Irańska rewolucja islamska

Irańska rewolucja islamska

zimna wojna
Masowe demonstracje w Teheranie
Czas	7 stycznia 1978 – 11 lutego 1979
Miejsce	Iran
Przyczyna	niezadowolenie z rządów szacha Mohammada Rezy Pahlawiego, wygnanie Ruhollaha Chomejniego, różnice społeczne, motywy religijne
Wynik	abdykacja dynastii Pahlawi, przekształcenie Iranu w republikę islamską
Strony konfliktu
Iran Rada Regencyjna partia Odrodzenie Armia Imperialna Gwardia Imperialna SAWAK Szahrbani Irańska Żandarmeria Rządowa Rada Rewolucji Islamskiej Tymczasowy Rząd Iranu
Dowódcy
Mohammad Reza Pahlawi Ruhollah Chomejni Mehdi Bazargan Morteza Motahhari
brak współrzędnych
Multimedia w Wikimedia Commons

Irańska rewolucja islamska – rewolucja, która w 1979 roku doprowadziła do przekształcenia Iranu z monarchii konstytucyjnej w republikę islamską, w następstwie obalenia szacha Mohammada Rezy Pahlawiego.

Reza Szah Pahlawi, założyciel dynastii Pahlawi, panujący w latach 1925–1941

Mohammad Reza Pahlawi, syn Rezy Szaha Pahlawiego; ostatni szach Iranu, panujący w latach 1941–1979

Władcy Iranu z dynastii Pahlawi

Persją od lat 20. XX wieku władała dynastia Pahlawi, założona przez Rezę Chana, dowódcę Brygady Kozackiej, który z inspiracji Wielkiej Brytanii w 1921 roku przejął władzę na drodze zamachu stanu i w cztery lata później zdetronizował szacha Ahmada Szaha Kadżara, ogłaszając się nowym władcą – Rezą Szahem Pahlawim (początkowo optował za ustrojem republikańskim, czemu jednak sprzeciwiło się duchowieństwo szyickie, z niechęcią odnoszące się do sytuacji w Turcji)^[1][2][3]. Reza szybko zaczął uniezależniać się od Brytyjczyków i już wkrótce po przewrocie doprowadził do unieważnienia układu z władzami brytyjskimi z 1919 roku, de facto uzależniającego Persję od Londynu^[1][4]. Jednocześnie Persja zawarła z Rosją Radziecką układ, na mocy którego rząd bolszewicki zrzekł się rosyjskich praw i dóbr na terytorium Persji^[1]. Reza, inspirując się dokonaniami Atatürka w Turcji, prowadził politykę wzmacniania władzy centralnej, modernizacji państwa, ograniczania wpływów kleru szyickiego oraz równoważenia wpływów brytyjskich i radzieckich^[1][2][5]. Z tym ostatnim państwem szach mimo wszystko początkowo utrzymywał bliskie stosunki, zwłaszcza że Sowieci korzystali m.in. ze złóż ropy naftowej w północnej Persji^[6][7]. Rząd Rezy Szaha wprowadził nazwiska, nakazał noszenie zachodnich ubiorów przez mężczyzn, rozwijał oświatę (w latach 1919–1940 liczba szkół wzrosła z 300 do 8 tys., w 1934 roku powstał państwowy Uniwersytet Teherański) i wdrażał prawa kobiet (w 1937 roku Uniwersytet Teherański przyjął na studia pierwszą kobietę), jednocześnie zakazując im zakrywania twarzy w miejscach publicznych^[8]. Reformy szacha spotykały się z powszechnym oporem^[9]. Długość sieci drogowej wzrosła pod jego rządami z 3,2 tys. km do 27 tys. km, a w 1938 roku otwarto kolej transirańską między wybrzeżami Zatoki Perskiej i Morza Kaspijskiego^[9]. Wraz z rozwojem przemysłu przyspieszyła urbanizacja, populacja Teheranu przekroczyła pół miliona^[9]. W 1933 roku rząd szacha wynegocjował rewizję kontraktu ze spółką Anglo-Persian Oil Company (późniejszą Anglo-Iranian Oil Company) na wydobycie odkrytych na południu kraju w 1908 roku złóż ropy naftowej, dywidenda przysługująca władzom Persji wzrosła z 16% do 20%^[10][7]. W 1935 roku Reza Szah zażądał używania na określenie państwa nazwy „Iran”^[11]. Od lat 30. szach rozwijał kontakty z III Rzeszą Niemiecką, którą postrzegał jako przeciwwagę dla Brytyjczyków i Sowietów; do Iranu zaczęli ściągać niemieccy doradcy i inżynierowie, a w 1940 roku udział Niemiec w wymianie handlowej Iranu wynosił ok. 40%^[6]. Po ataku Niemiec na ZSRR w 1941 roku Wielka Brytania i Związek Radziecki, obawiając się sojuszu Iranu z Hitlerem, dokonały na Iran inwazji i 16 września 1941 roku zmusiły Rezę Szaha do abdykacji na rzecz syna, Mohammada Rezy^[a][3][12].

Do 1946 roku na terytorium Iranu stacjonowały wojska brytyjskie, radzieckie i amerykańskie, które przejęły kontrolę nad irańskimi liniami komunikacyjnymi, wykorzystywanymi do transportu sprzętu przekazywanego przez aliantów Związkowi Radzieckiemu^[13]. Iran de facto znalazł się pod okupacją aliantów, mimo ich formalnych deklaracji o poszanowaniu niepodległości i integralności terytorialnej kraju^[13]. Tuż po wojnie, w latach 1945–1946, Sowieci podjęli próbę wciągnięcia Iranu do swojej strefy wpływów, zainspirowali też powstanie na terytorium Iranu separatystycznych republik azerskiej i kurdyjskiej (kryzys irański)^[1][14]. Dzięki zabiegom premiera Ahmada Ghawama, który doprowadził do wycofania wojsk radzieckich z północnego Iranu, niebezpieczeństwo ze strony ZSRR zostało zażegnane, zaś republiki Azerów i Kurdów upadły po ewakuacji Sowietów^[15]. W obliczu zagrożenia radzieckiego i jednoczesnej niechęci społeczeństwa irańskiego do Wielkiej Brytanii, Mohammad Reza Pahlawi zawarł sojusz ze Stanami Zjednoczonymi, który z czasem zaczął być postrzegany przez Irańczyków jako źródło zniewolenia i represji^[16].

Od 1949 roku na sile zyskiwał ruch na rzecz nacjonalizacji irańskich złóż ropy naftowej, skupiony we Froncie Narodowym^[17]. Na jego czele stał Mohammad Mosaddegh – prawnik, represjonowany w okresie rządów Rezy Szaha^[18][17]. W 1951 roku Mosaddegh został premierem, a irański parlament – Madżles – przegłosował nacjonalizację Anglo-Iranian Oil Company, która wówczas przekazywała Iranowi 30% wypracowanych dochodów^[19][20]. Decyzja władz Iranu wywołała sprzeciw strony brytyjskiej, która ogłosiła (wsparty przez amerykańskie spółki naftowe) bojkot irańskiej ropy, a rafineria w Abadanie wstrzymała pracę^[21][17][19]. W efekcie Iran znalazł się w trudnej sytuacji ekonomicznej i popularność premiera w społeczeństwie zmalała, a on sam popadł w konflikt z szachem, który w pewnym momencie musiał uciec z kraju^[17][19]. Decydujące okazały się działania administracji prezydenta Stanów Zjednoczonych Dwighta Eisenhowera, która podejrzewała Mosaddegha o sympatie prokomunistyczne (w jego rządzie zasiadali politycy komunistycznej partii Tude, a sam premier zabiegał o kontrakty naftowe z krajami bloku wschodniego)^[17][21]. W sierpniu 1953 roku przeprowadzona przez wywiady amerykański i brytyjski operacja Ajax doprowadziła do obalenia Mosaddegha^[21]. Szach uzyskał wówczas pełnię władzy w państwie^[22]. Już w rok później Iran i Wielka Brytania doszły do porozumienia w kwestiach odszkodowań z tytułu upaństwowienia AIOC oraz podziału dochodów z ropy^[23]. Powstało Międzynarodowe Konsorcjum Naftowe, które otrzymało koncesję na eksploatację irańskich złóż na 25 lat^[24].

Nowy rząd zacieśnił współpracę ze Stanami Zjednoczonymi, przystępując w 1955 roku do Paktu Bagdadzkiego. W ramach białej rewolucji przyznał prawa wyborcze kobietom, przeprowadził reformę rolną oraz rozpoczął walkę z analfabetyzmem^[1]. Jednocześnie rozbudował aparat policyjny (m.in. tajna policja SAWAK, Policja Wojskowa, Policja Miejska, Gwardia Cesarska, Irańska Żandarmeria Cesarska, Cesarska Organizacja Inspekcji, Biuro Specjalne, Wywiad Wojskowy^[25]) oraz torturował i więził opozycjonistów. Niezadowolenie z polityki szacha wyrażali zarówno irańscy duchowni, jak i opozycja lewicowo-demokratyczna^[1]. Konflikt pomiędzy szachem a ulemami z upływem czasu stawał się coraz ostrzejszy.

Najbiedniejsza warstwa społeczna w Iranie była zawsze najbardziej religijna i najbardziej niechętna zagranicznym wpływom. Uznawała nowoczesne reformy szacha za imperialistyczne, a jego obietnice rozwoju kraju za fałszywe. Żądała przywrócenia dotychczasowych, szyickich zasad życia^[26]. Największy sprzeciw wobec Mohammada Rezy Pahlawiego wystąpił u biednych mieszkańców Iranu, którzy utworzyli ruchy opozycyjne. Organizatorami ruchów opozycyjnych byli uczeni religijni oraz drobne kupiectwo (tzw. klasy bazarowe)^[27].

We wczesnych latach 70., wraz z gwałtownym wzrostem cen ropy, wzrosła też w społeczeństwie irańskim świadomość kumoterstwa i korupcji w szeregach władzy. Dekadencja rządzących była dobrze widoczna w obchodach 2500. rocznicy założenia Imperium Perskiego. W październiku 1971 roku wystawiono trzydniowe przyjęcie w Persepolis, na które zaproszeni zostali jedynie zagraniczni dygnitarze. Przyjęcie kosztowało 140 milionów dolarów^[28]. Na przyjęcie zamówiono 5000 butelek szampana i obsługę 160 kucharzy, sprowadzonych na tę okazję z Paryża^[28][29].

Do wybuchu rewolucji przyczyniły się trzy czynniki: próba narzucenia przywiązanym do tradycji Irańczykom europejskich wzorców kulturowych, nieprzeprowadzone w pełni reformy społeczne oraz działalność ajatollaha Ruhollaha Chomejniego^[26]. Był on jednym z przywódców religijnej opozycji, którzy otwarcie sprzeciwiali się zażyłym stosunkom szacha z Izraelem, wprowadzeniu równych praw dla kobiet i dopuszczeniu do urzędów państwowych przedstawicieli mniejszości religijnych^[26][27]. Za swój opór wobec polityki Pahlawiego Chomejni został w 1963 roku aresztowany, a w następnym roku wydalony do Turcji, gdzie był pod stałą kontrolą tajnej policji SAWAK^[30][26]. W 1965 roku Chomejni dobrowolnie wyjechał do Iraku^[26]. W Iraku ogłosił swoją wersję doktryny islamu, w której wezwał wiernych do świętej wojny z wrogimi państwami (głównie Stanami Zjednoczonymi i Izraelem)^[26]. Postulował obalenie monarchii i zastąpienie jej rządami teokratycznymi, usystematyzowanymi pod postacią koncepcji rządów prawników muzułmańskich (welajat-e faghih), którą wyłożył w wydanej w 1970 roku książce Hokumat-e eslami: welajat-e faghih^[31]. W Iranie zyskiwał coraz szersze poparcie, czemu sprzyjały trudności ekonomiczne^[30].

7 stycznia 1978 roku oficjalna prasa wydrukowała oszczerczą historię atakującą Chomejniego^[32]. Publikacja wywołała krwawe rozruchy w Komie^[31]. 18 lutego i 29 marca, wraz z nabożeństwami żałobnymi (odprawianymi, zgodnie z szyickim zwyczajem, w czterdzieści dni po śmierci), doszło do kolejnych zamieszek, krwawo tłumionych przez rząd^[31].

Przez następne miesiące kolejne protesty były organizowane regularnie, pogłębiając destabilizację państwa. 8 września 1978 roku szach wprowadził stan wojenny, zakazując wszelkich demonstracji^[26]. Tego samego dnia nastąpiła wielka demonstracja w Teheranie, która później została nazwana czarnym piątkiem. Rząd do jej stłumienia użył pełnej siły wojska. W starciach zginęło 60 osób, a ponad 200 zostało rannych^[26]. W październiku Chomejni przeniósł się do Francji^[26].

Konsekwencją czarnego piątku była całkowita utrata poparcia rządu zarówno ze strony obywateli, jak i przez zagranicznych sojuszników. Strajk generalny w październiku unieruchomił całkowicie gospodarkę państwa^[33]. Protesty osiągnęły punkt kulminacyjny w grudniu, podczas świętego miesiąca Muharram^[34]. 12 grudnia na ulicach Teheranu demonstrowało ponad dwa miliony ludzi^[34]. W tym samym czasie żołnierze zaczęli przechodzić na stronę protestujących i wszczynać bunty przeciwko dowódcom^[34].

Szach, wówczas już śmiertelnie chory na raka, podjął próbę dialogu z opozycją^[34]. Na początku stycznia 1979 roku powołał nowy rząd pod przewodnictwem przywódcy Frontu Narodowego Szapura Bachtijara, który zapowiedział m.in. rozwiązanie SAWAKu, wypuszczenie więźniów politycznych i pozwolenie Chomejniemu na powrót do kraju^[35]. Ajatollah odmówił uznania rządu Bachtijara i 13 stycznia utworzył w Paryżu Radę Rewolucyjną – nową najwyższą władzę Iranu, zapowiadając walkę aż do obalenia monarchii^[34][26][35]. 16 stycznia szach i cesarzowa opuścili Iran, pozostawiając władzę w rękach premiera Bachtijara. 1 lutego Chomejni przyleciał do Teheranu, gdzie został powitany przez tłum wiernych. Chomejni powołał własny rząd z Mehdim Bazarganem (inżynierem, przywódcą Ruchu Wyzwolenia Iranu i dawnym współpracownikiem Mohammada Mosaddegha^[36]) na czele. Walki pomiędzy zwolennikami Chomejniego a oddziałami wiernymi Pahlawiemu wybuchły 9 lutego. Trzy dni później powstańcy wtargnęli do głównej siedziby SAWAKu. Po pokonaniu tajnej policji i ucieczce premiera powstańcy Islamskiej Rady Rewolucyjnej przejęli władzę^[26]. 11 lutego Chomejni przejął faktyczną władzę, a Bachtijar uciekł do Francji^[37]. Społeczeństwo poparło republikę islamską w marcowym referendum. 1 kwietnia Rada Rewolucyjna oficjalnie proklamowała Islamską Republikę Iranu^[26].

Władza religijna zaprowadziła porządek w państwie, zamieniając komórki rewolucyjne w zorganizowaną Gwardię Rewolucyjną. Gwardia ta przejęła większość lokalnej władzy w państwie, dodatkowo obejmując kierownictwo nad sądami, w których odbywały się procesy byłych wojskowych i członków służby bezpieczeństwa szacha^[26].

W grudniu 1979 roku referendum zatwierdziło nową konstytucję, oficjalnie nadającą państwu klerykalny charakter^[38]. Na czele państwa, zgodnie z koncepcją welajat-e faghih, stanął fakih (został nim Chomejni) – najwyższy przywódca duchowy i polityczny narodu, wybierany dożywotnio przez 88-osobowe Zgromadzenie Ekspertów^[38][39][40]. Do kompetencji fakiha należało m.in. zatwierdzanie prezydenta wybieranego przez naród (o ograniczonych kompetencjach), mianowanie i zwalnianie dowódców wojska i Korpusu Strażników Rewolucji Islamskiej, jak też wskazywanie połowy z 12 członków Rady Strażników, czuwającej nad zgodnością ustaw z konstytucją i szariatem oraz zatwierdzającej kandydatury na prezydenta, członków Zgromadzenia Ekspertów i Islamskiego Zgromadzenia Konsultatywnego (parlamentu)^[38][41].

• Szachinszach (książka)

• Jerzy Zdanowski: Historia Najnowsza Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Dialog”, 2020, seria: Dzieje Orientu. ISBN 978-83-8002-810-4.
• Jakub Tyszkiewicz, Edward Czapiewski: Historia świata. Wiek XX. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012. ISBN 978-83-01-16786-8.
• Mały oksfordzki słownik historii świata w XX wieku, Warszawa: Świat Książki, 1996, s. 249-250 i 403, ISBN 83-7129-191-4 .
• Wielka historia świata, t. 12, Kraków-Warszawa: Fogra, Świat Książki, 2006, ISBN 83-60657-01-7 .