Latinceden Rumenceye ses değişiklikleri
Vikipedi, özgür ansiklopedi
Rumence, Halk Latincesinden türemiş bir Romen dilidir.
Kaba Latince dönemi[değiştir | kaynağı değiştir]
Iotacization[değiştir | kaynağı değiştir]
Kaba Latincede, diğer ünlü izleyen kısa /e/ ve /i/ yarı ünlüle /j/ değiştirildi. Daha sonra, /j/'den önce olan ünsüzleri palatalize edildi.
- Lat. puteum > *putju > Rum. puț, fakat:
- Lat. rōgātiōnem > *rogatjone > *rogačone > Rum. rugăciune ('dua')
- Lat. hordeum > *ordju > *ordzu > Rum. orz ('buğday'), fakat:
- Lat. deorsum > *djosu > *džosu > Rum. jos ('aşağı')
- Lat. socium > *sokju > Rum. so]ț ('dost', 'koca')
- Lat. cāseum > *kasju > Rum. caș ('bir peynir çeşidi')
- Lat. vīnea > *vinja > *[viɲe] > Rum. vie /vije/
- Lat. mulierem > *muljere > *[muʎere] > Rum. muiere /mujere/ ('kadın')
Labial ünsüzler değişmezdi:
- Lat. rubeum > *robju > Rum. roib
Ünlüler[değiştir | kaynağı değiştir]
Latince ünlüler a, o ve u değişmedi:
- Lat. mare > Rum. mare ('deniz')
- Lat. pālum > *paru > Rum. par ('direk')
- Lat. focum > *focu > Rum. foc ('ateş')
- Lat. pōmum > *pomu > Rum. pom ('meyve veren bir ağaç')
- Lat. multum > *multu > Rum. mult ('çok')
- Lat. tū > Rum. tu ('sen')
Latincede kısa bir u, (ama m ve b'den önce gelen de) o hâline geldi.
- Lat. *autumna (from autumnus) > *tomna > Rum. toamnă ('sonbahar')
- Lat. *rubeum > *robju > Rum. roib
Bazan Latincede uzun bir ō u hâline geldi:
- Lat. cohortem > *cōrtem > Rum. curte
e ve i ünsüzleri aşağıdaki değişlikler yaptılar:
- kısa, vurgulu e *[ɛ] hâline geldi
- kısa, vurgusuz e, uzun ē ve kısa i *e hâline geldi
- uzun ī değişmez (i)
Meselâ:
- Lat. pellem > *[pɛlle] > Rum. piele /pjele/ ('deri')
- Lat. signum > *semnu > Rum. semn ('simge')
- Lat. vīnum > *vinu > Rum. vin ('şarap')
Ünsüzler[değiştir | kaynağı değiştir]
Yalnız ünsüzlerde, büyük değişiklikler yoktu.
- Lat. quattuor > *quattro > Rum. patru ('dört')
- Lat. equa > *[ɛpa] > *jepa > Rum. iapă ('kâbus')
- Lat. lingua > *lemba > Rom. limbă ('dil')
- Lat. quid > *ke > Rum. ce ('ne')
- Lat. quandō > *kando > *kându > Rum. când ('ne zaman')
- Lat. sanguis > *sange > Rum. sânge ('kan')
Diğer değişiklikler: ct > pt, gn > mn ve x > ps. Daha sonra, ps, s hâline gelerek kolaylaştırıldı.
- Lat. factum > *faptu > Rum. fapt ('olgu')
- Lat. signum > *semnu > Rum. semn ('simge')
- Lat. coxa > *copsa > Rum. coapsă ('kalça'), fakat:
- Lat. laxō > *lapso > *lasu > Rum. las ('bırakıyorum')
Sözcük sonundaki ünsüzler[değiştir | kaynağı değiştir]
Bütün sözcük sonundaki ünsüzler kayboldu.
Proto-Rumenceye kadar[değiştir | kaynağı değiştir]
'l' rotasizmi[değiştir | kaynağı değiştir]
Ünlüler aralarındakı l r oldu.
- Lat. gelu > Rom. ger ('frost')
- Lat. salīre > Rom. a sări (sărire) ('sıçramak')
Palatalizasyon[değiştir | kaynağı değiştir]
- Lat. testa > *[tɛsta] > *tjesta > *ţesta > Rom. ţeastă ('kafatası')
- Lat. decem > *[dɛke] > *djeke > *dzeče > Rom. zece ('on')
- Lat. servum > *[sɛrbu] > *sjerbu > Rom. şerb ('serf')
- Lat. dīcō > *dziku > Rom. zic ('söylüyorum')
Vurgusuz ünlüler hafifletmesi[değiştir | kaynağı değiştir]
Vurgusuz a, ă oldu, vurgusuz o, u oldu. Then ă became e after palatal sounds. Unstressed o was kept in some words due to analogy.
- Lat. capra > Rom. capră ('goat')
- Lat. vīnea > *vinja > *viɲă > *viɲe > Rom. vie /vije/ ('bağ')
- Lat. fōrmōsum > Rom. frumos ('güzel')
Backing of e[değiştir | kaynağı değiştir]
The vowel e was changed to ă when preceded by a labial consonant and followed by a back vowel in the next syllable (i.e. it stayed e when the following vowel was i or e):
- Lat. mēnsam > *mesa > *măsă > Rom. masă ('table'), fakat
- Lat. mēnsae > *mese > Rom. mese ('masalar')
- Lat. vēndō > *vendu > *văndu > *vându > Rom. vând ('satıyorum'), fakat
- Lat. vēndis > *vendi > *vendzi > *vindzi > Rom. vinzi ('satıyorsun')
Yeni değişiklikler[değiştir | kaynağı değiştir]
Bu değişiklikler bütün lehçelerde görülmez.
Sesli eş anlamlıların karşılık gelen sürtünmeli ifadelere dönüştürülmesi[değiştir | kaynağı değiştir]
Cenûbî lehçelerde ve Standart Rumencede, dz kaybedildi, z sesine dönüştü:
- dzic > zic ('söylüyorum')
- lucredzi > lucrezi ('çalışıyorsun')
dž, yalnızca sert olduğunda j sesine dönüştü:
'â' ve yumuşak 'n' arasına kaydırma /j/ eklenmesi[değiştir | kaynağı değiştir]
Bu sadece birkaç kelimede görülür:
- pâne > pâine ('ekmek')
- câne > câine ('köpek')
It also explains the plural mână - mâini ('el(ler)'). This is also specific to southern dialects and the standard language; in other regions one may hear câne etc.
'ş', 'ţ' ve 'dz' sertliği[değiştir | kaynağı değiştir]
Şimâlî lehçelere ilgilendirir. İnce vokalleri kalınlarıyla değişir:
- şi > şî ('ve')
- ţine > ţânʲe ('tutuyor')
- dzic > dzâc ('söylüyorum')