Zaibatsu

Zaibatsu (Japonca: 財閥, plütokrasi anlamına gelir) Meiji dönemiyle II. Dünya Savaşının sonu arasındaki tarihi dönemde Japonya’da ekonominin önemli kısımlarını kontrol eden sanayi ve finans şirketlerini anlatan terimdir.

19.yüzyıldan itibaren varlığını sürdürmesine rağmen zaibatsu terimi I. Dünya Savaşının ardından sık kullanılmaya başlanır. Tanım olarak geniş aileler tarafından yönetilen ve özellikle bir sektörde tekeli elinde tutan grup şirketlerinin birliğini ifade etmektedir. Şirketler, ekonomik alanda gruba bağlı bankalar ve yan sanayi kuruluşlarının da yönetimini kontrol etmekteydiler.

Zaibatsu, öne çıktığı dönemde ekonomi ile sanayi alanında ulusal iç ve dış politikaya yön verebilecek güçteydi. Rikken Seiyukai siyasi partisinin Mitsui grubu ve Japon İmparatorluk Kara Kuvvetleriyle güçlü bağları bulunmaktaydı. Benzer şekilde Rikken Minseito de Mitsubishi ve Japon İmparatorluk Deniz Kuvvetleriyle bağlara sahipti. II. Dünya Savaşının başladığı dönemde dört büyükler olarak tanımlanan zaibatsunun Japon madencilik, kimya ve metal sanayisinin %30’u, makina ekipmanının %50’si ve ticarî filosunun %60’ına sahipti. 1920 ve 1930’lu yıllarda dünya çapındaki ekonomik bunalıma rağmen piyasadaki tekelci konumları, ucuz işgücü ve ordu üzerinden rekabetsiz satınalım sayesinde yüksek kârlar elde edilmiştir.^[1]

Dört büyükler olarak adlandırılan şirket grupları Mitsubishi, Mitsui, Sumitomo ve Yasuda’dır. Özellikle bu gruplar Meiji döneminden itibaren hükûmet tarafından kollanmış, mali yardım almış, vergiden muaf tutulmuş, askeri alımlarda önde tutulmuş ve yabancı ticarette ayrıcalığa sahip olmuştur.

Dört büyük şirket dışında hangi şirketin zaibatsu olarak adlandırılabileceğine dair bir konsensus bulunmamaktadır. Özellikle Rus-Japon Savaşının ardından ikinci kuşak sayılabilecek ayrıcalıklı şirket grupları belirmeye başlamıştır. Bunların en bilinenleri arasında Okura, Furukawa ve Nakajima grupları sayılabilir. Japonya’nın Asya kıtasında sömürgelerinin oluşmasıyla beraber (Mançukuo) başta Nissan olmak üzere yeni gruplar oluşmaya başlar.

Zaibatsu, Japon Ordusu tarafından tam belli olmayan bir yaklaşımla karşı karşıya kalmıştır. Grup şirketleriyle doğrudan bağlı olmasına rağmen ordu, önemli savaş sanayilerinin kamulaştırılmasını istemiştir. II. Dünya Savaşı sırasında ise savaşın yıkımından payını almıştır. Savaşın ardından ABD işgali döneminde ise zaibatsu yapısının dağıtılmasına yönelik kismî başarılı olan girişimlerde bulunulmuştur. ABD bünyesindeki çok sayıdaki ekonomik danışman ABD Başkan Franklin D. Roosevelt tarafından ilan edilen New Deal kapsamında önerilen ekonomik modeli benimsiyor ve tekelci yapıyı hem verimsiz hem de anti-demokratik olarak görmekteydi.

Japonya’nın işgali döneminde 6 adet zaibatsu tamamen kapatılmak için gündeme alınmış, 26 tanesi de tasfiye edilerek yeniden yapılandırma kapsamında değerlendirilmiştir. 1947 yılında kapatılmak üzere gündeme alınan zaibatsu arasında Asano, Furukawa, Nakajima, Nissan, Nomura ve Okura sayılabilir. Bu zaibatsu yönetimindeki ailelerin tüm malvarlığına le konulmuş ve alt grup şirketlerindeki yönetimler görevden alınmıştır. Daha sonra Panasonic adını alacak olan Matsushita şirketi 15 bin sendikalı işçi ve aileleri tarafından yazılan dilekçeler sonucunda tasfiye edilmekten kurtulmuştur.^[2]

Bütün girişimlere rağmen zaibatsu tasfiyesi tamamen gerçekleştirilmemiştir. II. Dünya Savaşının ardından Soğuk Savaşın başlamasıyla birlikte Japonya, ABD tarafından doğudaki Sovyet etkisine karşı bir direnç noktası olarak kurgulanmış ve Japon ekonomisine faydalı olarak değerlendirilen zaibatsuya karşı izlenen siyaset değiştirilerek artık korunmaya başlamıştır.

Bugün geçmişleri ilk zaibatsu dönemine dayanan çok sayıda grup, banka ve kurum bulunmaktadır.^[3] Ancak buna rağmen eski zaibatsu hakimiyetinin kırıldığı iddia edilmektedir. Zaibatsuda yaygın olan tek bir aileye bağlı dikey örgütlenme modeli günümüzde yatayda sağlanan ve keiretsu denilen birliklerle değişmş görünmektedir.

Zaibatsu terimi kitap, çizgi roman, video oyunları ve filmlerde çoğunlukla sinsi Japon şirketleri olarak gösterilir, genellikle yakuza gibi kurumlarla gizli ilişkileri olur. Tekken serisinde Mishima Zaibatsu geçmekte, Grand Theft Auto 2 oyununda ise zaibatsu bir suç grubunu temsil etmektedir.^[4]

• Alletzhauser, Albert J., The House of Nomura, New York, Harper Perennial, 1991 ISBN 0-06-097397-8
• Allinson, Gary D., Japan's Postwar History, Ithaca, New York, Cornell University Press, 1997 ISBN 0-8014-3312-6

• Oligarşi

• Zaibatsu tarihçesi31 Mayıs 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce) 15 Eylül 2011 tarihinde erişilmiştir