، منطقه برداشت و مدت نگهداری متفاوت می‌باشد. هیچ تفاوتی از نظر کیفیت بین عسل‌های تیره و روشن وجود ندارد؛ بنابراین، آنچه به نادرست بین مردم شایع شده‌است که عسل زنبوران مادر (یعنی جمعیت زنبور عسل با ملکه مسن) تیره و غلیظ است، اما عسل زنبوران جوان (یعنی بچه کندوها)، روشن و رقیق است، پایه علمی ندارد. برای نمونه:

عسل اقاقیا سفید روشن مانند آب
عسل افرا لیمویی
عسل اسپرس زرد طلایی
عسل انواع میوه‌ها زرد متمایل به قهوه‌ای
عسل شبدر سرخ زرد تمایل به قرمز
عسل زیرفون زرد متمایل به سبز
عسل گل قاصد زرد تیره
عسل نارون قهوه‌ای
عسل صنوبر سبز تیره تا سیاه
عسل آویشن قرمز رنگ
عسل مرکبات (بهارنارنج) زرد روشن

اغلب عسل‌هایی که رنگشان تیره است، از لحاظ املاح معدنی غنی‌تر می‌باشد.[۲۹]

نوع عسل: رنگ:
اقاقیا سفید
بهارنارنج زرد طلایی
جنگل‌های مازندران زرد مایل به سبز
آویشن عقیقی قرمز
جنگل‌های کاج اروپا قهوه‌ای

عسل تقلبی

[ویرایش]

تقلب در ساخت عسل به روش‌های متنوعی انجام می‌شود مثلاً مواد گلوکزی را در آب و شیره گیاهان حل می‌کنند و به‌صورت عسل درمی‌آورند یا آنکه که به جای گیاهان، زنبورها را با آب و شکر تغذیه می‌کنند.[۳۰] اصولاً تقلب در عسل به دو شیوه انجام می‌شود:

۱. عسل مصنوعی

مقدار فراوان شکر معمولی را در آب حل می‌کنند و پس از اینکه شربت غلیظی به دست آمد، آن را حرارت می‌دهند و با افزودن مواد شیمیایی و رنگی حالتی شبیه به عسل را به آن می‌دهند. در این نوع تقلب چیزی را تولید می‌کنند که از نظر ظاهری شبیه به عسل است ولی کاملاً مصنوعی است و هیچ زنبور عسلی در تهیه آن دخالت نداشته‌است!

۲. عسل شربتی

در این روش ظرف شربت آب و شکر را جلوی کندوی زنبور عسل می‌گذارند و زنبور به جای اینکه از گل‌ها و گیاهان تغذیه کند، از همین شربت تغذیه می‌کند و این شربت را به کندو می‌آورد و عسل را با همین آب و شربت تولید می‌کند. به این نوع عسل، عسل شربتی می‌گویند. عسل شربتی اگرچه با عسل طبیعی فاصله دارد ولی مقداری از خواص عسل را دارد زیرا که زنبور عسل مقداری فعالیت‌های آنزیمی روی این عسل انجام داده‌است.[۳۱]

۳. تقلب با مخلوط کردن

در این روش عسل مرغوب (خالص و کمیاب) با عسل ارزان تری که کیفیت و ارزش غذایی پایینی دارد، مخلوط می‌شود. این شیوه تقلب در عسل در سال‌های اخیر بسیار رایج شده‌است. در چین و ونزوئلا، یک تقلب معروف در صنعت عسل شامل ترکیب عسل گران‌قیمت اقاقیا با عسل rape ارزان‌تر برای افزایش سود بازاریابی است؛ زیرا رنگ کهربایی روشن عسل rape به رنگ زرد عسل اقاقیا بسیار شبیه است. منشأ عسل اقاقیا از شکوفه‌های Robinia pseudacacia است. این عسل معمولاً به دلیل عطر و طعم دلپذیر و رنگ مایل به زرد روشن و همچنین به دلیل اینکه معمولاً شکرک نمی‌زند، مورد استفاده قرار می‌گیرد.

روش تشخیص عسل طبیعی

[ویرایش]

در ایران این تصور غلط وجود دارد که اگر عسلی رس ببندد یا به اصلاح شکرک بزند، تقلبی است در حالی که علت شکرک زدن عسل به دلیل وجود گلوکز (یکی از قندهای موجود در عسل) در آن است؛ از آن‌جایی که عسل چه طبیعی باشد، چه شربتی و چه تقلبی این قند را در ساختار خود دارد، پس امکان شکرک زدن برای هر عسلی ممکن است رخ دهد و بنابراین شکرک زدن عسل نمی‌تواند معیار خوبی برای تشخیص طبیعی یا تقلبی بودن عسل باشد.[۳۲]

همچنین عده‌ای تصور می‌کنند می‌توان از روی رنگ، غلظت یا عطر و طعم عسل، نوع عسل را تشخیص داد در حالی که این‌ها معیارهای خوبی برای شناسایی عسل خوب نیستند. حتی عسل‌های طبیعی با توجه به اینکه در چه مکانی تولید شده باشند یا برای تولید آن‌ها زنبور از چه گل‌ها و گیاهانی تغذیه کرده باشد، ممکن است غلظت، عطر و طعم و رنگ متفاوتی داشته باشند.

بنابراین عسل را نمی‌توان از روش‌های معمول و متداول به درستی کیفیت‌سنجی کرد. بهترین راه و در واقع تنها راه تشخیص عسل طبیعی از تقلبی، آزمایش عسل در آزمایشگاه است. در آزمایش عسل فاکتورهایی مثل ساکارز، پرولین، دیاستاز و HMF عسل بررسی می‌شوند. با بررسی این فاکتورها و مقایسه آن‌ها با مقادیر استاندارد عسل طبیعی، می‌توان خوب یا بد بودن عسل را تشخیص داد.[۳۳]

ویژگی‌های درمانی

[ویرایش]

درمان زخم‌ها و سوختگی‌ها

[ویرایش]

عسل یک درمان عامیانه و خانگی برای سوختگی و سایر آسیب‌های پوستی است. شواهد اولیه نشان می‌دهد که عسل به بهبود سوختگی‌های جزئی ۴ تا ۵ روز سریع‌تر از سایر پانسمان‌ها کمک می‌کند، و شواهدی نشان می‌دهد که عفونت‌های پس از عمل که با عسل درمان می‌شوند، سریع‌تر و با عوارض جانبی کمتری نسبت به ضدعفونی‌کننده و گاز پانسمان بهبود می‌یابند.[۳۴] شواهدی مبنی بر استفاده از عسل در سایر درمان‌های زخم از کیفیت پایینی برخوردار است و نمی‌توان نتیجه‌گیری محکم و مطمئنی در این رابطه گرفت.[۳۵][۳۶] شواهدی از استفاده از محصولات مبتنی بر عسل برای درمان زخم‌های استاز وریدی یا ناخن فرورفته پا وجود ندارد.[۳۷][۳۸] چندین محصول عسل برای استفاده درمانی توسط سازمان غذا و داروی آمریکا برای درمان زخم‌ها و سوختگی‌های جزئی تأیید شده‌اند.[۳۹]

به‌عنوان آنتی‌بیوتیک

[ویرایش]

عسل از دیرباز به عنوان یک آنتی‌بیوتیک موضعی توسط پزشکان طب سنتی و گیاهی مورد استفاده قرار می‌گرفته‌است.[۴۰][۴۱] اثرات ضد باکتریایی عسل، برای نخستین بار توسط دانشمند هلندی «برناردوس آدریانوس ون کتل» در سال ۱۸۹۲ نشان داده شد.[۴۲][۴۳] از آن زمان، مطالعات متعدد نشان داده‌است که عسل دارای فعالیت ضد باکتریایی گسترده‌ای در برابر باکتری‌های گرم مثبت و گرم منفی است اما این ویژگی، میان انواع عسل‌های مختلف به‌طور گسترده‌ای متفاوت است.[۴۴][۴۵][۴۶][۴۷] با توجه به تکثیر باکتری‌های مقاوم به آنتی‌بیوتیک در چند دهه اخیر، علاقه مجددی به پژوهش در مورد ویژگی‌های ضد باکتریایی عسل افزایش یافته‌است.[۴۸] اجزای یافت‌شده عسل در پژوهش‌های اولیه برای استفاده بالقوه به‌عنوان آنتی‌بیوتیک، شامل متیل‌گلیوکسال، هیدروژن پراکسید و رویالیسین (یا دفنسین-۱) است.[۴۹][۵۰]

درمان و بهبود سرفه

[ویرایش]

برای سرفه‌های مزمن و حاد، در یک بررسی توسط کاکرین هیچ مدرک قطعی برای توصیه به استفاده یا عدم استفاده از عسل پیدا نشد.[۵۱][۵۲] برای درمان سرفه در کودکان، شواهدی مبنی بر اثربخشی عسل یافت شد. مصرف عسل در کودکان بیش از عدم درمان یا درمان با دیفن‌هیدرامین و دارونما در تسکین سرفه کمک می‌کند.[۵۳] با ابن‌حال، به‌نظر نمی‌رسد که مصرف عسل، بیش از مصرف دکسترومتورفان در تسکین سرفه در کودکان مؤثر باشد.[۵۴] بررسی‌های دیگری نیز از استفاده از عسل برای درمان سرفه در کودکان حمایت کرده‌اند.[۵۵][۵۶]

آژانس نظارتی داروها و محصولات بهداشتی بریتانیا توصیه می‌کند از دادن داروهای داروهای بدون نسخه سرفه و سرماخوردگی به کودکان زیر شش سال خودداری شود و پیشنهاد می‌کند "داروی خانگی حاوی عسل و لیمو احتمالاً به همان اندازه مفید و بی‌خطرتر است. این آژانس همچنین هشدار می‌دهد که به‌دلیل خطر ابتلا به بوتولیسم، نباید عسل به نوزاد داده شود.[۵۷] سازمان جهانی بهداشت عسل را به‌عنوان درمانی برای سرفه و گلودرد، از جمله برای کودکان، توصیه می‌کند.[۵۸] این سازمان، به عسل به‌عنوان تسکین‌دهنده و ماده‌ای که تحریک و التهاب را کاهش می‌دهد، اعتقاد دارد که به تسکین سرفه به دلیل استفاده از عسل به‌عنوان یک غشای محافظتی بر روی گلو کمک می‌کند.[نیازمند منبع]

سایر کاربردهای درمانی

[ویرایش]

هیچ مدرکی مبنی بر مفید بودن عسل برای درمان سرطان وجود ندارد،[۵۹] اگرچه عسل ممکن است برای کنترل عوارض جانبی پرتودرمانی یا شیمی‌درمانی مورد استفاده برای درمان سرطان مفید باشد.[۶۰]

گاهی، مصرف عسل به‌عنوان درمانی برای آلرژی‌های فصلی پیشنهاد می‌شود، اما شواهد علمی برای حمایت از این ادعا کافی و معتبر نیست.[۶۱][۶۲] عسل به‌طور کلی برای درمان ورم ملتحمه آلرژیک بی‌اثر در نظر گرفته می‌شود.[۶۳]

بیشتر کالری موجود در عسل از فروکتوز است، عسل باعث افزایش وزن نمی‌شود[۶۴] و فروکتوز به‌خودی خود عامل مستقلی برای افزایش وزن نیست.[۶۵] عسل دارای اثر ملین ملایمی است که در کاهش یبوست و نفخ مفید است.[۶۶]

در اساطیر و طب عامیانه، عسل هم به‌صورت خوراکی و هم موضعی برای درمان بیماری‌های مختلف از جمله ناراحتی‌های معده، زخم‌ها، زخم‌های پوستی و سوختگی‌های پوستی توسط یونانیان و مصریان باستان و در طب سنتی چینی و آیورودا استفاده می‌شد.[۶۷]

مضرات احتمالی مصرف عسل

[ویرایش]

مضرات ناشی از آلرژی

[ویرایش]

مضرات ناشی از آلرژی زمانی اتفاق می‌افتد که فرد به عسل خام به خاطر وجود گرده گل در آن حساسیت دارد، آلرژی به عسل خام معمولا با علائم چون تنگی نفس، سرگیجه، حالت تهوع، ورم کردن زبان و… همراه خواهد بود که در صورت مشاهده‌ هر کدام از این علائم بهتر است، مصرف عسل را قطع و در صورت تشدید علائم به پزشک مراجعه کنید.

مضرات ناشی از مصرف زیاد

[ویرایش]

با توجه به اینکه بیش از ۹۰ درصد از وزن خشک عسل را قندها یا همان کربوهیدارت‌ها تشکیل می‌دهند. در نتیجه استفاده بیش از حد از عسل طبیعی می‌تواند باعث اضافه وزن شود. همچنین استفاده بیش از حد عسل می‌تواند باعث بالا رفتن سطح قند خون در افراد شود و باعث بروز مشکلاتی به ویژه برای افراد دیابتی شود.

مضرات ناشی از باکتری‌های عسل

[ویرایش]

همواره توصیه می‌شود تا از خوراندن عسل به نوزادان زیر ۱۲ ماه خودداری شود. علت این امر احتمال وجود اسپورهای باکتری به نام Clostridium botulinum در عسل است که می‌تواند برای نوزدان خطرناک باشد. اما معده افراد بزرگسال به راحتی می‌تواند این باکتری را از بین ببرد.[۶۸]

عسل در ادیان

[ویرایش]

عسل در اسلام

[ویرایش]

در قرآن در دو سوره از عسل یاد شده‌است.[۶۹] همچنین در قرآن سوره‌ای کامل به نام نحل به معنای زنبور عسل نام‌گذاری شده‌است. کلمهٔ نحل دو مرتبه و در آیات ۶۸، ۶۹ این سوره ذکر شده و در این آیات به خلقت زنبور و خاصیت شفابخشی عسل اشاره شده‌است و در انتها از اهمیت تفکر در زندگی زنبوران عسل و دریافت نشانه‌های الهی یاد شده‌است:

در این سوره آمده‌است:

و پروردگار تو به زنبور عسل وحی [الهام غریزی] کرد که از پاره‌ای کوه‌ها و از برخی درختان و از آنچه داربست [و چفته‌سازی] می‌کنند، خانه‌هایی برای خود درست کن سپس از همه میوه‌ها بخور، و راه‌های پروردگارت را فرمانبردارانه، بپوی. [آن گاه] از درون [شکم] آن، شهدی که به رنگهای گوناگون است بیرون می‌آید. در آن، برای مردم درمانی است. راستی در این [زندگی زنبوران] برای مردمی که تفکر می‌کنند نشانه [قدرت‌الهی] است[۷۰]

علی بن ابی‌طالب می‌گوید: «در زندگی همچون زنبور عسل باش، وقتی می‌خورد، چیز پاکیزه می‌خورد، وقتی از خود چیزی باقی می‌گذارد، چیز پاکیزه می‌نهد، وقتی بر چوبی یا جایی می‌نشیند، آن را نمی‌شکند و ویران نمی‌کند.»در روايات اسلامى آمده است که اگر عسل خالص با يقين خورده شود بر هفتاد درد ناعلاج شفا است.[۷۱]

عسل در یهودیت و مسیحیت

[ویرایش]

کتاب مذهبی یهودیان از سرزمین موعود چنین یاد می‌کند که در آن نهرهایی از عسل و شیر جاری است. در کتاب انجیل مسیحیان نیز از عسل و گیاهان دارویی به عنوان هدایای گرانبهای طبیعت یاد شده‌است.

منابع

[ویرایش]
  1. ↑ «لغتنامه دهخدا، انگوین». بایگانی‌شده از اصلی در ۴ مارس ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۸ ژوئن ۲۰۱۲.
  2. ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ Crane E (1990). "Honey from honeybees and other insects". Ethology Ecology & Evolution. 3 (sup1): 100–105. doi:10.1080/03949370.1991.10721919. ISSN 0394-9370.
  3. ↑ Crane, E. , Walker, P. , & Day, R. (1984). Directory of important world honey sources. International Bee Research Association. ISBN 978-0-86098-141-1.{{cite book}}: نگهداری یادکرد:نام‌های متعدد:فهرست نویسندگان (link)
  4. ↑ Crane, Ethel Eva (1999). The World History of Beekeeping and Honey Hunting. Routledge. ISBN 978-1-136-74670-3.
  5. ↑ National Honey Board. "Carbohydrates and the Sweetness of Honey" بایگانی‌شده در ۱ ژوئیه ۲۰۱۱ توسط Wayback Machine. Last accessed 1 June 2012.
  6. ↑ Oregon State University "What is the relative sweetness of different sugars and sugar substitutes?". Retrieved 1 June 2012.
  7. ↑ Prescott, Lansing; Harley, John P.; Klein, Donald A. (1999). Microbiology. Boston: WCB/McGraw-Hill. ISBN 978-0-697-35439-6.
  8. ↑ Geiling, Natasha (22 August 2013). "The Science Behind Honey's Eternal Shelf Life". Smithsonian. Retrieved 9 September 2019.
  9. ↑ Geiling, Natasha. "The Science Behind Honey's Eternal Shelf Life". Smithsonian (به انگلیسی). Retrieved 2019-06-24.
  10. ↑ vista. «خطر مصرف عسل در کودکان زیر دو سال». ویستا. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۱۲-۱۷.
  11. ↑ ۱۱٫۰ ۱۱٫۱ «Why bees matter» (PDF). fao.
  12. ↑ «Why does honey crystallize?». honeypedia.info. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ ژوئن ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۶-۲۴.
  13. ↑ «World Bee Day | FAO's Global Action on Pollination Services for Sustainable Agriculture | Food and Agriculture Organization of the United Nations». www.fao.org. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۶-۲۴.[پیوند مرده]
  14. ↑ «بهترین عسل طبیعی ایران✅فروشگاه عسل طبیعی هانی مون». https://arsh.team/. ۱۴۰۳-۰۷-۰۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۹-۲۷. پیوند خارجی در |وبگاه= وجود دارد (کمک)
  15. ↑ Geiling, Natasha (22 August 2013). "The Science Behind Honey's Eternal Shelf Life". Smithsonian. Retrieved 2017-01-28.
  16. ↑ Prescott, Lansing; Harley, John P.; Klein, Donald A. (1999). Microbiology. Boston: WCB/McGraw-Hill. ISBN 978-0-697-35439-6.
  17. ↑ استانداردهای ملی ایران. شمارهA1-7610
  18. ↑ attarkhan.com (۲۰۲۱-۱۰-۲۴). «9 حقیقت جالب و باورنکردنی دربارهٔ زنبورها که (احتمالاً) نمی‌دانستید!». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۴ نوامبر ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۱۴ نوامبر ۲۰۲۱.
  19. ↑ «Honey». www.fao.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۲-۱۷.
  20. ↑ مجموعه سخنرانی‌های جمشید خدادادی تحت عنوان پانزده روز تا سلامتی
  21. ↑ [۱] بایگانی‌شده در ۲۰۱۴-۱۰-۰۶ توسط Wayback Machine did-you-know-honey-is-the-only-natural-food-which-never-goes-off
  22. ↑ "pH and acids in honey" (PDF). National Honey Board Food Technology/Product Research Program. آوریل 2006. Archived from the original (PDF) on 1 July 2011. Retrieved 1 March 2012.
  23. ↑ «FAOSTAT». www.fao.org. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۸-۱۷.
  24. ↑ "How honey is made". National Honey Board (NHB). 2018. Retrieved 29 June 2018.
  25. ↑ Alice L. Hopf (1979). Animals that eat nectar and honey. Holiday House Incorporated. ISBN 9780823403387. Retrieved 28 May 2016.
  26. ↑ "Organic honey: global market value 2019 & 2025". Statista (به انگلیسی). Retrieved 2020-12-22.
  27. ↑ "Production quantity of honey (natural) in 2017, Livestock Primary/World Regions/Production Quantity from picklists". United Nations, Food and Agriculture Organization, Statistics Division (FAOSTAT). 2018. Retrieved 18 March 2019.
  28. ↑ Honey Composition and Properties Bee Source
  29. ↑ دائرةالمعارف، اطلاعات عمومی، مهردار مهرین
  30. ↑ همشهری
  31. ↑ «چگونه عسل طبیعی از تقلبی را تشخیص دهیم؟». حرف تازه. ۵ آذر ۱۴۰۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ نوامبر ۲۰۲۲. دریافت‌شده در ۳ دسامبر ۲۰۲۲.
  32. ↑ TABNAK، تابناک | (۱۴۰۰/۰۶/۲۴–۱۰:۵۶). «عسل طبیعی شکرک می‌زند یا تقلبی؟ + فیلم». fa. دریافت‌شده در 2021-11-09. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  33. ↑ «چگونه عسل طبیعی را از تقلبی تشخیص دهیم». جامعه خبری تحلیلی الف. ۲۰۲۰-۰۶-۲۲. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۱۱-۰۹.
  34. ↑ Jull, Andrew B.; Cullum, Nicky; Dumville, Jo C.; Westby, Maggie J.; Deshpande, Sohan; Walker, Natalie (2015). "Honey as a topical treatment for wounds" (PDF). Cochrane Database of Systematic Reviews (3): CD005083. doi:10.1002/14651858.cd005083.pub4. PMID 25742878. Honey appears to heal partial thickness burns more quickly than conventional treatment (which included polyurethane film, paraffin gauze, soframycin-impregnated gauze, sterile linen and leaving the burns exposed) and infected post-operative wounds more quickly than antiseptics and gauze.
  35. ↑ Majtan, J (2014). "Honey: an immunomodulator in wound healing". Wound Repair and Regeneration. 22 (2 Mar–Apr): 187–192. doi:10.1111/wrr.12117. PMID 24612472.
  36. ↑ Majtan, J (2014). "Honey: an immunomodulator in wound healing". Wound Repair and Regeneration. 22 (2 Mar–Apr): 187–192. doi:10.1111/wrr.12117. PMID 24612472.
  37. ↑ O'Meara S, Al-Kurdi D, Ologun Y, Ovington LG, Martyn-St James M, Richardson R (2014). "Antibiotics and antiseptics for venous leg ulcers". Cochrane Database Syst Rev (Systematic review). 1 (1): CD003557. doi:10.1002/14651858.CD003557.pub5. PMID 24408354.
  38. ↑ Eekhof JA, Van Wijk B, Knuistingh Neven A, van der Wouden JC (2012). "Interventions for ingrowing toenails" (PDF). Cochrane Database Syst Rev (Systematic review). 4 (4): CD001541. doi:10.1002/14651858.CD001541.pub3. PMID 22513901.
  39. ↑ Saikaly, Sami K.; Khachemoune, Amor (6 January 2017). "Honey and Wound Healing: An Update". American Journal of Clinical Dermatology. 18 (2): 237–251. doi:10.1007/s40257-016-0247-8. PMID 28063093.
  40. ↑ Dustmann, J. H. (1979). "Antibacterial Effect of Honey". Apiacta. 14 (1): 7–11. ISSN 1221-7816.
  41. ↑ Nolan, Victoria C.; Harrison, James; Cox, Jonathan A. G. (5 December 2019). "Dissecting the Antimicrobial Composition of Honey". Antibiotics. 8 (4): 251. doi:10.3390/antibiotics8040251. PMC 6963415. PMID 31817375.
  42. ↑ Nolan, Victoria C.; Harrison, James; Cox, Jonathan A. G. (5 December 2019). "Dissecting the Antimicrobial Composition of Honey". Antibiotics. 8 (4): 251. doi:10.3390/antibiotics8040251. PMC 6963415. PMID 31817375.
  43. ↑ Dustmann, J. H. (1979). "Antibacterial Effect of Honey". Apiacta. 14 (1): 7–11. ISSN 1221-7816.
  44. ↑ Maddocks, Sarah E; Jenkins, Rowena E (2013). "Honey: a sweet solution to the growing problem of antimicrobial resistance?". Future Microbiology. 8 (11): 1419–1429. doi:10.2217/fmb.13.105. PMID 24199801.
  45. ↑ Nolan, Victoria C.; Harrison, James; Cox, Jonathan A. G. (5 December 2019). "Dissecting the Antimicrobial Composition of Honey". Antibiotics. 8 (4): 251. doi:10.3390/antibiotics8040251. PMC 6963415. PMID 31817375.
  46. ↑ Saikaly, Sami K.; Khachemoune, Amor (6 January 2017). "Honey and Wound Healing: An Update". American Journal of Clinical Dermatology. 18 (2): 237–251. doi:10.1007/s40257-016-0247-8. PMID 28063093.
  47. ↑ Molan, P; Rhodes, T (June 2015). "Honey: A Biologic Wound Dressing". Wounds. 27 (6): 141–51. PMID 26061489.
  48. ↑ Boukraâ, Laïd, ed. (2014). Honey in Traditional and Modern Medicine. CRC Press. p. 126. ISBN 978-1-4398-4016-0.
  49. ↑ Kwakman, P. H; Zaat, S. A (2012). "Antibacterial components of honey". IUBMB Life. 64 (1): 48–55. doi:10.1002/iub.578. PMID 22095907.
  50. ↑ Majtan, Juraj; Klaudiny, Jaroslav; Bohova, Jana; Kohutova, Lenka; Dzurova, Maria; Sediva, Maria; Bartosova, Maria; Majtan, Viktor (1 June 2012). "Methylglyoxal-induced modifications of significant honeybee proteinous components in manuka honey: Possible therapeutic implications". Fitoterapia. 83 (4): 671–677. doi:10.1016/j.fitote.2012.02.002. PMID 22366273.
  51. ↑ Oduwole, Olabisi; Udoh, Ekong E.; Oyo-Ita, Angela; Meremikwu, Martin M. (2018). "Honey for acute cough in children". The Cochrane Database of Systematic Reviews. 4 (12): CD007094. doi:10.1002/14651858.CD007094.pub5. ISSN 1469-493X. PMC 6513626. PMID 29633783.
  52. ↑ Mulholland S, Chang AB (2009). "Honey and lozenges for children with non-specific cough" (PDF). Cochrane Database Syst Rev (Systematic review) (2): CD007523. doi:10.1002/14651858.CD007523.pub2. PMC 7202236. PMID 19370690.
  53. ↑ Oduwole, Olabisi; Udoh, Ekong E.; Oyo-Ita, Angela; Meremikwu, Martin M. (2018). "Honey for acute cough in children". The Cochrane Database of Systematic Reviews. 4 (12): CD007094. doi:10.1002/14651858.CD007094.pub5. ISSN 1469-493X. PMC 6513626. PMID 29633783.
  54. ↑ Oduwole, Olabisi; Udoh, Ekong E.; Oyo-Ita, Angela; Meremikwu, Martin M. (2018). "Honey for acute cough in children". The Cochrane Database of Systematic Reviews. 4 (12): CD007094. doi:10.1002/14651858.CD007094.pub5. ISSN 1469-493X. PMC 6513626. PMID 29633783.
  55. ↑ Goldman, Ran D. (December 2014). "Honey for treatment of cough in children". Canadian Family Physician (Systematic review). 60 (12): 1107–1110. PMC 4264806. PMID 25642485.
  56. ↑ Paul, Ian M. (February 2012). "Therapeutic Options for Acute Cough Due to Upper Respiratory Infections in Children". Lung. 190 (1): 41–44. doi:10.1007/s00408-011-9319-y. PMID 21892785. S2CID 23865647.
  57. ↑ "Cough". NHS Choices. 20 June 2013. Retrieved 18 June 2014.
  58. ↑ Organization, World Health (2001). "Cough and cold remedies for the treatment of acute respiratory infections in young children". World Health Organization (WHO). WHO/FCH/CAH/01.02. Archived from the original on 25 August 2013. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (help)
  59. ↑ "Honey". Mayo Clinic. 1 November 2013. Retrieved 24 September 2015.
  60. ↑ Bardy J, Slevin NJ, Mais KL, Molassiotis A (2008). "A systematic review of honey uses and its potential value within oncology care". J Clin Nurs. 17 (19): 2604–23. doi:10.1111/j.1365-2702.2008.02304.x. PMID 18808626.
  61. ↑ Dale Kiefer (4 May 2012). "Honey for Allergies".
  62. ↑ "Honey". Mayo Clinic. 1 November 2013. Retrieved 24 September 2015.
  63. ↑ Rudmik L, Hoy M, Schlosser RJ, Harvey RJ, Welch KC, Lund V, Smith TL (April 2013). "Topical therapies in the management of chronic rhinosinusitis: an evidence-based review with recommendations". Int Forum Allergy Rhinol (Review). 3 (4): 281–98. doi:10.1002/alr.21096. PMID 23044832.
  64. ↑ Bogdanov, S; Jurendic, T; Sieber, R; Gallmann, P (2008). "Honey for nutrition and health: A review". Journal of the American College of Nutrition. 27 (6): 677–89. doi:10.1080/07315724.2008.10719745. PMID 19155427.
  65. ↑ Sievenpiper JL, de Souza RJ, Mirrahimi A, Yu ME, Carleton AJ, Beyene J, Chiavaroli L, Di Buono M, Jenkins AL, Leiter LA, Wolever TM, Kendall CW, Jenkins DJ (2012). "Effect of Fructose on Body Weight in Controlled Feeding Trials: A Systematic Review and Meta-analysis". Ann Intern Med. 156 (4): 291–304. doi:10.7326/0003-4819-156-4-201202210-00007. PMID 22351714.
  66. ↑ Ottermann, Birgit (23 May 2013). "The health benefits of honey". News24. Retrieved 1 May 2022. Honey has a mild laxative effect which can help combat constipation and bloating.
  67. ↑ Pećanac M, Janjić Z, Komarcević A, Pajić M, Dobanovacki D, Misković SS (2013). "Burns treatment in ancient times". Med Pregl. 66 (5–6): 263–7. doi:10.1016/s0264-410x(02)00603-5. PMID 23888738.
  68. ↑ «خواص عسل طبیعی و ۱۳ خاصیت آن برای مردان و زنان». روستایی.
  69. ↑ قرآن، iqna ir | خبرگزاری بین‌المللی (۱۳۹۳/۰۷/۲۳–۱۳:۲۱). «نگاهی به ویژگی‌های عسل و زنبورعسل در قرآن کریم». fa. دریافت‌شده در 2019-06-24. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  70. ↑ آیات ۶۸ و ۶۹ سوره نحل، ترجمه محمد مهدی فولادوند
  71. ↑ قرآن، iqna ir | خبرگزاری بین‌المللی (۱۳۹۳/۱۰/۲۷–۱۳:۰۵). «عسل؛ خوراکی شفابخش برای انسان/ روایات معصومین در رابطه با عسل». fa. دریافت‌شده در 2019-06-24. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
برگرفته از «https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=عسل&oldid=40379021»