Norymberga

Ten artykuł dotyczy miasta na prawach powiatu w Niemczech. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Norymberga

Nürnberg

Herb Flaga
Państwo	Niemcy
Kraj związkowy	Bawaria
Rejencja	Środkowa Frankonia
Zarządzający	Marcus König
Powierzchnia	186,40 km²
Wysokość	162-309 m n.p.m.
Populacja (2022) • liczba ludności • gęstość	523 026 2805 os./km²
Nr kierunkowy	0911, 09122, 09129
Kod pocztowy	90402-90491
Tablice rejestracyjne	N
Położenie na mapie Bawarii Norymberga
Położenie na mapie Niemiec Norymberga
49°27′N 11°05′E/49,450000 11,083333
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Informacje w Wikipodróżach
Strona internetowa

Norymberga (niem. Nürnberg, wschodniofrank. Nämberch) – miasto na prawach powiatu w Niemczech, w kraju związkowym Bawaria, w rejencji Środkowa Frankonia, siedziba Planungsregion Nürnberg. Położone nad rzeką Pegnitz (nieco powyżej jej ujścia do rzeki Regnitz), gospodarcza i kulturalna stolica Frankonii, drugie co do wielkości miasto w Bawarii. Liczy 518 370 mieszkańców (31 grudnia 2019). Najbliżej położone duże miasta: Monachium – ok. 150 km na południowy wschód, Stuttgart – ok. 156 km na południowy zachód i Frankfurt nad Menem – ok. 186 km na północny zachód. Miasto zniszczone podczas II wojny światowej, odbudowane. Razem z Fürth i Erlangen tworzy trójmiasto frankońskie.

We wczesnym średniowieczu w okolicach dzisiejszej Norymbergi przebiegała granica germańsko-słowiańska. Pierwsza wzmianka o mieście pojawiła się w 1050 jako nuorenberc (skalista góra) w dokumencie cesarza Henryka III. Istotną rolę dla Rzeszy odgrywał ówczesny zamek, dzięki któremu rozwinęło się miasto. Szybko otrzymało ono liczne przywileje handlowe. Już w XII wieku Norymberga była stolicą Burgrabstwa Norymbergi.

Dzięki Wielkiej Karcie Swobód nadanej w 1219 przez Fryderyka II miasto stało się wolnym miastem Rzeszy. Ówczesna Norymberga była, wraz z Augsburgiem, jednym z dwóch największych centrów handlowych na drodze z Rzymu do północnej Europy, a wraz z Legnicą i Wiedniem jednym z największych miast środkowej Europy na początku czternastego stulecia.^{[potrzebny przypis]}

 Osobny artykuł: Sejm Rzeszy (Święte Cesarstwo Rzymskie).

W drugiej połowie XIV wieku Norymbergi sięgały wpływy czeskie. Jako wolne miasto Norymberga graniczyła z Królestwem Czech poprzez ziemie Czeskiego Palatynatu. Nadgraniczną miejscowością czeską było wówczas Erlenstegen, które od 1899 stanowi dzielnicę Norymbergi. Rezydujący w Pradze król Czech i cesarz rzymski Karol IV Luksemburski gościł w Norymberdze 52 razy^[1]. Czeską stolicę z Norymbergą łączyła tzw. Złota Droga. Z fundacji Karola zbudowano Kościół Najświętszej Marii Panny^[1]. W 1356 przyjęto w Norymberdze Złotą Bullę Karola^[1]. Tu też urodzili się kolejni królowie Czech Wacław IV Luksemburski i Zygmunt Luksemburski.

Kupcy z Norymbergi prowadzili intensywny handel z Polską^[2].

Do 1427 Norymberga była rządzona przez burgrabiów, aż do Fryderyka VI, który sprzedał swój urząd „Radzie Miasta”. W 1437 do miasta dotarła czarna śmierć. W 1502 miasto najechał margrabia Kazimierz Hohenzollern.

Rozkwit kulturowy w XV i XVI wieku spowodował, że Norymberga stała się centrum niemieckiego renesansu. W 1493 w Norymberdze opublikowano Liber Chronicarum. W rezultacie wojny o sukcesję w Landshut w granice Wolnego Miasta Norymbergi włączono m.in. miasta Lauf, Altdorf, Hersbruck, Betzenstein^[3]. W 1525 miasto przyjęło reformację. W lutym 1541 odwiedził je król Hiszpanii i cesarz rzymski Karol V Habsburg^[4].

Norymberga była znaczącym ośrodkiem drukarskim, z czego korzystali także Polacy. W latach 1508–1518 działalność drukarską prowadził tu Adam Dyon. W 1543 w Norymberdze zostało wydane słynne dzieło Mikołaja Kopernika De revolutionibus orbium coelestium. W 1554 jako pierwszy utwór polskiego kompozytora, wydany poza granicami Polski, światło dzienne ujrzał tu utwór In te Domine speravi Wacława z Szamotuł. W 1698 w Norymberdze Jakub Barner wydał podręcznik chemii Chymia philosophica.

W Norymberdze zmarł autor ołtarza w krakowskim Kościele Mariackim Wit Stwosz (w 1533) oraz jego syn, także rzeźbiarz, Stanisław Stwosz (w 1528).

Podczas wojny trzydziestoletniej, w 1632, król szwedzki Gustaw II Adolf został pokonany w Norymberdze przez czeskiego wodza Albrechta von Wallensteina. Miasto podupadło podczas wojny. W 1651 Norymberga uzyskała połączenie pocztowe z Erfurtem, a w 1683 z Lipskiem. W 1655 zegarmistrz Stephan Farffler wynalazł i stworzył pierwszy wózek inwalidzki z własnym napędem^[5]. W 1662 rozpoczęła działalność norymberska Akademia Sztuk Pięknych. W 1711 Norymbergę odwiedził przyszły król Polski August III Sas^[6].

XVIII wiek to okres powolnego upadku miasta. W latach 1790–1791 elektor bawarski Karol IV Teodor Wittelsbach zajął część ziem pozyskanych przez Norymbergę po wojnie o sukcesję w Landshut^[3]. W 1796 część terytorium okupowało Królestwo Prus^[3]. Na początku XIX wieku Norymberga zbankrutowała.

Z polecenia cesarza Napoleona w 1806 Norymberga straciła status Wolnego Miasta i została wcielona do Królestwa Bawarii, na czym niewątpliwie skorzystała. Wszystkie długi miasta zostały spłacone. Norymberga odrodziła się jako centrum przemysłowe. W 1835 została otwarta w Norymberdze pierwsza niemiecka linia kolejowa do pobliskiej miejscowości Fürth, a w drugiej połowie XIX wieku Norymberga została połączona linią kolejową z czeskim miastem Cheb. W 1871 Norymberga została częścią zjednoczonych Niemiec. W 1900 Norymberga była dziewiątym pod względem liczby ludności miastem Niemiec i drugim Królestwa Bawarii. 11 maja 1912 otwarto w Norymberdze jeden z największych ogrodów zoologicznych Europy.

W czasach III Rzeszy było ważnym ośrodkiem ruchu nazistowskiego. Pozostałościami z tych czasów są gigantyczne budowle nazistowskiej architektury^[jakich?]. W 1935 na zjeździe NSDAP w Norymberdze zostały ogłoszone tzw. ustawy norymberskie.

W czasie II wojny światowej w Norymberdze byli więzieni przez Niemców Polacy. 2 stycznia 1945 średniowieczne centrum miasta zostało zbombardowane przez Brytyjczyków oraz Amerykanów. W wyniku tych nalotów zniszczono ok. 90% starej zabudowy. Do tego czasu Norymberga była jednym z najlepiej zachowanych miast średniowiecza. 16–20 kwietnia 1945 w bitwie o Norymbergę Amerykanie pokonali połączone siły Niemiec i Rosyjskiej Armii Wyzwoleńczej.

Po II wojnie światowej odbył się w tym mieście proces zbrodniarzy wojennych – słynny proces norymberski. W 1949 Norymberga została częścią Republiki Federalnej Niemiec. W 1972 do miasta przyłączono miejscowość Katzwang.

Współcześnie Norymberga jest 14. najludniejszym miastem Niemiec.

Najliczniejsze grupy imigrantów stanowią według danych z 2014 roku ludzie pochodzący z Turcji, Ukrainy, Rosji, Grecji, Chorwacji, Rumunii i Polski (od 8 do 39 tysięcy).

Według danych z 2014 roku luteranie stanowią 29,1% populacji, a katolicy 25,9%.

Władze miasta stanowi Rada Miejska oraz Nadurmistrz. W Radzie Miasta zasiada 71 osób (70 radnych miasta i nadburmistrz). Wybory odbywają się co 6 lat.

Nadburmistrzem miasta od roku 2020 jest Marcus König (CSU).

 Osobny artykuł: Herb Norymbergi.

Znamy dwa herby Norymbergi – tzw. „Wielki Herb” – przedstawiającym w tarczy na błękitnym tle złotego orła z głową koronowanej kobiety, znany z pieczęci z 1220 roku, oraz tzw. „Mały Herb” – tarcza jest podzielona w słup na dwa pola. Po prawej stronie heraldycznej widnieje pół czarnego orła cesarskiego na złotym tle, po lewej stronie po trzy białe i czerwone pasy ustawione na skos (barwy Frankonii). W 1350 „Mały Herb” został udostojniony połową orła cesarskiego.

Ponad miastem góruje zamek – monumentalny kompleks trzech budowli, składający się z zamku cesarskiego (Kaiserburg) zamku burgrabiego (Burggrafenburg) i zamku miejskiego (Stadtburg). Miasto opasują zachowane częściowo obwarowania, z kilkoma basztami (m.in. Weißer Turm; datowane na XIV–XV w.), w dzielnicy Neunhof znajduje się zamek Neunhof. Przy rynku staromiejskim (Hauptmarkt) wznosi się renesansowy ratusz z XIV–XVII w. Obok – Schöner Brunnen – późnogotycka studnia w kształcie wieży – wysoka na 19 m z licznymi figurami m.in. Marii, apostołów i proroków. W pobliżu dwie gotyckie świątynie – kościół św. Sebalda, budowany w latach 1230–1273, z XV-wiecznym nagrobkiem patrona świątyni, licznymi zabytkami rzeźby, wśród nich kilka dzieł Wita Stwosza – m.in. krucyfiks Wickla oraz kościół Najświętszej Marii Panny (Frauenkirche) fundacja Karola IV wznoszony od 1355 do 1361, z bogatą dekoracją rzeźbiarsko-architektoniczną oraz figurkami siedmiu elektorów (książąt i arcybiskupów), składających hołd cesarzowi, które pojawiają się każdego dnia w południe na zegarze ponad tzw. balkonem cesarskim. We wnętrzu wiele zabytków gotyckiej rzeźby i malarstwa m.in. Ołtarz Tucherów. Po drugiej stronie rzeki, nieopodal rynku, wznosi się kolejna fundacja cesarska – gotycki kościół św. Wawrzyńca z XIII–XIV w. z monumentalnym piaskowcowym tabernakulum Adama Krafta licznymi tryptykami (gł. XV i XVI w.) oraz zespół rzeźb Wita Stwosza – Pozdrowienie Anielskie z 1517. Nad rzeką Pegnitz zachował się częściowo gotycki kompleks Szpitala św. Ducha (XIV–XVI w.), zaś nad rzeką przerzucono średniowieczny Maxbrücke. Z dawnej zabudowy gospodarczej zachował się Mauthalle – dawny spichlerz (1498–1502). Z zabudowy mieszczańskiej przetrwały jedynie nieliczne stare domy: Dom Piłata (XV w.), dom Albrechta Dürera (XV w.), Fembohaus (XVI w.), Nassauer Haus (XIII–XV w.), dom Tucherów (XVI w.). W środku starego miasta znajduje się Laufer Schlagturm.

Historyczne cmentarze:

• Cmentarz Południowy w Norymberdze
• Cmentarz Zachodni w Norymberdze
• Nowy Cmentarz Żydowski w Norymberdze
• Stary Cmentarz Żydowski w Norymberdze

Historyczne świątynie:

• kościół św. Jakuba
• kościół św. Marty
• kościół Najświętszej Marii Panny
• kościół św. Sebalda
• kaplica Wszystkich Świętych

Inne zabytki:

• Fontanna Trytona

W cennej kamienicy patrycjuszowskiej Fembo-Haus z XVI w. mieści się Muzeum Miejskie (Stadtmuseum), nieopodal zamku cesarskiego – Muzeum Narodowe (Germanisches Nationalmuseum) ze zbiorami dzieł m.in. Dürera, Lucasa Cranacha i Hansa Cranacha i Wita Stwosza, w samym zamku znajdują się zbiory rzeźby, malarstwa i rzemiosła artystycznego doby średniowiecza. Wzniesiony w konstrukcji szkieletowej piętnastowieczny Dom Dürera prezentuje prace i pamiątki związane z artystą. Dzieła sztuki najnowszej mieści Neue Museum – Staatliches Museum für Kunst und Design Neue Museum – Staatliches Museum für Kunst und Design (NMN). Muzeum Historii Komunikacji Miejskiej, mieści m.in. najstarsze wagony tramwajowe i wiele pamiątek świadczących o długiej tradycjach norymberskiej komunikacji miejskiej. W Muzeum Transportu (Verkehrsmuseum/DB Museum) można obejrzeć najstarsze wagony i lokomotywy, oraz dawne świadectwa tradycji modelarstwa kolejowego. Uwagę zwraca rozległa makieta miasta z licznymi torowiskami i zabytkowymi modelami parowozów, wagonów itp. Ponadto znajdują się tutaj pamiątki z historii transportu samochodowego i kolejowego. Atrakcją dla dzieci jest Muzeum Zabawek – powstałe na bazie kolekcji Lydii i Paula Bayerów, obecnie zawiera ok. 65 tys. różnego rodzaju obiektów tego typu, np. historyczne lalki, misie, kukiełki, zbiory gier dziecięcych, modelarstwa oraz budownictwa klockowego.

W Norymberdze mieści się studio Bayerischer Rundfunk dla Środkowej i Górnej Frankonii.

Na północ od Norymbergi mieści się międzynarodowy port lotniczy Norymberga.

Stacje i przystanki kolejowe: Nürnberg Hauptbahnhof, Nürnberg-Eibach, Nürnberg-Sandreuth, Nürnberg-Gleißhammer, Nürnberg Nordost. W Norymberdze i okolicznych miejscowościach kursują pociągi S-Bahn.

Sportową wizytówką miasta jest założony w 1900 roku wielosekcyjny klub 1. FC Nürnberg, znany przede wszystkim z pierwszoligowego klubu piłkarskiego. Drużyna piłkarska rozgrywa mecze na słynnym Frankenstadion, który był miejscem rozgrywek Mundialu 2006 – rozegrano tam 4 mecze grupowe oraz znany z dużej ilości interwencji sędziego mecz pomiędzy reprezentacjami Holandii i Portugalii w ramach 1/8 finału.

Ponadto miasto w Deutsche Eishockey Liga miasto reprezentuje drużyna hokejowa Nürnberg Ice Tigers.

Od 2013 roku, w mieście rozgrywany jest kobiecy turniej tenisowy, Nürnberger Versicherungscup, zaliczany do rozgrywek cyklu WTA Tour.

Miejscowości partnerskie:

• Antalya, Turcja (od 1997 roku)
• Atlanta, Stany Zjednoczone
• Bar, Czarnogóra
• Braszów, Rumunia
• Brugia, Belgia (do 1971 r.)
• Changping, Chiny
• Charków, Ukraina (od 1990 roku)
• Gera, Turyngia
• Glasgow, Wielka Brytania
• Hadera, Izrael
• Kalkuda, Sri Lanka
• Kalmunai, Sri Lanka
• Kawala, Grecja
• Klausen, Włochy
• Kordoba, Hiszpania
• Kraków, Polska (od 1979 roku)
• Locarno, Szwajcaria
• Nicea, Francja (od 1954 roku)
• Praga, Czechy
• San Carlos, Nikaragua
• Shenzhen, Chiny
• Skopje, Macedonia Północna
• Wenecja, Włochy
• Werona, Włochy

• 1361, Wacław IV Luksemburski – król Czech (1378-1419)
• 1368, Zygmunt Luksemburski – król Czech (1419-1437), król Węgier i Chorwacji (1387–1437), cesarz rzymski (1433–1437)
• 1440, Hartmann Schedel – kronikarz
• ok. 1440-45, Anton Koberger – złotnik, drukarz i księgarz
• ok. 1455-60, Adam Kraft – rzeźbiarz
• 1471, Albrecht Dürer – malarz, grafik
• ok. 1480, Hans Behem – ludwisarz w służbie króla Polski Zygmunta Starego, twórca Dzwonu „Zygmunt”
• 1492, Pankraz Labenwolf – niemiecki ludwisarz
• 1494, Hans Sachs – poeta, dramaturg
• 1500, Sebald Beham – niemiecki malarz i grafik
• 1653, Johann Pachelbel – niemiecki kompozytor
• 1656, Paul Jacob Marperger – ekonomista, królewsko-polski i elektorsko-saski radca dworu
• 1722, Michał Gröll – polski drukarz
• 1800, Georg Friedrich Daumer – niemiecki filozof i poeta
• 1812, Kaspar Hauser
• 1871, Ernst Freiherr Stromer von Reichenbach – niemiecki paleontolog
• 1886, Hubert Ritter – niemiecki architekt
• 1908, Hugo Distler – niemiecki kompozytor
• 1925, Max Morlock – niemiecki piłkarz
• 1954, Kiki Smith – amerykańska rzeźbiarka, autorka grafik
• 1965, Mike Windischmann – amerykański piłkarz
• 1969, Wiltrud Probst - niemiecka tenisistka
• 1974, Alberto Mendez – niemiecki piłkarz hiszpańskiego pochodzenia
• 1987, Madeleine Giske – norweska piłkarka
• 1989, Nicole Vaidišová – czeska tenisistka

• Johan Joachim Agrell – szwedzki kompozytor, kapelmistrz norymberski
• Bálint Balassi – węgierski poeta
• Wenzel Ignaz Brasch – niemiecki i czeski malarz
• Ludwig Andreas Feuerbach – filozof
• Karol IV Luksemburski – król Czech, cesarz rzymski
• Włodzimierz Krukowski – polski uczony
• Hans von Kulmbach – malarz
• Jan Kupecký – czeski malarz
• Wit Stwosz – rzeźbiarz, malarz i grafik
• Frederik van Valckenborch – flamandzki malarz i rysownik

Tutaj toczy się akcja jednej z oper Richarda Wagnera – „Śpiewaków norymberskich”.

• Strona oficjalna miasta
• Panorama miasta
• Kraków i Norymberga w cywilizacji europejskiej. Materiały międzynarodowej konferencji zorganizowanej w dniach 6-7 grudnia 2004, red. Jacek Purchla, Kraków 2005