Andrzej Wajda

Andrzej Wajda

Andrzej Wajda (2012)
Data i miejsce urodzenia	6 marca 1926 Suwałki
Data i miejsce śmierci	9 października 2016 Warszawa
Zawód	reżyser, scenarzysta
Współmałżonek	Gabriela Obremba Zofia Żuchowska Beata Tyszkiewicz Krystyna Zachwatowicz
Lata aktywności	1951–2016
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach
Strona internetowa

Andrzej Witold Wajda (ur. 6 marca 1926 w Suwałkach, zm. 9 października 2016 w Warszawie) – polski reżyser filmowy i teatralny, w młodości aktywny jako malarz. W latach 1989–1990 dyrektor artystyczny Teatru Powszechnego w Warszawie. Czterokrotnie jego filmy były nominowane do Oscara dla najlepszego filmu nieanglojęzycznego. W latach 1989–1991 senator I kadencji. Kawaler Orderu Orła Białego.

Popularność przyniosły mu filmy inicjujące tzw. polską szkołę filmową: Kanał oraz Popiół i diament, w których dokonywał rozrachunku z czasami II wojny światowej. Dokonał ekranizacji wielu dzieł literackich, jak Popioły, Brzezina, Wesele, Ziemia obiecana, Panny z Wilka i Pan Tadeusz. Współtworzył kino moralnego niepokoju, w którego ramach powstały osadzone w tematyce społecznej, demaskujące patologie systemu komunistycznego w Polsce filmy: Człowiek z marmuru i jego kontynuacja Człowiek z żelaza, która została nagrodzona Złotą Palmą na 34. MFF w Cannes. Do ostatnich dokonań artysty należą: martyrologiczny film Katyń oraz eksperymentalny Tatarak. Reżyser zainicjował również powstanie istniejącego w latach 1972–1983 Zespołu Filmowego „X”, Mistrzowskiej Szkoły Reżyserii Filmowej utworzonej w 2002 roku oraz autorskiego studia filmowego. Jego działalność teatralna obejmowała wystawianie sztuk w teatrach gdańskich, warszawskich, krakowskich (Z biegiem lat, z biegiem dni…) oraz za granicą.

Jego twórczość nawiązywała do polskiego symbolizmu i romantyzmu, była próbą rozrachunku z mitami polskiej świadomości narodowej. Za zasługi dla rozwoju kinematografii był wielokrotnie nagradzany, między innymi w 2000 roku otrzymał Nagrodę Akademii Filmowej (Oscara) za całokształt twórczości. Za całokształt twórczości wyróżniony także honorowym Złotym Niedźwiedziem, Cezarem oraz Złotym Lwem.

Ojcem Andrzeja Wajdy był zawodowy wojskowy Jakub (1900–1940), syn Kazimierza Waydy. Matka reżysera, Aniela z domu Białowąs (1901–1950), pracowała jako nauczycielka. Jego brat Leszek (1927–2015) był artystą plastykiem i scenografem. Andrzej Wajda urodził się i początkowo wychowywał w Suwałkach; w 1934 roku cała rodzina przeprowadziła się do Radomia, co było związane z awansem Jakuba Wajdy na stopień kapitana. Rodzice zapisali go do Publicznej Szkoły Podstawowej nr 15 im. Mikołaja Reja. W 1938 roku został harcerzem w 20. Radomskiej Drużynie Harcerskiej, gdzie uzyskał rangę zastępowego^[1].

Andrzej Wajda z ojcem rozstał się pod koniec sierpnia 1939 roku, gdy ten wraz z 72 Pułkiem Piechoty opuścił Radom i wziął udział w przygotowaniach do obrony Polski przed niemiecką agresją. Gdy 8 września 1939 roku, tydzień po wybuchu II wojny światowej, Niemcy wkroczyli do miasta, znalazło się ono w granicach Generalnego Gubernatorstwa. Z polityki okupantów wynikał określony przepisami zakaz pobierania przez Polaków nauki w szkole średniej; toteż zamiast podjąć naukę w gimnazjum, Andrzej Wajda zdecydował się na pójście do siódmej klasy szkoły powszechnej. Ukończył ją w czerwcu 1940 roku. Tymczasem jego ojciec, po trafieniu do niewoli radzieckiej w kwietniu 1940 roku, padł ofiarą zbrodni katyńskiej, o czym jego rodzina początkowo nie wiedziała^[2][3].

Ostatecznie Andrzej Wajda rozpoczął dalszą naukę w gimnazjum na tajnych kompletach. Przerwał jednak ją już po pierwszym roku z powodów finansowych; w celu utrzymania rodziny wraz z bratem Leszkiem podejmował pracę zarobkową w Landwirtschaft Zentrale, gdzie pełnił funkcję magazyniera, a następnie tragarza i pomocnika bednarza. Mimo ciężkiej sytuacji życiowej zainteresował się malarstwem, uczestnicząc w pracach konserwacyjnych i okresowo pobierając nauki w szkole malarskiej w Krakowie. W połowie 1942 roku wstąpił do Armii Krajowej, gdzie pełnił funkcję łącznika na terenie Radomia. Wczesną jesienią 1943 roku dowiedział się jednak, że osoby z podziemia, które znał, padły ofiarą zasadzki zastawionej przez radomskie Gestapo. Ukrywał się następnie w Krakowie aż do późnej wiosny 1944 roku, gdy okazało się, że owi żołnierze zostali zamordowani. Wówczas powrócił do Radomia, gdzie zapisał się do Koedukacyjnego Gimnazjum i Liceum dla Dorosłych „Przyszłość”^[4].

W 1946 roku rozpoczął studia malarskie na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Jeszcze przed złożeniem dokumentów zamierzał odwiedzić swojego byłego nauczyciela Wiktora Langnera. Kilka dni przed wizytą Wiktor Langner został jednak aresztowany; Andrzeja Wajdę zatrzymano w Krakowie, skąd trafił do komendy wojewódzkiej Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Wydostał się z niej dzięki koneksjom swojego stryja Gustawa, dzięki czemu mógł rozpocząć studia^[5]. Miał już za sobą kilka prac malarskich, między innymi Przedmieście Krakowa (1943). Podczas studiów na ASP dołączył do Grupy Młodych Plastyków, inspirowanej nurtami prymitywizmu, surrealizmu i abstrakcjonizmu. Tam stworzył takie obrazy jak Mózg hydraulika (1947, druga wersja 1950), Las w górach, Wschodnie miasto i Rajski ptak (1948). Jesienią 1948 roku dołączył do Grupy Samokształceniowej prowadzonej przez Andrzeja Wróblewskiego. W lipcu 1949 roku Andrzej Wajda zrezygnował jednak ze studiów na akademii, wraz z Konradem Nałęckim podejmując studia z zakresu reżyserii w Wyższej Szkole Filmowej w Łodzi^[6]. Studia ukończył w roku 1953, ale dyplom otrzymał dopiero w roku 1960^[7]; wynikało to z faktu, iż nie udało mu się wcześniej wykonać pracy dyplomowej^[8].

Na początku lat 50. Andrzej Wajda zadebiutował trzema etiudami szkolnymi: fabularnym Złym chłopcem (1951) na podstawie noweli Antona Czechowa^[9], dokumentalną Ceramiką iłżecką (1951)^[10] oraz dokumentalną Kiedy ty śpisz(inne języki) (1953)^[11]. Sam reżyser uznał je za nieudane, co wynikało z amatorskiego wykonania pierwszej z nich, interwencji „koleżeńskiego kolektywu” w przypadku drugiej oraz nietrafionego konceptu trzeciej. Żadna z jego etiud nie została więc zgłoszona do pracy dyplomowej^[8]. Młody filmowiec miał wziąć także udział w reżyserii socrealistycznego filmu Cztery opowieści, do którego napisał scenariusz, jednak projekt jego nowelki Kasia z tkalni numer trzy został odrzucony przez kierownictwo szkoły, a film ostatecznie otrzymał nazwę Trzy opowieści. Po ukończeniu łódzkiej szkoły filmowej Andrzej Wajda stał się współpracownikiem Aleksandra Forda, pracując przy jego filmach Młodość Chopina i Piątka z ulicy Barskiej^[8].

Pełnometrażowym debiutem fabularnym reżysera było Pokolenie na podstawie powieści Bohdana Czeszki. Film ten, oparty na porzuconym projekcie Forda^[12], został wyprodukowany w 1954 roku i miał premierę rok później; pojawiła się w nim plejada młodych aktorów, wśród nich Tadeusz Janczar, Roman Polański, Tadeusz Łomnicki i Zbigniew Cybulski. Traktował on o młodych aktywistach Gwardii Ludowej, którzy w czasie II wojny światowej organizują konspirację przeciwko hitlerowcom^[13]. W filmie tym Andrzej Wajda zarówno nawiązał do własnych doświadczeń z czasów wojny, jak i ukazał przemianę bohaterów spowodowaną wojennymi wydarzeniami^[14]. Pokolenie zostało życzliwie przyjęte przez anglojęzycznych krytyków ze względu na sprawną reżyserię i dobrze ocenianą grę aktorską^[15], a z czasem uznane przez nich za pierwszą część trylogii wojennej Andrzeja Wajdy^[16]. Krytycznie natomiast odnieśli się do niego zarówno aktywiści komunistyczni ze względu na przełamanie przez reżysera schematów socrealizmu^[17], jak i Polacy na emigracji (między innymi Marek Hłasko) z powodu fałszowania historii^[18]. Treść Pokolenia ukierunkowana była na edukację do komunizmu, żołnierze Armii Krajowej zostali w nim ukazani w sposób negatywny na tle młodych socjalistów^[19]. Elementy socrealizmu znajdowały się również w kręconym w 1955 roku dokumencie pod tytułem Idę do słońca, który był reportażem na temat twórczości cenionego wówczas Xawerego Dunikowskiego^[20][21].

Międzynarodowy sukces Andrzej Wajda odniósł dopiero po premierze filmu Kanał, drugiego ogniwa trylogii wojennej, wyprodukowanego w roku 1956 i powstałego na podstawie opowiadania Jerzego Stefana Stawińskiego. Tematem tego dzieła była agonia powstania warszawskiego i żołnierzy Armii Krajowej próbujących przeżyć w trakcie zaciętych walk^[22]. Recenzenci upatrywali w Kanale sugestywną wizję tragicznych losów powstańców^[23][24]. Kanał ze względu na swój nowatorski styl otrzymał Srebrną Palmę na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Cannes, zapoczątkowując polską szkołę filmową i zwracając uwagę świata na polską kinematografię^[25]. Pozycję nowej postaci w światowym kinie ugruntował Andrzej Wajda trzecią częścią trylogii wojennej, filmem Popiół i diament wyprodukowanym w 1958 roku. Powstał on na kanwie powieści Jerzego Andrzejewskiego pod tym samym tytułem, ale przesłanie w nim zawarte było inne niż w utworze literackim. Reżyser głównym bohaterem filmu uczynił nie komunistę Szczukę, ale byłego żołnierza Armii Krajowej Macieja Chełmickiego, granego przez Zbigniewa Cybulskiego^[26]. Wyraźnie okazywał sympatię postawionym w tragicznej sytuacji członkom polskiego podziemia^[27][28]:

Popiół i diament po ukazaniu się na ekranach kin wzbudził negatywne reakcje ze strony polskich komunistów, którzy nie dopuścili do jego uczestnictwa w konkursie głównym na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Wenecji. Mimo to poza konkursem zdobył nagrodę Międzynarodowej Federacji Krytyków Filmowych^[29]. Dzięki swym walorom artystycznym oraz wyrazistej grze Zbigniewa Cybulskiego^[26] Popiół i diament został uznany za arcydzieło kinematografii^[29][30][31].

W 1959 roku Andrzej Wajda wyreżyserował kolejny film mierzący się z mitem romantycznego bojownika o wolność: Lotną, traktującą o losie polskich ułanów podczas kampanii wrześniowej. Sekwencja ukazująca szarżę kawalerii polskiej na czołgi wzbudziła jednak burzliwą dyskusję^[32], a sam film spotkał się z negatywnym odzewem ze strony krytyków polskich^[33]. Lotną jednak ostatecznie zrehabilitowano ze względu na jej sugestywny, surrealistyczny charakter; François Truffaut cytował ją jako jeden z „wielkich chorych filmów”^[34].

Pierwszym w tej dekadzie filmem Andrzeja Wajdy byli Niewinni czarodzieje z 1960 roku na podstawie scenariusza Jerzego Andrzejewskiego i Jerzego Skolimowskiego (co zapoczątkowało karierę filmową tego ostatniego). Przedstawiono w nim grę miłosną pomiędzy dwiema młodymi osobami. Ze względu na swobodę obyczajową i jazzową muzykę Krzysztofa Komedy Niewinni czarodzieje wywołali kontrowersje wśród krytyków^[35]. Kolejnym filmem reżysera był Samson z 1961 roku na podstawie powieści Kazimierza Brandysa o młodym Żydzie, który próbuje przetrwać w okupowanej przez Niemców Warszawie^[36]. Produkcja rozczarowała jednak krytyków polskich, a sam filmowiec uznał ją za nieudaną adaptację^[37].

Popularność Andrzeja Wajdy przyczyniła się do tego, że zaczął on tworzyć także za granicą. W 1962 roku nakręcił w Jugosławii Powiatową Lady Makbet na podstawie noweli Powiatowa lady Makbet Nikołaja Leskowa, której treścią są losy zesłańców syberyjskich^[38]. Powiatowa lady Makbet zyskała w Jugosławii status klasycznego dzieła rodzimego kina^[39]. W tym samym roku powstała nowela Warszawa, wchodząca w skład koprodukcji Miłość dwudziestolatków. Treścią polskiej części filmu były relacje młodej kobiety ze studentem pamiętającym czasy okupacji wojennej^[40].

Andrzej Wajda stał się ponownie obiektem silnej krytyki za sprawą filmu Popioły na podstawie powieści Popioły Stefana Żeromskiego. Tematem dzieła są losy polskich szwoleżerów u boku Napoleona Bonaparte. W Popiołach główną rolę Rafała Olbromskiego zagrał Daniel Olbrychski, który stał się jednym z wieloletnich współpracowników reżysera; inne kluczowe postacie zagrali Bogusław Kierc, Piotr Wysocki, Pola Raksa i Beata Tyszkiewicz^[41]. Film mimo niedoskonałości ról drugoplanowych odegrał ważną rolę w dekonstrukcji mitu bohaterskich żołnierzy polskich; przedstawiono ich – zwłaszcza poprzez przypomnienie ich udziału w tłumieniu powstania niewolników na San Domingo oraz wizję rzezi ludności hiszpańskiej po szarży na Somosierrę jako okrutników, a zarazem ofiary polityki napoleońskiej^[42]. W 1967 roku Andrzej Wajda zrealizował za granicą obraz Bramy raju na podstawie powieści Jerzego Andrzejewskiego Bramy raju, której tematem była krucjata dziecięca. Bramy raju, wyprodukowane w Wielkiej Brytanii i Jugosławii^[43], poniosły klęskę artystyczną, stając się zarazem największym osobistym niepowodzeniem reżysera^[44].

Tragiczna śmierć Zbigniewa Cybulskiego w 1967 roku była dla reżysera wstrząsem^[45]. Postanowił on nakręcić film, który byłby hołdem złożonym aktorowi jako jednemu z jego współpracowników. Wszystko na sprzedaż było pierwszym dziełem autorskim w karierze Andrzeja Wajdy^[46], a jego tematyką stały się przeżycia reżysera (granego przez Andrzeja Łapickiego) wywołane śmiercią aktora w trakcie powstawania filmu^[45]. W filmie Andrzej Wajda odsłonił kulisy produkcji filmowej^[47], odwołując się do groteski dla ukazania ponurych czasów produkcji i posługując się technikami dokumentalnymi^[48][49][50]. Wszystko na sprzedaż stanowiło przełom w karierze filmowca^[21].

W trakcie zdjęć do Wszystkiego na sprzedaż wyreżyserował krótkometrażową groteskę filmową Przekładaniec na podstawie scenariusza Stanisława Lema, utrzymaną w stylu pop-art. Jej treścią są losy rajdowca (granego przez Bogumiła Kobielę), który po poważnym wypadku samochodowym zostaje uratowany dzięki przeszczepieniu części organów. Film został pozytywnie przyjęty przez krytyków^[51]. Z innym odbiorem spotkała się komedia Polowanie na muchy z 1969 roku na podstawie opowiadania Janusza Głowackiego. Sam Andrzej Wajda później uznał ją za pomyłkę w jego karierze^[52]. Jerzy Płażewski uznał Polowanie na muchy za mało wyrafinowaną, nieudolną satyrę na współczesne społeczeństwo, która nie pasuje do romantycznego wizerunku innych filmów reżysera^[53].

Na początku lat 70. Andrzej Wajda podjął ponownie współpracę z Danielem Olbrychskim, który grał główne role w kilku kolejnych jego filmach. We wrześniu 1970 roku ukazał się Krajobraz po bitwie, oparty na opowiadaniach obozowych Tadeusza Borowskiego, szczególnie Bitwie pod Grunwaldem. Aktor zagrał w nim rolę Tadeusza – cynicznego człowieka obozowego w obliczu wyzwolenia obozu koncentracyjnego w Dachau przez Amerykanów^[54]. Ekranizacja drastycznych opowiadań Tadeusza Borowskiego była trudnym przedsięwzięciem dla reżysera, który zamiast opisywać świat brutalnym językiem pisarza, zdecydował się skoncentrować na postaci Tadeusza^[55]. Bolesław Michałek uznał adaptację tych utworów za udaną, chwaląc dojrzałość kreacji Daniela Olbrychskiego i Stanisławy Celińskiej. Zwrócił też uwagę na akcentowanie w filmie miłości jako środka ratowania człowieczeństwa w zdeprawowanym świecie^[56].

Wielkim sukcesem Andrzeja Wajdy stało się dzieło Brzezina na podstawie opowiadania Jarosława Iwaszkiewicza. Jego treścią była psychologiczna konfrontacja zgorzkniałego po śmierci żony leśniczego (Daniel Olbrychski) z jego chorującym na gruźlicę bratem (Olgierd Łukaszewicz)^[57]. Brzezinę chwalono za umiejętne oddanie istoty konfliktu między braćmi i przemyślaną konstrukcję^[58]. Film wyróżniał się wizją plastyczną, porównywaną niekiedy do obrazów Jacka Malczewskiego^[57]. Brzezina została doceniona za granicą, zdobywając Złoty Medal na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Moskwie^[57]. W 1971 roku Andrzej Wajda zrealizował w niemieckiej Norymberdze film Piłat i inni, osnuty wokół wątku śmierci Jezusa Chrystusa z powieści Michaiła Bułhakowa Mistrz i Małgorzata. W tej kameralnej produkcji^[59] rolę Jeszui Ha-Nocri zagrał Wojciech Pszoniak, a jego ucznia – Daniel Olbrychski^[60]. Piłat i inni spotkał się jednak z obojętnością niemieckich krytyków, których raziło umiejscowienie akcji obrazu w pohitlerowskim krajobrazie^[61].

W 1972 roku reżyser zajął się adaptacją filmową dramatu Stanisława Wyspiańskiego pod tytułem Wesele. Filmowe Wesele, którego scenariusz stworzył Andrzej Kijowski, a do którego zdjęcia wykonał Witold Sobociński^[62], było wyreżyserowaną w konwencji realistycznej ekranizacją sztuki symbolicznej^[63]. Dzieło wzbudziło uznanie krytyków, którzy chwalili realizację filmu (w tym kręcone w trudnych warunkach zdjęcia)^[64]. Krzysztof Teodor Toeplitz docenił filmowe Wesele jako pokaz wyższości kina nad teatrem^[63]. Przy produkcji filmu brał udział nowo stworzony przez Andrzeja Wajdę Zespół Filmowy „X”, działający do 1983 roku^[65], w którym działali tacy reżyserzy, jak Agnieszka Holland, Feliks Falk i Barbara Sass^[66].

Kolejnym sukcesem była Ziemia obiecana na podstawie powieści Władysława Reymonta, której główną tematykę stanowiły namiętności i szalejący kapitalizm w dziewiętnastowiecznej Łodzi. Główne role młodych kapitalistów zakładających własny interes zagrali w nim Daniel Olbrychski, Wojciech Pszoniak i Andrzej Seweryn, natomiast muzykę skomponował Wojciech Kilar^[67]. Reżyser bardzo sceptycznie podszedł do dzieła literackiego, nadając głównym postaciom filmu charakter bardziej drapieżny, wynaturzony. Dokonana przez niego adaptacja była pozbawiona złudzeń co do możliwości przetrwania uczciwych jednostek w kapitalistycznym świecie^[68]. W pełnym świadomej brzydoty i drastyczności dziele dostrzegano wyrazistą analizę wynaturzenia dzikiego kapitalizmu^[69]. Film zdobył uznanie krajowych krytyków: Konrad Eberhardt nazwał go „fascynującym widowiskiem”^[68], a Tadeusz Sobolewski – najlepszym polskim filmem wszech czasów, dostrzegając w nim analogię do sytuacji w Polsce w czasach współczesnych jego powstawaniu^[70]. Adaptacja tej powieści noblisty otrzymała Grand Prix na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych oraz Złoty Medal na MFF w Moskwie^[67]. Odmiennie przyjęto obraz w Stanach Zjednoczonych: Ziemia obiecana, która była tworzona w celu emisji w USA i została nominowana do Oscara, spotkała się z oskarżeniami o antysemityzm i nie doczekała się tam premiery kinowej^[17]. Stała się ona jednym z najmniej lubianych filmów polskich w Stanach Zjednoczonych^[71]. Później Andrzej Wajda zrealizował film Smuga cienia na podstawie powieści Josepha Conrada, opowiadający o młodym oficerze marynarki (Marek Kondrat) wyruszającym w rejs do Singapuru^[72]. Film spotkał się z różnorodnymi reakcjami krytyków: o ile Aleksander Jackiewicz uznał go za udaną adaptację z odniesieniami do symbolizmu^[73], o tyle Michał Komar ocenił Smugę cienia jako film nieudany^[74].

Szczególny zwrot w twórczości reżysera nastąpił w 1975 roku. Andrzej Wajda, dotychczas unikający otwartego odnoszenia się do systemu władzy komunistycznej w Polsce, wystąpił wraz z innym reżyserem, Krzysztofem Zanussim, na Forum Filmowców w Gdańsku. Obaj zarzucili kontrolującym obieg filmowy decydentom hamowanie swobody twórczej, co – ich zdaniem – skłaniało młodych twórców do skupiania się bardziej na tematyce historycznej niż współczesnej. Wyrazem tego buntu były prace nad filmem Człowiek z marmuru, opartym na zapomnianym scenariuszu Aleksandra Ścibora-Rylskiego. Władze zamierzały nie dopuścić filmu do publikacji^[75], a także naciskały na usunięcie z czołówki nazwiska współpracującej z Andrzejem Wajdą Agnieszki Holland^[76]. Film ukazał się jednak w kinach dzięki wstawiennictwu Józefa Tejchmy (członka Biura Politycznego KC PZPR) i poważaniu, jakim reżyser cieszył się wśród nomenklatury^[75]. Człowiek z marmuru miał premierę w 1976 roku. Jego bohaterką jest młoda studentka reżyserii (debiutująca na ekranie Krystyna Janda), która odkrywa mroczną prawdę o zapomnianym przodowniku pracy (Jerzy Radziwiłowicz)^[77]. Film otrzymał nagrodę FIPRESCI na MFF w Cannes^[77] i został pozytywnie przyjęty przez krytyków zagranicznych (polska prasa odnosiła się z niechęcią do filmu^[78]), którzy chwalili odwagę reżysera^[79] i nazwali Człowieka z marmuru kamieniem milowym w historii polskiego kina^[80]. Film ten stanowi manifest kina moralnego niepokoju^[75].

Po Człowieku z marmuru Andrzej Wajda powrócił na krótko do kręcenia filmów dokumentalnych. W 1976 roku nakręcił Umarłą klasę, zapis tytułowej sztuki reżysera teatralnego Tadeusza Kantora^[81], a w 1978 roku – Zaproszenie do wnętrza, które było opisem wystawy niemieckiego artysty Ludwiga Zimmerera^[82]. Reżyser nie przestał jednak pracować nad filmami fabularnymi. W 1978 roku powstał obraz Bez znieczulenia, jego treścią były losy poważanego dziennikarza, który po ujawnieniu nieprawomyślnych poglądów zostaje usunięty z pracy i staje przed obliczem rozwodu z żoną. Rolę publicysty zagrał w filmie Zbigniew Zapasiewicz^[83]. Andrzej Wajda analizował za pośrednictwem tego dzieła zarówno kryzys małżeński, jak i w mniejszym stopniu mechanizmy doprowadzające niewinnego człowieka do zagłady^[84]. Ostry w wymowie Bez znieczulenia wzbudził burzliwą reakcję krytyków i otrzymał Grand Prix na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku^[84][83][85]. Tymczasem reżyser, który po Smudze cienia nie zamierzał kręcić kolejnych adaptacji dzieł literackich, zdecydował się na ekranizację opowiadania Jarosława Iwaszkiewicza^[86]. Panny z Wilka (1979) w jego wydaniu, których głównym bohaterem był człowiek wracający do miejsca swej młodości (Daniel Olbrychski)^[87], zostały rozbudowane o ledwo wspomniane w utworze literackim wątki (na przykład motyw śmierci i przemijania)^[86]. Chwalony za grę aktorską^[88] film został nominowany do Oscara dla najlepszego filmu nieanglojęzycznego^[87]. W 1979 roku Andrzej Wajda zrealizował także film dokumentalny Pogoda domu niechaj będzie z Tobą… ze zdjęciami Edwarda Kłosińskiego^[89], stanowiący wywiad z Jarosławem Iwaszkiewiczem^[90].

Pod koniec 1979 roku wyreżyserował film Dyrygent, luźno oparty na opowiadaniu Andrzeja Kijowskiego. Traktował on o trójkącie miłosnym między światowej sławy przybywającym do Polski dyrygentem (John Gielgud), skrzypaczką (Krystyna Janda) i jej mężem (Andrzej Seweryn)^[91]. Film został entuzjastycznie przyjęty przez europejskich krytyków, zdobywając nagrodę FIPRESCI na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w San Sebastián^[91]. W Polsce Dyrygent został natomiast odebrany chłodniej; wskazywano na niedopracowany scenariusz i brak przejrzystości emocjonalnej^[92].

Całokształt dokonań zawodowych Andrzeja Wajdy jednakże sprawił, że w 1979 roku rozpoczął on pełnienie funkcji prezesa Stowarzyszenia Filmowców Polskich. Celem nowego przewodniczącego tej organizacji było dążenie do zwiększenia autonomii filmowców oraz ukierunkowanie publiczności na przemiany w polskim filmie^[93].

W 1980 roku w telewizji miał premierę siedmiogodzinny serial Z biegiem lat, z biegiem dni…, który Andrzej Wajda wyreżyserował wraz z Edwardem Kłosińskim. Przedstawia on losy dwóch krakowskich rodzin w latach 1874–1914^[94].

W 1981 roku reżyser ponownie podjął tematykę polityczną. Z inspiracji robotników „Solidarności” w styczniu tegoż roku rozpoczął zdjęcia nad filmem Człowiek z żelaza, który opisywałby przebieg wydarzeń sierpnia 1980 roku^[95]. Aleksander Ścibor-Rylski napisał scenariusz kontynuujący wydarzenia z Człowieka z marmuru, zakończony momentem podpisania porozumienia między strajkującymi a komunistami. Oprócz Jerzego Radziwiłłowicza i Krystyny Jandy w filmie wystąpili między innymi Lech Wałęsa i Anna Walentynowicz^[96]. Andrzej Wajda był dumny z tego, że zdołał ukończyć swoje dzieło przed wprowadzeniem 13 grudnia 1981 roku stanu wojennego w Polsce^[95]. Człowiek z żelaza został entuzjastycznie przyjęty przez krytyków jako dzieło łączące świeżą, paradokumentalną relację z ruchu opozycyjnego z perspektywą epicką^[97]. Małgorzata Szpakowska pisała o filmie jako o „fakcie społecznym” o niespotykanej dotąd aktualności^[98]. Francuski krytyk Michel Perez określił nawet Człowieka z żelaza mianem kamienia milowego w historii kina^[97]. Ukoronowaniem sukcesu było nominowanie filmu do Oscara oraz przyznanie mu Złotej Palmy w Cannes^[96].

Pod koniec 1981 roku Andrzej Wajda rozpoczął zdjęcia do filmu Danton na podstawie sztuki Sprawa Dantona Stanisławy Przybyszewskiej, ale wprowadzenie stanu wojennego zmusiło reżysera do przeniesienia produkcji do Francji. Film ukazywał konfrontację postaci Georges’a Dantona (Gérard Depardieu) z Maximilienem de Robespierre’em (Wojciech Pszoniak) podczas rewolucji francuskiej. Film spotkał się z różnorodnymi reakcjami francuskich krytyków, którzy negatywnie oceniali pominięcie tła rewolucji i skupienie się wyłącznie na dwóch głównych osobach filmu, ale zauważali w nim metaforę ówczesnej Polski^[99][100]. W Polsce obraz był natomiast chwalony za brawurową adaptację sztuki i grę aktorską^[101].

W 1983 roku istnienie Stowarzyszenia Filmowców Polskich było zagrożone. Andrzej Wajda musiał zrezygnować ze stanowiska prezesa na rzecz Janusza Majewskiego, a Zespół Filmowy „X” został rozwiązany^[102]. Za granicą reżyser zrealizował w tym samym roku film Miłość w Niemczech na podstawie książki Rolfa Hochhutha, w którym przedstawił mniej stereotypowe oblicze nazizmu w Niemczech^[103]. Obraz ten spotkał się jednak z nieprzychylnymi opiniami krytyków^[104]. W 1985 roku, już po stanie wojennym i powrocie do kraju, zrealizował Kronikę wypadków miłosnych na podstawie nostalgicznej powieści Tadeusza Konwickiego o miłości rodzącej się w tle krajobrazów Litwy^[105]. W tej adaptacji dzieła literackiego epizodyczną rolę odegrał sam pisarz^[106]. W 1988 roku reżyser nakręcił Biesy, na podstawie powieści Fiodora Dostojewskiego pod tym samym tytułem, z Isabelle Huppert i Bernardem Blierem w rolach głównych^[107]. Realizacja filmu była kłopotliwa, gdyż władze komunistyczne odmówiły dokonania koprodukcji wespół z wytwórnią Gaumont. Wskutek tego projekt poniósł porażkę^[108]. W 1989 roku Andrzej Wajda został przewodniczącym jury 16. Międzynarodowego Festiwalu Filmowego w Moskwie^[109].

W 1990 roku Andrzej Wajda nakręcił czarno-biały film Korczak, który był biografią zamordowanego w Treblince pedagoga Janusza Korczaka. Rolę wychowawcy zagrał Wojciech Pszoniak^[110]. Film spotkał się z burzliwą reakcją we Francji: w tym kraju wstrzymano jego dystrybucję, a pismo „Le Monde” nie szczędziło mu krytyki, zarzucając reżyserowi przedstawienie postaci pedagoga wyłącznie z chrześcijańskiego punktu widzenia – jako męczeńskiego Polaka, a nie jako Żyda^[110]. Filmu broniła natomiast na łamach dziennika „The New York Times” Betty Jean Lifton, autorka biografii Janusza Korczaka, odpierając te zarzuty jako bezpodstawne^[111].

W 1992 roku Andrzej Wajda powrócił do rozrachunków z czasami II wojny światowej, realizując film Pierścionek z orłem w koronie o ostatnich dniach powstania warszawskiego z Rafałem Królikowskim i Cezarym Pazurą w rolach głównych^[112]. Adaptacja powieści Aleksandra Ścibora-Rylskiego Pierścionek z końskiego włosia została jednak negatywnie przyjęta przez krytyków ze względu na niewłaściwą w ich ocenie interpretację literackiego pierwowzoru^[113]. W 1994 roku reżyser nakręcił w Japonii film Nastazja na motywach powieści Idiota Fiodora Dostojewskiego^[114], a w 1995 roku – Wielki Tydzień na podstawie opowiadania Jerzego Andrzejewskiego o małżeństwie ukrywającym Żydówkę w czasie II wojny światowej^[115]. W 1996 roku stworzył Pannę Nikt na podstawie powieści Tomka Tryzny o dorastającej dziewczynie, która przeżywa kryzys wartości^[116]. Wielki Tydzień i Panna Nikt poniosły jednak porażkę artystyczną^[117].

Od lipca do września 1998 roku kręcił ekranizację narodowej epopei Adama Mickiewicza Pan Tadeusz. W tym wielkim przedsięwzięciu wzięła udział plejada polskich aktorów, między innymi Bogusław Linda, Daniel Olbrychski, Grażyna Szapołowska i Andrzej Seweryn; charakterystyczną ścieżkę dźwiękową (w tym „Poloneza”) skomponował Wojciech Kilar^[118]. Filmowy Pan Tadeusz zdobył sześć Orłów podczas drugiego rozdania Polskich Nagród Filmowych w 2000 roku^[118]. Tadeusz Sobolewski chwalił film jako pełną życia próbę wskrzeszenia narodowego mitu^[119]. Dorobek reżysera pod koniec lat 90. zamknęły także autobiograficzne dokumenty: Andrzej Wajda. Moje notatki z historii (1996)^[120] i Kredyt i debet. Andrzej Wajda o sobie (1999)^[121].

W 2000 roku Andrzej Wajda zrealizował film Wyrok na Franciszka Kłosa na podstawie powieści Stanisława Rembeka. Rolę granatowego policjanta postawionego w obliczu wyroku śmierci wydanego na niego przez podziemie zagrał Mirosław Baka^[122]. Wyrok na Franciszka Kłosa odczytywano jako próbę rozpoczęcia dyskusji w sprawie kolaboracji Polaków z okupantem nazistowskim podczas II wojny światowej^[123]. W 2002 roku reżyser nakręcił dokument Lekcja polskiego kina, w którym opowiadał o polskiej sztuce filmowej i jej historii^[124].

W 2002 roku sfilmował Zemstę, adaptację komedii Aleksandra Fredry o dwóch zwaśnionych frakcjach walczących o panowanie na zamku. Andrzej Wajda zamierzał podkreślić, że film nie jest teatralną adaptacją sztuki, o czym świadczy umiejscowienie akcji w czasie zimy oraz zastosowanie długich ujęć^[125]. Do filmu zaangażowano takich aktorów jak Janusz Gajos, Andrzej Seweryn czy Roman Polański, a jego budżet wyniósł blisko 7 milionów złotych^[126]. Po ukazaniu się w kinach filmowa Zemsta zebrała pozytywne recenzje, w których podkreślano ciągłą aktualność problemów występujących w dramacie i znakomitą grę aktorską^[125][127]. W tym samym roku reżyser założył wraz z Wojciechem Marczewskim Mistrzowską Szkołę Reżyserii Filmowej^[128][129], która nawiązuje do tradycji polskich zespołów filmowych^[130]. W 2004 roku Andrzej Wajda zrealizował film dokumentalny Jan Nowak Jeziorański. Kurier z Warszawy. 60 lat później 1944–2004 o byłym żołnierzu Armii Krajowej, Janie Nowaku-Jeziorańskim^[131], a w 2005 roku – stanowiącą część filmu zbiorowego Solidarność, Solidarność… nowelę dokumentalną Człowiek z nadziei^[132].

W 2007 roku reżyser pokazał film Katyń, który przełamywał istniejące dotąd w polskiej kinematografii milczenie w sprawie zbrodni katyńskiej. Andrzej Wajda chciał w ten sposób uczcić pamięć ojca (jeńca obozu w Starobielsku, zamordowanego w Charkowie)^[133]. Nakręcona za 15 milionów złotych produkcja traktowała o losach polskich oficerów pojmanych przez władze radzieckie oraz ich rodzin, nie pomijając jednak represji stosowanych przez hitlerowców na zachodzie Polski. Film miał za podstawę nowelę Post mortem Andrzeja Mularczyka, a udział w nim wzięli między innymi Andrzej Chyra, Maja Ostaszewska i Artur Żmijewski^[134]. Po premierze polscy krytycy doceniali wstrząsający pokaz okrutnych losów zamordowanych oficerów, aczkolwiek twierdzili, że nie jest to film szczególnie wybitny^[135]. Natomiast w anglojęzycznych mediach przyjęto film jednoznacznie pozytywnie, wskazując na mistrzowsko zrealizowaną relację z ludzkiej tragedii wojennej^[136]. Film zdobył osiem Orłów, w tym dla najlepszego filmu, a także został nominowany do Oscara^[134].

Kolejnym filmem był wyprodukowany w 2009 roku Tatarak. Został on oparty nie tylko na opowiadaniu Jarosława Iwaszkiewicza, ale także na Nagłym wezwaniu Sándora Máraiego oraz zapiskach Krystyny Jandy. Treść filmu stanowiły zarówno losy kobiety śmiertelnie chorej na raka, jak i monologi aktorki dotyczące śmierci jej męża Edwarda Kłosińskiego, z którym Andrzej Wajda współpracował przy wielu swoich poprzednich produkcjach^[137]. W Tataraku rozważania o śmierci łączyły się z ukazaniem umowności sztuki filmowej jako nie w pełni pokazującej rzeczywistość^[138]. Film uzyskał głównie pozytywne recenzje krytyków, którzy doceniali brawurową adaptację dzieła literackiego^{[139][140][141]}. Tatarak został uhonorowany nagrodą FIPRESCI oraz Nagrodą im. Alfreda Bauera^[137].

W 2010 roku Andrzej Wajda zrealizował dokument Kręć! Jak kochasz, to kręć!, który tak jak Tatarak był poświęcony Edwardowi Kłosińskiemu^[142]. W czerwcu 2011 roku reżyser założył wraz z Wojciechem Marczewskim autorskie studio filmowe^[143]. W grudniu 2011 roku rozpoczął natomiast kręcenie filmu, zatytułowanego w 2013 roku Wałęsa. Człowiek z nadziei, o jednym z polskich przywódców opozycji antykomunistycznej, Lechu Wałęsie. Tytułową rolę otrzymał Robert Więckiewicz^[144]. Andrzej Wajda powiedział o bohaterze swojego filmu^[145]:

Wałęsa. Człowiek z nadziei, pokazany na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Wenecji poza konkursem, otrzymał pozytywne recenzje. Krytycy odczytywali w nim próbę odbudowy mitu „Solidarności” i legendy samego Lecha Wałęsy, ich uwadze nie uszedł jednak zanadto hagiograficzny ich zdaniem ton dzieła oraz pominięcie mniej chwalebnych epizodów z życia bohatera filmu^[146].

Ostatnim filmem Andrzeja Wajdy były Powidoki z 2016 roku, obraz inspirowany życiem malarza Władysława Strzemińskiego^[147]. Film został wybrany na polskiego kandydata do Oscara dla najlepszego filmu nieanglojęzycznego^[148].

Andrzej Wajda zajmował się także działalnością teatralną. Wystawiał sztuki w teatrach gdańskich, warszawskich, krakowskich oraz za granicą^[149]. Pierwszym wyreżyserowanym przez niego spektaklem teatralnym był Kapelusz pełen deszczu, sztuka Michaela Gazza (1959). Wystawił ją w Teatrze Wybrzeże w Gdańsku^[149] w nietypowej dla teatru manierze realistycznej, toteż na scenie rekwizyty były prawdziwe i odzwierciedlały biologizm świata przedstawionego^[150]. W kolejnych adaptacjach dramatów, Hamlecie Williama Szekspira i Dwoje na huśtawce Williama Gibsona (obie 1960) Andrzej Wajda zaczął kształtować swoje doświadczenie w reżyserii teatralnej – Edmund Fetting w roli Hamleta odszedł od typowego wizerunku intelektualisty na rzecz okrutnika, a Zbigniew Cybulski oraz Elżbieta Kępińska jako bohaterowie Dwojga na huśtawce wykazali się subtelnością^[151]. Kolejne adaptacje sztuk literackich, tym razem Demonów Johna Whitinga (1963) i Wesela Stanisława Wyspiańskiego (1965), reżyser uznał jednak za nieudane, po czym na kilka lat rozstał się z teatrem^[152].

W 1969 roku Tadeusz Łomnicki namówił Andrzeja Wajdę do wyreżyserowania sztuki Play Strindberg Friedricha Dürrenmatta, która zyskała powszechne uznanie ze strony teatrologów. Wynikało to z eksperymentalnego zabiegu, wedle którego sala teatralna uległa stylizacji na kształt hali sportowej^[153]. Z uznaniem publiczności spotkała się również adaptacja Biesów Fiodora Dostojewskiego (1971) z udziałem Wojciecha Pszoniaka i Jana Nowickiego^[154]. W latach 70. Andrzej Wajda zrealizował liczne przedstawienia; były to między innymi Jak brat bratu na motywach sztuki Davida Rabe’a Sticks and Bones (1972)^[155], nieudana adaptacja Der Mitmacher (1973) według Friedricha Dürrenmatta (z którym zerwał współpracę)^[156], ceniona adaptacja Nocy listopadowej (1974) Stanisława Wyspiańskiego^[157], powtórnie wystawione Biesy (1974) oraz Sprawę Dantona Stanisławy Przybyszewskiej (1975), wystawiana także w 1978 roku i w 1980 roku^[158]. Osobnym rozdziałem w jego teatralnej karierze była rola gościnna w zrealizowanym przez Andrzeja Łapickiego spektaklu Pogarda według powieści Alberta Moravii (1975), w którym Andrzej Wajda – występujący jako reżyser – odpowiada scenarzyście: „Odyseją niech pan się nie przejmuje. Odyseja została już napisana”^[159].

W dalszej twórczości teatralnej zaznaczyły się tendencje do przeciwstawiania się terrorowi jako systemowi zastraszania jednostki. Tę tematykę poruszały spektakle Gry rozum śpi… na podstawie sztuki Antonia Buero Vallejo (1976), Emigranci na motywach Sławomira Mrożka (1976)^[160] oraz Rozmowy z katem będące adaptacją książki Kazimierza Moczarskiego (1977). Nie wykluczało to jednak odwoływania się do utworów o tematyce obyczajowej i psychologicznej. Jeden z nich, Nastasja Filipowna na motywach Idioty Fiodora Dostojewskiego, stanowił improwizację aktorską^[161]. Jeszcze przed wprowadzeniem stanu wojennego reżyser dokonał kolejnej adaptacji Hamleta (1981), wykorzystując plenery dziedzińca wawelskiego i obsadzając w roli głównej Jerzego Stuhra^[162].

Gdy wznowił swoją działalność artystyczną po stanie wojennym, zrealizował wówczas Antygonę Sofoklesa (1984), bardzo przychylnie odebraną Zbrodnię i karę Fiodora Dostojewskiego (1984, 1986), Wieczernik według scenariusza Ernesta Brylla^[163], Zemstę Aleksandra Fredry (1986)^[164], Pannę Julię Augusta Strindberga (1988), Dybuka Szymona An-skiego (1988)^[165] i Lekcję polskiego Anny Bojarskiej (1988)^[166]. Kluczowymi spektaklami w działalności scenicznej reżysera były jednak Nastasja Filipowna (1989), zrealizowana z japońskimi aktorami, oraz Hamlet (IV) (1989), w którym w głównej roli obsadził Teresę Budzisz-Krzyżanowską^[167].

Po transformacji ustrojowej z 1989 roku Andrzej Wajda dwukrotnie dokonywał adaptacji Wesela (1991, 1992). W 1989 roku, po śmierci Zygmunta Hübnera, objął funkcję dyrektora artystycznego Teatru Powszechnego w Warszawie, którą sprawował przez rok^[168][169]. Do końca XX wieku w swych dziełach scenicznych wystawiał sztuki Augusta Strindberga (Sonata widm, 1994), Stanisława Wyspiańskiego (Klątwa, 1997), a także Yukio Mishimy (Mishima, 1994) i Eugène’a Labiche’a (Słomkowy kapelusz, 1998). Jego autorskimi projektami były Improwizacje warszawskie (1996) oraz Pieśń o blasku wody (1997). Na początku XXI wieku zrealizował również szekspirowską komedię Jak wam się podoba (2001), powtórnie Biesy (2004), a także Makbeta (2004)^[170].

W 1948 roku, jeszcze w ramach grupy Andrzeja Wróblewskiego, Andrzej Wajda zadeklarował wstąpienie do Polskiej Partii Robotniczej^[171]. Nie otrzymał jednak legitymacji partyjnej, a jego deklaracja została zapomniana w obliczu fuzji PPR z Polską Partią Socjalistyczną^[171]. Reżyser od tego czasu formalnie figurował jako bezpartyjny^[172], jednak próbował tak negocjować swoje stosunki z władzą komunistyczną, by móc swobodnie realizować swoje filmy i jednocześnie nie być posądzany o jednoznaczną kolaborację^[173]. Dlatego też, kiedy Daniel Olbrychski proponował mu podpisanie listu protestującego przeciwko brutalnemu traktowaniu przez funkcjonariuszy milicji demonstrujących robotników z Ursusa i Radomia w czerwcu 1976 roku, odmówił, gdyż uważał, że znacznie większe konsekwencje będzie miała dla niego premiera Człowieka z marmuru (1976)^[172].

Od momentu, kiedy ukazał się Człowiek z marmuru, Andrzej Wajda był znacznie bardziej zaangażowany politycznie (wskutek czego zainteresowała się nim Służba Bezpieczeństwa)^[174], wspierał antykomunistyczną działalność opozycyjną, w tym wydarzenia sierpnia 1980 roku. Dołączył wówczas do skierowanego do władz komunistycznych apelu 64 naukowców, literatów i publicystów o podjęcie dialogu ze strajkującymi robotnikami^[175]. Był członkiem komitetu organizacyjnego IV Kongresu Kultury Polskiej, zainicjowanego przez środowisko NSZZ „Solidarność” i zorganizowanego bez wsparcia ze strony władz państwowych. Kongres miał się planowo odbyć od 11 do 13 grudnia 1981 roku, został faktycznie przerwany ostatniego dnia na skutek wprowadzenia stanu wojennego^[176].

W 1988 roku był jednym z inicjatorów powołania Warszawskiej Rodziny Katyńskiej^[177][178]. W lutym 1989 roku wszedł w skład Komisji do spraw Upamiętnienia Ofiar Represji Okresu Stalinowskiego, działającej przy Radzie Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa^[179].

W 1989 roku Andrzej Wajda z inicjatywy Lecha Wałęsy znalazł się wśród kandydatów do parlamentu rekomendowanych przez Komitet Obywatelski „Solidarność”, którego był członkiem. Wystartował w wyborach parlamentarnych do Senatu z okręgu wyborczego obejmującego województwo suwalskie^[180]. W głosowaniu z 4 czerwca 1989 roku otrzymał największą liczbę głosów w tym okręgu (105 407), uzyskując tym samym jeden z dwóch mandatów przypadających na to województwo^[181]. Po zwycięstwie w wyborach wszedł w skład Senatu I kadencji, należąc do Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego. Został członkiem Komisji Kultury, Środków Przekazu, Nauki i Edukacji Narodowej oraz Komisji Spraw Emigracji i Polaków za Granicą^[182]. Celem jego działalności była ochrona rodzimej produkcji filmowej w warunkach rodzącego się kapitalizmu^[183]. W czasie konfliktu w środowisku solidarnościowym i w samym OKP w czerwcu 1990 roku wystąpił z niego wraz z kilkudziesięcioma członkami parlamentu. W 1991 roku wstąpił do Parlamentarnego Klubu Unii Demokratycznej^[184][185]. Ostatecznie zrezygnował z dalszej aktywnej działalności politycznej, nie ubiegając się o reelekcję w następnych wyborach^[186]. W kolejnych latach wielokrotnie publicznie jednak udzielał poparcia konkretnym środowiskom politycznym w trakcie kampanii wyborczych, w szczególności wspierał Unię Wolności (m.in. jako członek komitetu honorowego przed wyborami w 2001 roku^[187]). W 2010 roku i w 2015 roku poparł Bronisława Komorowskiego jako kandydata na urząd prezydenta RP^[188][189], a w 2011 roku Platformę Obywatelską w wyborach krajowych^[190].

Wchodził w skład Komitetu Wspierania Muzeum Historii Żydów Polskich Polin w Warszawie^[191]. Był też członkiem Rady Powierniczej Zamku Królewskiego w Warszawie^[192].

Andrzej Wajda był czterokrotnie żonaty. Jego pierwszą żoną od 1951 roku była artystka Gabriela Obremba (1927–1997), którą poznał na studiach w Akademii Sztuk Pięknych; rozwiódł się z nią w 1959 roku^[193][194]. 19 grudnia 1959 roku poślubił inną artystkę z ASP, Zofię Żuchowską (zm. 1989)^[195], która przyjęła wówczas jego nazwisko^[196]. Małżeństwo zakończyło się rozwodem, który został orzeczony 14 marca 1967 roku^[197]. Trzecią żoną reżysera była aktorka Beata Tyszkiewicz, którą po raz pierwszy obsadził w filmie Samson^[198]. Związek małżeński zawarli 13 maja 1967 roku. Wcześniej, 29 marca 1967 roku, urodziła się ich córka Karolina^[199]. Para rozstała się pod koniec lipca 1968 roku, rozwód został orzeczony 29 października 1969 roku^[200]. Czwarty związek małżeński, który trwał do śmierci reżysera, Andrzej Wajda zawarł w styczniu 1974 roku z Krystyną Zachwatowicz^[201].

Zmarł 9 października 2016 roku w Warszawie^[202][203]. 19 października, po mszy pogrzebowej, która odbyła się w bazylice Świętej Trójcy, urna z prochami Andrzeja Wajdy została złożona na cmentarzu Salwatorskim w Krakowie (sektor SC3/8/19)^[204][205].

W początkowej fazie swej twórczości Andrzej Wajda odwoływał się do socrealizmu. Ze schematami tego nurtu zerwał w Kanale; w filmie tym po raz pierwszy przedstawił żołnierzy Armii Krajowej jako tragiczne postaci ówczesnego pokolenia, odżegnując się od propagandy ukazującej ich w formie „zaplutych karłów reakcji”^[206]. W Popiele i diamencie zaznaczyły się dwie cechy, które pojawiały się dalej w jego twórczości: operowanie symboliką (na przykład główny bohater ginący na „śmietniku historii”^[207]) oraz polemika z romantycznym mitem bohatera poświęcającego swoje życie za ojczyznę^[206]. W ocenie Jerzego Toeplitza i Stanisława Janickiego Andrzej Wajda w swojej trylogii wojennej oddawał tragedię pokolenia wojny^[208], osiągając to poprzez użycie jaskrawych środków artystycznych: surrealistycznych, ekspresjonistycznych, czy też barokowych^[209]. Jerzy Płażewski zaznaczył, że w dziełach tego reżysera zarysowały się „romantyczny realizm, emocjonalne widzenie świata, zainteresowanie wartościami ostatecznymi […], wybujała zmysłowość wizji i idąca za nią skłonność do nadmiernie barokowej ornamentyki”^[210]. Barbara Mruklik oceniła, że reżyser „przemawia za pośrednictwem kontrastu, specyficznie znaczącego szczegółu, rozbudowanej metafory”^[211].

W takich filmach jak Popioły czy Wesele Andrzej Wajda odtwarzał polską symbolikę narodową wraz z postaciami patriotycznymi, heroicznymi w swej zaciekłości, ale skazanymi na przegraną przez historię. Podkreślał również fakt niemożności zjednoczenia się narodu polskiego w obliczu klęski narodowej, wskazując na wewnętrzne podziały klasowe w przeszłości^[206]. Do tradycji martyrologicznej powrócił jednak w filmie Katyń, dając obraz męczeństwa polskiego w trakcie II wojny światowej^[207].

W latach 70. Andrzej Wajda zaczął urozmaicać swój styl filmowy. W Ziemi obiecanej korzystał z różnych środków wyrazu, łącząc naturalistyczną brutalność z wizją ekspresjonistyczną^[212]. Jego filmy z okresu kina moralnego niepokoju były z kolei skupione na tematyce publicystycznej^[207] z elementami kina psychologicznego^[212]. W Człowieku z marmuru reżyser dokonywał rozrachunku z czasami stalinizmu, a w Człowieku z żelaza stworzył nowy mit solidarnościowy – symboliczne zjednoczenie narodu polskiego przeciwko komunizmowi^[207]. W jego twórczości znalazło się też miejsce na rozważania o śmierci i przemijaniu, prezentowane w Pannach z Wilka i Tataraku^[207].

Tadeusz Lubelski o twórczości Andrzeja Wajdy wypowiedział się następująco^[213]:

Historycy filmu zwracali uwagę na to, że twórczość polskiego reżysera była w zasadzie jego kinem autorskim. Olga Katafiasz uznała Andrzeja Wajdę za „jednego z najwybitniejszych autorów kina” ze względu na spójność wypowiedzi w jego dorobku^[214]. Janina Falkowska podsumowała jego twórczość jako homogeniczną, składającą się przede wszystkim z filmów historycznych oraz komedii. Zauważyła też, że spośród wschodnioeuropejskich twórców Andrzej Wajda był najczęściej atakowanym reżyserem, a jego filmy niejednokrotnie wzbudzały w kraju burzliwe dyskusje^[215].

 Osobny artykuł: Filmografia Andrzeja Wajdy.

Andrzej Wajda otrzymał następujące ordery krajowe:

• 1959 – Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski^[7],
• 1964 – Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski^[216],
• 1975 – Order Sztandaru Pracy II klasy^[7],
• 1999 – Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski^[217],
• 2011 – Order Orła Białego^[218].

Otrzymał nadto następujące ordery zagraniczne^[7]:

• 1979 – Order Cyryla i Metodego (Bułgaria),
• 1982 – Legię Honorową IV klasy (Francja),
• 1995 – Order Wschodzącego Słońca III klasy (Japonia)^[219],
• 2000 – Order Zasługi Republiki Włoskiej IV klasy^[220],
• 2001 – Krzyż Komandorski Orderu Zasługi Republiki Federalnej Niemiec,
• 2001 – Legię Honorową III klasy (Francja),
• 2006 – Order Zasługi Republiki Węgierskiej II klasy,
• 2006 – Order „Za Zasługi dla Litwy” III klasy^[221],
• 2008 – Order Krzyża Ziemi Maryjnej III klasy (Estonia)^[222],
• 2008 – Order Księcia Jarosława Mądrego V klasy (Ukraina)^[223],
• 2009 – Order Sztuki i Literatury I klasy (Francja),
• 2010 – Order Przyjaźni (Rosja)^[224][225],
• 2010 – Order Chorwackiej Jutrzenki^[226],
• 2011 – Order Trzech Gwiazd III klasy (Łotwa)^[227],
• 2012 – Order Zasługi Republiki Węgierskiej I klasy^[228]

• Nagroda Specjalna Jury na Festiwalu Filmowym w Cannes za Kanał (1957),
• Nagroda FIPRESCI na Festiwalu Filmowym w Wenecji za Popiół i diament (1959),
• Srebrna Muszla na Festiwalu Filmowym w San Sebastián za Wesele (1973),
• Nominacja do Oscara w kategorii najlepszy film nieanglojęzyczny za Ziemię obiecaną (1975),
• Wielka Nagroda Lwy Gdańskie na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku za Ziemię obiecaną (1975),
• Złota Nagroda na Festiwalu Filmowym w Moskwie za Ziemię obiecaną (1975),
• Nagroda Dziennikarzy na Festiwalu Filmowym w Brukseli za Ziemię obiecaną (1976),
• Złoty Kłos na Festiwalu Filmowym w Valladolid za Ziemię obiecaną (1976),
• Nagroda Główna Srebrne Lwy na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku za Smugę cienia (1976),
• Nagroda krytyków na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku za Człowieka z marmuru (1977),
• Nagroda Międzynarodowej Federacji Krytyki Filmowej (FIPRESCI) w sekcji Un Certain Regard na Festiwalu Filmowym w Cannes za Człowieka z marmuru (1978),
• Grand Prix Lwy Gdańskie na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku za Bez znieczulenia (1978),
• Nominacja do Oscara w kategorii najlepszy film nieanglojęzyczny za Panny z Wilka (1979),
• Nagroda Specjalna Jury na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku za Panny z Wilka (1979),
• Nagroda Jury Ekumenicznego na Festiwalu Filmowym w Cannes za Bez znieczulenia (1979),
• Złota Palma na Festiwalu Filmowym w Cannes za Człowieka z żelaza (1981)^[229],
• Nagroda Jury Ekumenicznego na Festiwalu Filmowym w Cannes za Człowieka z żelaza (1981),
• Nominacja do Oscara w kategorii najlepszy film nieanglojęzyczny za Człowieka z żelaza (1981),
• BAFTA Fellowship (1982)^[230]
• Cezar Honorowy (1982)^[7],
• Cezar za najlepszą reżyserię za Danton (1983)^[7],
• Nagroda Brytyjskiej Akademii Filmowej za najlepszy film zagraniczny za Danton (1984),
• Nagroda krytyków na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku za Danton (1986),
• Europejska Nagroda Filmowa „Felix” za całokształt twórczości (1990)^[7],
• Srebrny Niedźwiedź za wybitny wkład artystyczny na Festiwalu Filmowym w Berlinie za Wielki Tydzień (1996),
• Honorowy Złoty Lew Festiwalu Filmowego w Wenecji za dorobek życia (1998)^[231],
• Honorowy Oscar przyznany za całokształt działalności filmowej (2000)^[232],
• Polska Nagroda Filmowa Orzeł za osiągnęcia życia (2000),
• Nagroda Specjalna „Platynowe Lwy” na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni (2005),
• Honorowy Złoty Niedźwiedź na Festiwalu Filmowym w Berlinie (2006)^[233],
• Nominacja do Oscara w kategorii najlepszy film nieanglojęzyczny za Katyń (2007),
• Polska Nagroda Filmowa Orzeł za najlepszy film za Katyń (2008),
• Polska Nagroda Filmowa Orzeł za najlepszą reżyserię za Katyń (2008),
• Nagroda im. Alfreda Bauera na Festiwalu Filmowym w Berlinie za Tatarak (2009),
• Nagroda Krytyków Europejskiej Akademii Filmowej FIPRESCI za Tatarak (2009).

Uczelnie w Polsce

• Uniwersytet Jagielloński (1989)^[234][235]
• Państwowa Wyższa Szkoła Filmowa, Telewizyjna i Teatralna im. Leona Schillera w Łodzi (2000)^[236]
• Uniwersytet Łódzki (2002)^[237]
• Uniwersytet Gdański (2004)^[238][235]
• Uniwersytet Warszawski (2005)^[239][235]
• Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie (2014)^[240]

Uczelnie zagraniczne

• American University w Waszyngtonie (1981)^[241]
• Uniwersytet Boloński (1988)^[241]
• Université de Lyon (1995)^[241]
• Université Libre de Bruxelles (1995)^[235]

Andrzej Wajda otrzymał tytuły honorowego obywatela: Łodzi (1998)^[242], Gdyni (2000)^[243], Suwałk (2000)^[244], Radomia (2001)^[245], Wrocławia (2003)^[246][247], Opola (2009)^[248], Warszawy (2015)^[249], Gdańska (2016)^[250] i województwa łódzkiego (2016)^[251].

• Wyróżnienie zespołowe Podkomitetu Literatury i Sztuki Nagrody Państwowej (Sekcja Filmu) za realizację (reżyserię) filmu Pokolenie (1955)^[252]
• Nagroda im. Tadeusza Boya-Żeleńskiego (1974)^[253],
• Nagroda Państwowa I stopnia (1974)^[254]
• Nagroda im. Konrada Swinarskiego – za najwybitniejsze przedstawienie sezonu dla spektaklu Gdy rozum śpi… Antonio Buero Vallejo w Teatrze na Woli (1976)^[255],
• Dyplom ministra spraw zagranicznych Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (1976)^[256].
• Nagroda Kioto (1987)^[257],
• Honorowe członkostwo Amerykańskiej Akademii Sztuk i Nauk (1988)^[258],
• Honorowe członkostwo Académie des beaux-arts(inne języki) (1994)^[259],
• Srebrny Medal „Cracoviae Merenti” (1995)^[260],
• Nagroda im. Stanisława Ignacego Witkiewicza przyznana przez Sekcję Krytyków Teatralnych (1995)^[149],
• Nagroda im. Konrada Swinarskiego – za reżyserię spektaklu Teatru Telewizji Bigda idzie (2000)^[255],
• Cztery Wieki Stołeczności Warszawy (2000),
• Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2005)^[261],
• Złoty Medal „Opiekun Miejsc Pamięci Narodowej” (2007),
• tytuł Człowieka Roku „Gazety Wyborczej” (2008)^[262]
• Nagroda Miasta Krakowa (2011),
• Laureat konkursu Wybitny Polak (2014)^[263],
• Medal „Dziękujemy za Wolność” przyznany przez Stowarzyszenie Sieć Solidarności (2014)^[264][265],
• Nagroda im. prof. Aleksandra Gieysztora, wraz z Krystyną Zachwatowicz (2016)^[266],
• Złoty Medal Honorowy za Zasługi dla Województwa Małopolskiego (2016)^[267],
• Medal „Plus ratio quam vis” (2016)^[268]
• Nagroda Polskiego PEN Clubu im. Jana Parandowskiego (2016)^[269].

Zafascynowany kulturą japońską, a także pragnąc podziękować za Nagrodę Kioto, Andrzej Wajda przyczynił się do powstania w 1994 roku Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej „Manggha” w Krakowie^[270]. Na jego budowę przeznaczył otrzymaną wraz z Nagrodą Kioto nagrodę pieniężną (340 tys. USD)^[271].

W 2008 roku rada Polskiej Fundacji Katyńskiej nadała mu Medal Dnia Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej, jednak Andrzej Wajda nie przyjął tego wyróżnienia^[272].

W 2000 roku Poczta Polska wydała upamiętniający zdobycie przez reżysera Oscara znaczek pocztowy, który zaprojektował Maciej Buszewicz^[273]. W 2009 roku został patronem gimnazjum w Rudnikach^[274]. Jego imieniem nazwano ulice we Wrocławiu^[275] i w Suwałkach^[276] oraz skwery w Krakowie^[277], Grudziądzu^[278] i Warszawie^[279]. W 2018 roku uchwałą Rady m.st. Warszawy utworzono samorządową instytucję kultury pod nazwą „Centrum Kultury Filmowej im. Andrzeja Wajdy” (CKF)^[280]. W 2020 roku przed domem Andrzeja Wajdy przy ulicy Śmiałej na warszawskim Żoliborzu, w którym mieszkał przez 43 lata, odsłonięto tablicę pamiątkową zaprojektowaną przez Marka Moderau^[281][282].

W 2022 roku ustanowiono Krakowską Nagrodą Filmową Andrzeja Wajdy jako nagrodę konkursu głównego festiwalu Off Camera^[283][284].

• Witold Bereś, Krzysztof Burnetko: Andrzej Wajda: podejrzany. Warszawa: Agora, 2013. ISBN 978-83-268-1278-1.
• Janina Falkowska: Andrzej Wajda: History, Politics, and Nostalgia in Polish Cinema. Nowy Jork-Londyn: Berghahn Books, 2007. ISBN 1-84545-225-9. (ang.).
• Filip Gańczak: Filmowcy w matni bezpieki. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2011. ISBN 978-83-7648-714-4. OCLC 879643901.
• Tadeusz Lubelski: Wajda. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2006. ISBN 978-83-7384-475-9. OCLC 67695153.
• Barbara Mruklik: Andrzej Wajda. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1969.
• „To, co ulepsza”. Historia i współczesność w filmach Andrzeja Wajdy. Olga Katafiasz (red.). Kraków: Wydawnictwo Rupella, 2009. ISBN 978-83-923930-2-3.

• Andrzej Wajda: Autobiografia. Kraków: Znak, 2013. ISBN 978-83-240-2051-5. Brak numerów stron w książce
• Andrzej Wajda: Wajda mówi o sobie. Wstęp, wybór i opracowanie: Wanda Wertenstein. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2000. Brak numerów stron w książce

• Andrzej Wajda, [w:] Encyklopedia teatru polskiego (osoby) [dostęp 2021-04-08] .
• Andrzej Wajda w bazie filmpolski.pl. [dostęp 2012-04-08].
• Andrzej Wajda w bazie IMDb (ang.). [dostęp 2012-04-08].