Religia Awarów

Ten artykuł od 2008-09 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł.

Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do źródeł. Dodanie listy źródeł bibliograficznych jest problematyczne, ponieważ nie wiadomo, które treści one uźródławiają.
Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary)
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Religia Awarów – zespół wierzeń wyznawanych przez plemiona tworzące Kaganat Awarów, noszący cechy charakterystyczne dla środkowoazjatyckiego szamanizmu. Ze względu na szczupłość danych pisanych wiedza o religii Awarów pochodzi głównie ze znalezisk archeologicznych i badań porównawczych.

Mamy jedynie śladowe wiadomości na temat panteonu awarskiego. W relacji Ewagriusza, autora Żywota św. Pankracego jeńcy awarscy mieli rzec: My czcimy jako bóstwa wizerunki wszelkiego rodzaju czworonogów, ogień i wodę i nasze miecze. Trudno przede wszystkim ocenić czy jest to autentyczna wypowiedź, czy synteza obserwacji bizantyjskich na temat religii Awarów. Domyślać się z niej można rozbudowanego kultu bóstw opiekuńczych oraz miejsc i przedmiotów związanych z kultem przodków. Bóstwa wyobrażano w postaci zwierząt – mitologicznych przodków rodów, czczono niebo, księżyc i żywioły – w tym wodę i ogień. Według Ewagriusza Awarowie posiadali plastyczne wizerunki swoich bóstw. W czasie bitwy wystawiali idole w kierunku wojsk bizantyjskich w nadziei przechylenia zwycięstwa na swoją stronę. Przy takim idolu kagan składał też przysięgę księciu Longobardów Pechtaritowi.

Kult przodków i wiara w tego rodzaju bóstwa opiekuńcze wskazuje na system wierzeń charakterystyczny dla środkowoazjatyckiego szamanizmu. Jego wykład znajduje się na datowanym na okres wczesnoawarski kościanym puzdrze z Morkina. Na rytach puzdra przedstawiony został trójpoziomowy podział świata upostaciowany w obrazie kosmicznego drzewa. Jego korzenie wrastają w świat podziemny, pień – świat środkowy stanowi siedzibę ludzi, a 9 konarów sięga górnego świata. Drabina oparta o drzewo służy szamanowi do komunikacji pomiędzy światem żywych, światem przodków i bóstwami opiekuńczymi.

Każdy ród miał swego szamana, który interweniował w sytuacjach codziennego życia, gdy ingerencja „górnego świata” lub kontakt z duchami przodków były szczególnie niezbędne. Szamani (którymi były również kobiety) nie tworzyli wyodrębnionego stanu kapłańskiego, chociaż istniał u Awarów szaman naczelny zwany bookolabrasem – odpowiedzialny za sprawy wagi państwowej. Bookolabras posiadał własną gepidzką służbę – być może wskutek kontaktu ze społeczeństwami posiadającymi wyodrębniony stan kapłański. Źródła bizantyjskie informują o konflikcie bookolabrasa z kaganem (podobno z powodu zbytniej poufałości szamana z haremem władcy) i jego ucieczce na ziemie Cesarstwa. Ponawiane przez kagana prośby o jego wydanie niekoniecznie świadczą tylko o chęci zemsty, w państwie zabrakło bowiem nagle pośrednika zapewniającego poparcie bóstw i duchów opiekuńczych. Szamani byli też lekarzami w swojej społeczności. W trakcie prac archeologicznych znaleziono nawet proste narzędzia chirurgiczne z brązu: skalpele i czerpaczek – sitko. Grzegorz z Tours informuje w swej Kronice o działalności magicznej szamana, który wywołał burzę w czasie bitwy, co przesądziło o zwycięstwie Awarów.

Działalność magiczna stanowiła nieodłączną część codzienności lub też wiązała się ze specjalnymi okazjami. Na co dzień Awarowie nosili przeciw czarom i urokom amulety: pojedyncze kły świni, wilka, dzika, którym przypisywano specyficzne właściwości w zależności od rodzaju zwierzęcia. Oprócz tego znaleziono amulety w formie zawieszek solarnych i lunarnych, miniaturowe narzędzia, groty strzał scytyjskich. Amulety nosiły szczególnie dzieci. Odnaleziono groby dziewczynek z naszyjnikami wykonanymi z kilkunastu długich kości zająca. W Azji Centralnej zająca uważano za zwierzę szamańskie i wiązano z księżycem. Jeszcze bardziej rozpowszechniona była wiara w magiczne właściwości kury domowej. U ludów koczowniczych wiązała się ona ściśle z kilkupiętrową wizją świat i była przedstawiana przy drzewie kosmicznym. U Awarów dosyć często składano ją na ofiarę dla zmarłych, podobnie jak gęś. Na cmentarzyskach awarskich często odkrywano również skorupki jaj kurzych lub gęsich malowanych i zdobionych wydrapywaniem.

Zmarłych Awarzy chowali w pozycji wyprostowanej. Dla wczesnego okresu jest poświadczony obrzęd całopalenia konia wojownika wraz z uprzężą charakterystyczny dla wschodniej Azji, który potem zanika. Uroczystościom pogrzebowym towarzyszyło palenie ognisk, pozostałości po ogniskach zsypywano do grobu. Zwłoki zmarłego owijano w całun. Chowano go w stroju, z ozdobami, przedmiotami codziennego użytku, mężczyzn z bronią. Do grobu składano jadło: mięso, drób, jajka, napoje we flaszkach. Kagan Bajan po śmierci 7 synów, którzy zmarli od zarazy odprawiał 11-dniową żałobę w obozie pod Driziperą. Trudno ocenić czy była to okres zwyczajowo przyjęty czy podyktowany tak ogromną stratą.

Awarowie wierzyli w ingerencję zmarłych w życie ludzi żywych i to zarówno złośliwą jak i opiekuńczą. Wiara w życie pozagrobowe u Awarów ma kilka aspektów:

• Awarowie wierzyli w wampiry i próbowali przeszkodzić ich szkodliwym wędrówkom. Na cmentarzyskach znajdowane są zwłoki odwrócone twarzą do ziemi, skrępowane, przygważdżane do dna grobu, albo z obciętą czaszką.
• Charakterystyczny dla religii awarskiej kult przodków przejawiał się szczególnie w kulcie czaszki zmarłego przodka czy bliskiego krewnego. W określonych sytuacjach składano ją lub je do grobu wraz ze zwłokami później zmarłego członka rodu.
• Nadprzyrodzone właściwości przypisywano również głowie zmarłego wroga, która stanowiła wojenne trofeum.

Przyjęcie chrześcijaństwa przez Awarów nastąpiło wraz z upadkiem ich państwa. Na terenach kaganatu istniała jednak już w VI wieku, przynajmniej do 630 roku, enklawa zromanizowanej ludności chrześcijańskiej. Społeczność ta zamieszkiwała nad Balatonem i miała nawet chrześcijańską bazylikę. Spore grupy chrześcijan istniały również wśród zamieszkujących kaganat Gepidów.

Awarowie zaczęli przyjmować chrzest w wielkiej liczbie pod koniec VIII wieku. Na przełomie 795 i 796 roku zgłosił się do obozu Karola Wielkiego tudun awarski z chęcią ochrzczenia się wraz z poddanymi. Zimą przybył na dwór w Akwizgranie i został ochrzczony. Niewątpliwie jego motywacje były także polityczne. W kaganacie przybierała na sile rywalizacja polityczna pomiędzy książętami i tugun mógł liczyć, że decyzja ta wzmocni jego pozycję.

Działalność Karola Wielkiego zmierzała jednak do podporządkowania ziem awarskich, a co za tym idzie do ich włączenia do frankońskiej organizacji kościelnej. Radził nad tym zwołany w 796 roku synod biskupów w nieokreślonym bliżej miejscu nad Dunajem, być może na zachodnich terytoriach kaganatu. W 798 roku biskup Salzburga, Arno został mianowany arcybiskupem i miał się zająć budowaniem struktury kościelnej na północ od Drawy. Biskupem misyjnym został Deodoricus. Działalność misyjna uległa zakłóceniu z powodu wybuchu powstania w 802 roku. Po jego stłumieniu w 803 roku do arcybiskupstwa Salzburga zostały włączone tereny po Balaton i Rabę. W 805 roku w rzece Fisha został ochrzczony kagan awarski, który przyjął imię Abrahama. Trudno wobec fragmentaryczności danych stwierdzić cokolwiek pewnego o motywach jego decyzji. Trudno też wobec zniknięcia Awarów ze sceny dziejów stwierdzić jaki był przebieg i owoce prowadzonej wśród nich działalności misyjnej.

• W. Szymański, E. Dąbrowska, Awarzy, Węgrzy, Ossolineum, Wrocław 1979, ss. 102 – 110. ISBN 83-04-00246-9