Kara-Kırgız Hanlığı
Vikipedi, özgür ansiklopedi
Kara-Kırgız Hanlığı | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1842-1854 | |||||||||||
| Başkent | Koçkor | ||||||||||
| Yaygın dil(ler) | Kırgızca | ||||||||||
| Hükûmet | Monarşi | ||||||||||
| Han | |||||||||||
| |||||||||||
| Tarihçe | |||||||||||
| |||||||||||
| |||||||||||
| Günümüzdeki durumu |  Kırgızistan | ||||||||||
| Makale serilerinden |
 |
Kara-Kırgız Hanlığı Ormon Han tarafından 1842-1854 Kuzey Kırgız boylarının katılımıyla krulmuştur. Ormon Han hanlığın ilk ve son hükümdarıdır.
Kırgız Kurultayı[değiştir | kaynağı değiştir]
1842 yılında Issık Gölünün batısındaki Kotmaldi bölgesinde bir dizi kuzey Kırgız boylarını katılımıyla bir Kurultay yapıldı . Kongreye Sarıbağ, Bugu, Sayak, Solto, Saruu, Kuşçu, Monoldor ve Jetigen boyları katıldı. Sarıbağ Boyunun Ormon Niyazbek han ilan edildi. Eski göçebe geleneği Kızıl-Tuyak yapılarak hanın yükseliş töreni kırmızı Tebetey(şapka) ve beyaz Kepenek giydirildi.[1] Kurultaya katılanlar tarafından dokuz beyaz at kurban edildi ve tüm Ormon Han' seçilmiş olduğu kesinleşti.
Ormon Han Han ünvanını dış ilişkilerde kullanmamıştır. Rus yetkililerle yazışmalarda kendisini en sık Baş Manap Kara Kırgız Urman Niyazbek olarak tanıttı.[2] Buna karşılık, Rus yetkililer ondan sadece Bay Manap Urman Niyazbekov olarak hitap ettiler. Rus yetkililer mektuplardaki Bay sözcüğünü okumadılar. Çünkü Ormon Han Kara Kırgızların Manap'ıydı yani lideriydi.[3]
Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]
Hokand Hanlığı Ömer Han döneminde Güney Kırgızi topraklarını ele geçirmeye başlamış ve Muhammed Ali Han döneminde ise Kırgız toprakları Hokand Hanlığının egemenliğine girmiştir. 1830 yılında Narın bölgesindeki Atantay ve Taylak Kırgız boyunun yenilmesiyle Hokand Hanlığı'na tamamen bağlandı. Kırgız boyları arasında iç çekişmeler 1840 yılında tüm Kırgız boylaranın, Kokand Hanlığı'nın yönetimini tanımasına neden oldu. Kırgız bozkırında güçlerini korumak için; Bişkek, Tokmok, Toguz-Toro, Ketmentepe ve Cumgal bölgelerine ve Kazakistan'ın Taraz bölgesine kaleler inşa ettiler. Kuzey Kırgız boyları Hokand Hanlığı karşı çok zayıftı ve iç işlerinde neredeyse bağımsız kaldılar. Kırgız boyları arası ve çoğunlukla dış ilişkiler serbestti. Güney Kırgız boyları Hokand hanlığı'nın yapısıyla tamamen bütünleşti resmi işlerde önemli bir rol oynadılar ve bazen taht için belirleyici bir söz sahibi oldular.[4] 1841'de kuzey Kırgız boyları Hokand Hanlığı'na karşı ayaklandı. Ormon Han önderliğinde kısa sürede birkaç Hokand kalelerini ele geçirmeyi başardılar. 1844 yılında Kırgızlar ana kale Bişkek'i ele geçirdi.[5]
Rus İmparatorluğu ile savaş halinde olan Kazak Hanlığı 1845 yılında Ruslarla Hokand Hanlığı'nı ittifak yapması üzerine Kazak hanı Kenasarı Han Hokand Hanlığı'na saldırmaya karar verir. Bunu öğrenen Ruslar, aniden Baykal Gölü'nden kuzeyden Kazak Hanlığı'na saldırdı. Ruslar ve Hokand Hanlığı tarafından kuşatılan Kenasarı Han 1846'da Kırgız topraklarını işgal etmek zorunda kaldı. Kenasarı Han Kırgız lideri Ormon Han ile Rus İmparatorluğu ve Hokand Hanlığı'na karşı ittifak kurmaya çalıştı. Ancak Ormon Han liderliğindeki Kırgızlar bu öneriyi kabul etmediler. Kırgızlara kızan Kenesarı Han 1846 yılında Çu Nehri yakınındaki Kırgız köylerine saldırdı. Kenesarı Han'ın Kırgızlara saldırısı Solto, Saruu ve Kuşçu Kırgız boyları tarafından geri püskürtüldü. Kenasarı Han 1847'de 20.000 askerle ikinci kez Kırgız topraklarını işgal etti. Ormon Han liderliğindeki Kırgız ordusu tarafından Kazakistan'nın Maitobe kasabasında karşılaşdı. Kenesarı Han'ın Kırgızlarla ittifak kuramamasının sebebinin Rusların Kırgızları ikna etmeysi ve Çin ile ittifaka girmesiydi. Rusların bu hilesine inanan Kırgızlar Kenesarı Han'a yardım etmemiş ve hem Kazakların hem de kendilerinin Rusya tarafından işgal edilmesinin önünü açtı. Maitobe savaşında Rüstem sultan ve Sabatay sultan ordusunun önemli bir bölümünün geri çekmesi Kensari Han ağır bir yenilgiye uğradı.[6] Kenesarı Han'ın diğer birlikleri de bozguna uğratıldıktan sonra yakalanıp idam edildi.[7]
Kenesarı Han'ın ordusunun bozguna uğratılması ve Ormon Han tarafından idam edilmesi hem Rus İmparatorluğu'nda hem de Hokand Hanlığı'nda müttefik olarak kabul gördü.[8] Ruslar Kenesarı Han'nın yenilgisinden memnundu ve Ormon Khan ve Jantai'ye altın madalya ve altın kaplama bir kaftan verildi. Kenesarı Han ve silah arkadaşları Dairbek, Kalça ve Aksakalı'yı yakalamayı başaran 13 Kırgız askere de altın madalya verildi.[6].
Hanlığın çöküşü[değiştir | kaynağı değiştir]
1854 yılında Ormon Han ile Bugu boyunun lideri Borombay bey arasında savaş çıktı. Ormon Han Issık Gölünün yakınında Borombay Bey'e saldırdı ama yenildi ve esir alındı. Ormon Han yakalandıktan sonra bir süre esir olarak tutuldu. Borombay Bey Ormon Han'ı belirli şartlarla serbest bırakmayı amaçladı. Ana koşul topraklarının bir daha saldırıya uğramamasıydı. Ormon Han'nın uzun zamandır düşmanı olan Bugin boyunun lideri Balbay Batur hemen Ormon Han öldürdü.[9] Ormon Han'ın öldürülmesi Kara-Kırgız Hanlığı'nın tamamen çökmesine yol açtı. Bu durumdan yararlarnan Rus İmparatorluğu Kırgız topraklarını işgal etti.
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ Плоских В., Мокрынин В. Кыргызстан тарыхы. Бишкек, 1995. С. 247, 248
- ^ ПЕРЕВОД С ПИСЬМА ОТ КАРА КЫРГЫЗСКОГО ГЛАВНОГО МАНАПА УРМАНА НИЯЗБЕКОВА Пограничному начальнику Сибирских киргизов г. генерал-майору Вишневскому, цит. по Жапаркуль Токтоналиев. Ормон Хан в научных трудах и архивных материалах. Сборник материалов на кыргызском и русском языках. Дополненное 2-ое переиздание. «Акыл»-«Кыргызстан», Бишкек 2002[ölü/kırık bağlantı]
- ^ ПОЧТЕННОМУ МАНАПУ УРМАНУ НИЯЗБЕКОВУ ОТ ПОГРАНИЧНОГО НАЧАЛЬНИКА 31 декабря 1847 г., цит. по Жапаркуль Токтоналиев. Ормон Хан в научных трудах и архивных материалах. Сборник материалов на кыргызском и русском языках. Дополненное 2-ое переиздание. «Акыл»-«Кыргызстан», Бишкек 2002[ölü/kırık bağlantı]
- ^ Б. Д. Джамгерчинов. Киргизы в эпоху Ормон-Хана. Труды ИЯЛИ. Вып. 1. 1944. — Фрунзе: Киргизский филиал АН СССР, 1945
- ^ Өмүрбеков Т.Н. Улуу инсандардын Кыргызстандын тарыхындагы ролу жана орду (XIX кылымдын ортосу-XX кылымдын башы). Бишкек, 2003. - 40-б.
- ^ a b Казахстан. Национальная энциклопедия 2004.
- ^ "Гибель хана Кене". // Номад, 20.09.2002. 27 Mart 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2018.
- ^ "Историк Марат Конуров рассказал о судьбе хана Кенесары". // NUR.KZ, 03.01.2011. 13 Şubat 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2018.
- ^ "Ормон Ниязбек уулу (Ормон-хан, 1791-1854)". 19 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2022.