Hilandar

Manastir Hilandar
Manastir Hilandar
Koordinate	40° 20′ 45" SGŠ, 24° 7′ 7" IGD
Država	Grčka
Godina osnivanja	1198
Ktitor	Stefan Nemanja i Sveti Sava
Lokacija	Sveta gora
Jurisdikcija	Vaseljenska patrijaršija

Koordinate: 40° 20′ 45" SGŠ, 24° 7′ 7" IGD

Hilandar (gr. Χιλανδαρίου) je srpski manastir koji se nalazi u severnom delu Svete gore Atonske (gr. Άγιoν Όρoς), države pravoslavnih monaha koja postoji više od hiljadu godina. Sveta gora je smeštena na Atosu (gr. Άθoς), trećem kraku poluostrva Halkidiki u severnoj Grčkoj, a manastir se nalazi na 2,5 kilometara od mora.^[1] Posmatran spolja manastir ima izgled srednjovekovnog utvrđenja, s obzirom da je utvrđen bedemima koji su visoki i do 30 m. Spoljni zidovi su dugački 140 m i okružuju površinu koja je skoro 75 m široka. Manastir je ovako utvrđen s obzirom da je u prošlosti, kao i ostala utvrđena monaška naselja na Svetoj gori, morao da se brani od gusara.

Manastir Hilandar je izgradio grčki monah svetogorac, Georgije Helandarios. Manastir Hilandar su obnovili Stefan Nemanja (u monaštvu Simeon) i njegov sin Sava 1198. godine, a u manastiru je 1200. godine umro Stefan Nemanja. Kralj Stefan Uroš I je 1262. godine značajno utvrdio manastir. Hilandar je naročito pomogao kralj Milutin, koji je oko 1320. godine na mestu stare podigao novu crkvu Vavedenja Bogorodice, koja i danas služi kao Saborna crkva. U vreme kralja i cara Dušana Sveta gora je došla pod njegovu vlast, a to je period najvećeg prosperiteta manastira. U vekovima turske vladavine, Hilandar su pomagali ruski carevi i moldavski kneževi u XVI veku, a srpski patrijarsi iz Peći u XVII veku. Početkom XIX veka stvorena je prva novovekovna srpska država, pa je nastavljena bogata tradicija hilandarsko-srpskih odnosa. U novijoj istoriji manastir je značajno stradao 2004. godine u katastrofalnom požaru, a u toku je obnova oštećenih građevina.

Hilandar predstavlja jedno od nazjnačajnijih središta srpske kulture i duhovnosti. Kroz vekove, relativno zaštićen od napada i pljačkanja, u sigurnosti Svete gore Atonske i njene autonomije, bio je pošteđen sudbine koja je zadesila skoro sve druge srpske manastire. U Hilandaru je očuvana najbogatija kolekcija originalnih starih rukopisa, ikona, fresaka, tako da on u današnje vreme predstavlja najznačajniju riznicu srpske srednjovekovne kulture uopšte. Manastir se od 1988. godine, zajedno sa ostalih devetnaest svetogorskih manastira, nalazi na UNESKO-voj listi svetske baštine u sklopu spomenika srednjeg veka objedinjenih pod zaštićenom celinom Planina Atos.^[2]

Manastir Hilandar je napravio grčki monah svetogorac, Georgije Helandarios. Manastir Hilandar su obnovili Stefan Nemanja (u monaštvu Simeon) i njegov sin Sava 1198. godine.^[3] Te godine je vizantijski car Aleksije III Anđeo izdao povelju Simeonu i Savi kojom se manastir Hilandar i svetilište u Milejama daruju „da Srbima budu na večni poklon“.^[3] Car je nije pristao da to učini, pošto su bile ispunjene i očuvane forme, i pošto je molba imala pristanak celog svetogorskog bratstva. Manastir je izgrađen na ruševinama ranijeg vizantijskog manastira Helandariona, koji je osnovan početkom XI veka.^[4] Delovi tog najstarijeg Hilandara postoje i danas na jugozapadnoj strani manastira, a to su pirg Svetog Đorđa (poznat i kao Arbanaški pirg) i spoljni odbrambeni zid prema jugu i prema zapadu uz koji su iznutra prizidani konaci i trpezarija.^[1] U periodu od 1198. do 1200. godine Simeon i Sava su podigli crkvu Vavedenja Bogorodice, koja danas ne postoji, pirg Svetog Save, Kambanski pirg zvonara i keliju Svetog Simeona.^[1] Simeon i Sava su za obnovu manastira imali finansijsku podršku od velikog župana Stefana.^[3] Kada su građevine bile gotove, sredinom 1199. godine, Nemanja je kao ktitor izdao povelju. Ovu osnivačku povelju je napisao Sava, a za nju je Nemanja dobio pristanak od velikog župana Stefana. Povelja je u originalu bila sačuvana sve do drugog svetskog rata, kada je stradala 06. aprila 1941. godine u bombardovanju Narodne biblioteke u Beogradu.^[4]

Sa završetkom izgradnje Simeon se preselio u Hilandar sa priličnim brojem kaluđera. Hilandaru je dodeljeno i nekoliko sela u okolini Prizrena kao metoh. U međuvremenu, Sava je ponovo od vizantijskog cara izdejstvovao novu povelju, u kojoj car u potpunosti izjednačava Hilandar sa ostalim manastirima na Svetoj gori, i daje manastiru jedan metoh, davno razrušeni manastir Zig (Ivanicu, u unutrašnjosti poluostrva Halkidiki).^[4]

Monah Simeon je nakon osam meseci boravka u Hilandaru, umro 13. februara 1200. godine,^[4] a njegovi zemni ostaci su bili jedno vreme sahranjeni u crkvi Vavedenja Bogorodice koja više ne postoji.^[1] Prema predanju iz groba svetog Simeona potiče „čudesna loza“ koja uvek daje plod.^[4] Nakon očeve smrti Sava se 1199. godine preselio u Kareju, gde je podigao isposnicu. Tamo je najpre napisao „Karejski tipik“ 1199. godine i to je danas najstariji dokument koji se čuva u riznici Hilandara. Sava je 1200. godine napisao „Hilandarski Tipik“ kojim su određene norme kaluđerskog života u manastiru, kao i organizacija manastirske uprave. Tipik je napisan po ugledu na prolog tipika konstantinopoljskog manastira Bogorodice Blagodateljice.^[4]

Početkom XIII veka Sveta gora je bila pod faktičkom vlašću krstaša koji su 1204. godine osvojili Carigrad, a pojavili su se i brojni pljačkaši koji su bili velika opasnost za sve manastire.^[4] Usled toga, Sv. Sava je 1214. godine napustio Svetu goru i preneo mošti svog oca iz Hilandara u Srbiju.^[4] Sa svog poslednjeg putovanja pred smrt, Sava je iz Palestine doneo najstariju i najpoznatiju hilandarsku ikonu Bogorodicu trojeručicu. U takvim okolnostima kralj Stefan Uroš I je 1262. godine iznad manastira podigao veliki pirg – kulu Preobraženja da bi što bolje zaštitio manastir.^[3] U to vreme su značajno rasli manastirski posedi, a kraljevi Dragutin i Milutin su znatno proširili manastirske posede u samoj Srbiji.

Početkom XIV veka velika opasnost za sve manastire na Svetoj gori su bili Katalonski najamnici, koje je vizantijski car Andronik II uzeo u službu protiv maloazijskih Turaka. Kada su ostali bez plate najamnici su objavili rat caru. Učvrstili su se u blizini Soluna i napadali Svetu goru. Zahvaljujući jakim utvrđenjima i požrtvovanošću tadašnjeg zamenika igumana Danila, Hilandar je bio sačuvan od propasti.^[4]

Hilandar je naročito pomogao kralj Milutin, koji je oko 1320. godine na mestu stare podigao novu crkvu Vavedenja Bogorodice, koja i danas služi kao Saborna crkva.^[1] U njegovo vreme manastir je proširen prema severu, a tada su podignuti spoljni zidovi u podrumu velikog konaka iz 1821. godine i spoljni zid pored konaka iz 1598. godine.^[1] Na mestu današnjeg ulaza izgradio je ulaz sa pirgom i paraklisom Svetog Nikole koji je srušio zemljotres u drugoj polovini XVI veka, a oko 1320. godine je izgradio i današnju trpezariju.^[1] Kralj je u isto vreme podizao i nove pirgove – kule. „Milutinov pirg“ se nalazi na putu od Hilandara ka moru, a „Hrusija“ je podignuta na obali mora.^[3] Glavni hram je živopisan 1321. godine, a u isto vreme su oslikane i trpezarija i grobljanska crkva.^[3] U to vreme su srpski monasi u Hilandaru bivali sve brojniji i osetno su se razvijali, a vizantijski car Andronik II je manastiru dodelio posede u današnjoj Grčkoj.^[4] U vreme kralja i cara Dušana Sveta gora je došla pod njegovu vlast, a to je period najvećeg prosperiteta manastira. Car je značajno pomagao manastir i dodelio mu mnogobrojne posede u Srbiji, današnjoj Makedoniji i Grčkoj. U to vreme posedi Hilandara su zahvatali petinu teritorije Svete gore.^[4] Pored vladara, manastir je značajno pomagala i srpska vlastela (sevastokrator Vlatko, veliki vojvoda Nikola Stanjević, despot Dejan).^[1] Dušan se 1347. godine sklonio u Hilandar od kuge koja je besnela na čitavom Balkanu, a tom prilikom je napravio izuzetak i sa sobom poveo caricu Jelenu, što je bilo grubo narušavanje strogo poštovane tradicije o zabrani dolaska žena na Svetu goru.^[4] Kao uspomena na dolazak srpskog cara na Svetu goru danas postoji krst koji označava mesto na kome su hilandarski monasi sačekali cara i za uspomenu zasadili zasadili „carsku maslinu“. Oko 1350. godine podignuta je crkva Sv. arhanđela,^[1] a proširena je i manastirska bolnica, a Carica Jelena je postala ktitor Karejske kelije Sv. Save, koja je pripala Hilandaru.^[4]

Već tada su Sveta gora i Hilandar imali veliki ugled u Srbiji, a 1354. godine hilandarski zamenik igumana Sava je izabran za srpskog patrijarha.^[4] Nakon smrti cara Dušana, krajem 1355. godine, manastir se i dalje razvijao. U to vreme su manastir pomagali pored cara Uroša i srpski vlastelini. Knez Lazar Hrebeljanović je ktitor spoljne priprate koja je izgrađena oko 1380. godine uz zapadnu stranu crkve Vavedenja Bogorodice.^[1] Krajem XIV veka Hilandar je poslužio kao utočište članovima poslednjih srpskih vladarskih i vlastelinskih porodica.^[4]

Jovan Kastriot je sela Rostuša i Trebište poklonio Hilandaru.^[5] Osmanlije su okolinu poluostrva Atos definitivno zaposeli 1430. godine, gde je zavladalo nasilje i bezakonje. Zbog toga je određen broj monaha napustio Hilandar i vratio se u Srbiju. Stanje se donekle popravilo tek nakon ukaza (tur. ferman, ﻥ ﺎـﻣ ﺮـﻓ) sultana Mehmeda II iz 1457. godine kojim su potvrđene stare slobode i prava svetogorskim manastirima.^[4] Nakon pada srpske despotovine nestao je značajni pokrovitelj manastira, a pomoć se tražila na drugoj strani. Žena ugarskog titularnog srpskog despota Angelina Branković je početkom 1503. godine uputila prvu molbu ruskom velikom knezu Vasiliju Ivanoviču da zaštiti Hilandar.^[4] Zamenik igumana Pajsije je sa tri pratioca 1550. godine posetio Moskvu i od Ivana IV Vasiljeviča Groznog tražio pomoć i protekciju na istambulskoj porti. Ruski car je intervenisao kod sultana, tražeći prava za manastir. Osim toga, 1556. godine je sakupio značajnu pomoć i poslao bogate poklone.^[4] I naredni ruski carevi su se starali o Hilandaru. Car Fjodor Ivanovič je 1591. godine izdao „zlatnu bulu“, na zahtev zamenika igumana Georgija, kojom se omogućava pravo sakupljanja dotacija manastiru i obaveza pomaganja ruskog manastira Rusikon na Svetoj gori. Ruski carevi će i kroz ceo XVII vek potvrđivati ova prava takozvanim „gramatama“.^[4]

U XVII veku Hilandar su pomagali pećki patrijarsi (Antonije, Jovan, Maksim), hercegovački mitropolit Simeon i beogradski mitropolit Simeon.^[3] Za vreme uprave igumana Viktora (1652-1678) obnovljeno je više građevina manastirskog kompleksa, a tu je značajnu ulogu imao i bogati srpski trgovac iz Venecije, koji je kao monah Nikanor došao 1662. godine.^[4] U to vreme srpski manastir je imao najveći broj monaha od svih svetogorskih manastira.^[4] Nakon Velikog rata nastaje težak period za srpsko stanovništvo i velika seoba u habzburšku monarhiju početkom 1690. godine.Nakon toga grčko sveštenstvo u srpskim zemljama (tzv. Fanarioti) postaje sve brojnije. Zbog toga je i u Hilandaru tokom XVIII veka konstantno opadao broj srpskih, a rastao broj grčkih i bugarskih monaha. Već krajem XVIII i početkom XIX veka manastir se još samo formalno nazivao srpskim, ali je većina monaha bila grčka i bugarska.^[4]

Hilandarski monasi su u XVIII veku uspostavili žive veze sa Karlovačkom mitropolijom i srpskim crkvenim opštinama u južnoj Ugarskoj i u Bosni. Bugari su značajno doprineli očuvanju duhovnog života u manastiru, posebno prilozima posle velikih požara 1722. i 1776. godine.^[3] U manastir je 1765. godine došao i Dositej Obradović koji je ostavio svedočanstvo o sporu Srba i Bugara oko uprave nad manastirom.^[3] Od kraja XVIII veka manastirom prestaje da upravlja iguman, već se igumanom manastira smatra čudotvorna ikona Bogorodice Trojeručice.^[3] Iguman se ponovo bira tek od 1991. godine.^[3]

Početkom XIX veka stvorena je prva novovekovna srpska država. To je uticalo da ponovo počne da raste broj srpskog sveštenstva u manastiru.^[4] Bratstvo manastira je 1820. godine zatražilo od Miloša Obrenovića da bude njegov pokrovitelj i zaštitnik.^[4] Mlada srpska država je pokazala interes za manastir i pomagala ga u skladu sa mogućnostima. Najveću zaslugu za novouspostavljene srpsko-hilandarske veze imao je arhimandrit Onorfije Popović, koji je i prvi uspostavio kontakt sa knezom Milošem.^[4] Bratstvo manastira je u tom periodu često pomagalo oslobodilačku borbu Grčkog naroda, a to je prouzrokovalo odmazdu turskog garnizona koji je zbog toga bio stacioniran u manastiru nekoliko godina.^[4]

Drugu polovinu XIX veka je obeležio sukob sa bugarskim sveštenstvom oko uprave nad manastirom. Kneževina je materijalno pomagala manastir, naročito u periodu velike materijalne krize prouzrokovane dugogodišnjim sporom oko manastirskih granica.^[4] Posle 1860. godine beogradski mitropolit Mihailo je uspeo da donekle izgladi sporove sa bugarskim sveštenstvom na Svetoj gori, naročito posle Berlinskog kongresa 1878. godine.^[4] Spor oko uprave manastirom je konačno rešen nakon posete kralja Aleksandra Obrenovića Hilandaru 1896. godine. Srbija je platila manastirske dugove i monasi su ponovo mogli da dolaze iz Srbije i drugih srpskih krajeva.^[3]

Početkom XX veka manastir je ponovo imao većinu srpskih monaha. Hilandar je u pratnji premijera Nikole Pašića posetio i kralj Petar I Karađorđević.^[3] U današnje vreme, od nekadašnjih velikih poseda, Hilandaru su ostala samo tri metoha izvan Svete gore (Kumica, Kakovo i Kalamaria).^[4] U noći između 3. i 4. marta 2004. godine u manastiru je izbio požar koji je ubrzo poprimio katastrofalne razmere.^[6] Tom prilikom je izgorelo više od polovine korisne površine manastirskih zdanja. Obnova oštećenih delova je započeta odmah nakon požara, a planirano je da se svi poslovi završe do kraja 2011. godine.^[7] Manastir se nalazi pod jurisdikcijom Vaseljenske patrijaršije u Carigradu, a staranjem manastirskog bratstva, srpske i grčke države dobro se čuva, održava i obnavlja.^[3]

Manastirski kompleks je ograđen odbrambenim zidovima koji su pojačani pirgovima – kulama, Svetog Save i Svetog Georgija uz koje su podignuti višespratni konaci, kapele, paraklisi, bolnica i drugi objekti.^[3] Bedemi su visoki preko 30 m i u donjem delu, sem kapije, nemaju nikakvih otvora. Stanovi su svi na trećem ili četvrtom spratu. U kelijama na četvrtom spratu spoljašnji zidovi imaju preko 1,5 m širine. Kule su još tvrđe i imaju vojnički izgled. Otvori su im dosta mali i uzani, vrata niska i teška.^[4] Građevine su zidane u vizantijskom stilu od tesanog kamena sa naizmeničnim redovima opeke, dok su podovi i balkoni izgrađeni od drveta. Konaci su oduvek zidani iznutra uz odbrambene zidove i do XIX veka imali su otvore uglavnom prema porti.^[1] Pored glavne, u manastiru se nalazi još dvanaest manjih crkava i kapela sa živopisima iz raznih vremena, sa ikonostasima iz doba različitih umetničkih škola, sa ikonama, utvarima i drugim predmetima.^[3] Izvan manastira u zidinama, a u njegovoj neposrednoj blizini, nalaze se grobljanska crkva Blagoveštenja sa kosturnicom i paraklis Svetog Trifuna iz 1719. godine.^[1]

Glavnu manastirsku crkvu Vavedenja Bogorodice sagradio je kralj Milutin početkom XIV veka na temeljima prvobitne crkve.^[3] Ona predstavlja potpuno nov tip vizantijske arhitekture i to konstantinopoljske škole, sa nešto elemenata solunske i atonske neimarske veštine.^[4] Za Svetu goru nova građevina je donela izvesna nova, iako ne originalna rešenja u narteksu. Napušteni su dodaci uz crkvu kao eksonarteks, pobočne kapele i prednji portik. Dobio se velik i dobro osvetljen prostor u crkvi, koji ranije svetogorske građevine nisu imale.^[4] Ovaj novi tip arhitekture održao se na Svetoj gori do današnjih dana. Ornamenti u maramoru oko vrata i prozora nisu iznenađujući, već skladni i solidni. Pod crkve koji je ukrašen mozaikom izuzetne lepote je pažljivo i dobro složen.^[4] Na crkvi su očuvani fragmenti prvobitne plastike. U vreme kneza Lazara, oko 1380. godine, uz crkvu je sagrađena priprata.^[3]

Saborna crkva, trpezarija, trem trpezarije, svi paraklisi i ulaz imaju iznutra, a ponegde i spolja, freske - živopis. Najstariji živopis je iz XIII veka i nalazi se unutar i spolja pirga i paraklisa Svetog Đorđa.^[1] Živopis Saborne crkve je iz 1321. godine^[1] (a preslikan je 1804. godine pa delimično u južnoj pevnici^[3] očišćen od ovog preslikavanja sedamdesetih godina HH veka). Freske na tavanu trpezarije na severnom zidu su nastale posle 1321. godine, a u crkvi Sv. arhanđela polovinom XIV veka.^[1] Najveći deo sačuvanog živopisa u paraklisima nastao je u XVII i XVIII veku.^[1] U paraklisima koji su goreli živopis je teško oštećen. Trpezariju je 1621. godine ponovo oslikao Georgije Mitrofanović, monah u Hilandaru i najugledniji srpski slikar toga vremena.^[3] U XVIII i XIX veku oslikan je veći broj kapela. Izvan manastirskog kompleksa sačuvan je živopis iz XIII veka u pirgu na „Spasovoj Vodi“ i iz XVII veka.^[3]

U riznici Hilandara sačuvano je oko petsto ikona^[3] nastalih od XII do XIX veka.^[3] Antologijsku vrednost imaju sledeće ikone:

• Bogorodica Trojeručica, jedna od najvećih svetinja i ujedno najpoznatija. Po predanju je nastala u VIII veku.^[8] Tada je iscelila Sv. Jovana Damaskina.^[8] Ona se nalazi u Sabornoj crkvi.^[3]
• Mozaička Bogorodica Odigitrija, nastala oko 1200. godine,^[8] ima veliku umetničku i još veću istorijsku vrednost. To je najstarija ikona koja se čuva u riznici manastira.^[1]
• Bogorodica Odigitrija, iz treće četvrtine XIII veka je remek-delo evropskog slikarstva XIII veka.^[8]
• Hristos Pantokrator, iz treće četvrtine XIII veka je pandan prethodnoj ikoni na ikonostasu nekadašnje crkve Vavedenja Bogorodice.^[8]
• Vavedenje Bogorodice, iz 1320. godine, je tipična ikona iz razdoblja Renesanse Paleologa (1261 – 1453), velike umetničke vrednosti sa vidljivim uticajem antičkih uzora.^[8]
• Sveti Arhanđel Gavrilo, Sveti jevanđelist Matej, Sveti jevanđelist Luka, sve tri iz treće četvrtine XIV veka.^[8]
• Iz XVII veka su ikone Sv. Mina, sv. Viktor i sv. Vikentije, Sveta Petka, Sveti Sava i sveti Simeon Srpski i Sveti knez Lazar i sveti Georgije Novi.^[8]
• sv. Dimitrija, nastala 1763. godine i podseća na vizantijske uzore.^[8]

Pored pojedinačnih ikona u svim crkvama, paraklisima i kapelama, u kompleksu manastira, kao i van samog kompleksa, nalazi se veći broj ikonostasa nastalih u XVII, XVIII i XIX veku.^[3]

U XIII veku u Svetoj gori je jačalo duhovno i književno interesovanje. Domentijan je 1264. godine u Hilandaru, živeći u pirgu Sv. Save, napisao žitije Sv. Simeona, a gramatik Teodor je prepisao Šestodnev iz vremena Sv. Simeona. U Hilandaru tog vremena su se nalazila najbolja spisa vizantijske crkvene književnosti i ono najvrednije što se do tada napisalo u slovenskoj književnosti. U samom manastiru je sačuvano malo rukopisa iz XIII veka.^[4]

Danas je sačuvan značajan broj rukopisa iz XIV veka, a posebno iz njegove prve polovine. Karejski monah Teodul je 1336. godine prepisao teodosijevo Žitije Sv. Save, a danas se u riznici manastira mogu naći šesnaest jevanđelja iz XIV veka, zatim velika zbirka evanđelja, apostola, sinaksara, mineja, trioda, i pesama blaženih. U drugoj polovini XIV veka javlja se letopisačka književnost i hronike. Opširna vizantijska hronika Georgija monaha, zvanog Hamartol, prepisivana je u to vreme na više strana. Iz osamdesetih godina XIV veka potiču tri prepisa, od kojih je najstariji rađen 1382. godine u Hilandaru.^[4] Najznačajniji rukopisi u riznici manastira su Jevanđelje patrijarha Save iz treće četvrtine XIV veka, Romanovo jevađelje iz 1337. godine, Izborno jevanđelje vojvode Nikole Stanjevića, Beseda Jovana Zlatoustog, ispisana u Smederevu sredinom XV veka, Apostol igumana Viktora iz 1660. godine itd. Među retkim štampanim knjigama nalazi se nekoliko primeraka iz cetinjske štamparije iz doba Đurađa Crnojevića: tri Oktoiha prvoglasnika iz 1494. godine i tri Psaltira sa posledovanjem iz 1495. godine, dok iz venecijanske štamparije Božidara Vukovića i njegovog sina Vićenca, manastirska riznica poseduje oko tridesetak različitih izdanja.^[3]

U prepisivačkoj umetnosti, najznačajnija ostvarenja su proksomidie, od kojih je najstarija datirana krajem XVI veka.^[4] Bugarski monah Pajsije je 1762. godine u Hilandaru napisao čuvenu Istoriju slavjano-bolgarsku.^[3]

U manastirskoj biblioteci čuvaju se uz brojne rukopise na starosrpskom i grčkom jeziku, pisani na pergamentu i hartiji, ukupno 367 povelja, od kojih 172 povelje vizantijskih careva, 154 povelje srpskih vladara, nekoliko povelja ruskih careva i moldavskih kneževa, oko 150 primeraka prvoštampane srpske knjige, turska dokumenta i isprave, veliki broj dragocenih arhivskih dokumenata, bakrorezne i drvorezne ploče sa kojih su otiskivane grafike u bakrorezu i drvorezu u XVIII i XIX veku.^[3]

Pored rukopisa, povelja, ikona i knjiga u riznici manastira se nalaze i drugi predmeti neprocenjive vrednosti. Najznačajniji predmeti koji se čuvaju u riznici su:

• Duborezni diptih monahinje Jefimije koji je posvećen njenom rano umrlom sinu Uglješi Despotoviću^[3]
• Vezena zavesa za ikonostas despotice Jelene, u monaštvu Jefimije (oko 1400. godine)^[3]
• Zavesa ruskog cara Ivana IV Groznog, sa izvezenim likovima Hrista, ruskih svetaca, ali i Sv. Simeona i Sv. Save.^[3]

Hilandar na Wikimedijinoj ostavi

• Zvanične stranice manastira Hilandar
• Hilandar - foto galerija Arhivirano 2013-02-28 na Wayback Machine-u
• Sveta gora
• Radio Sveta gora
• www.hilandar.info - O manastiru Hilandar

• „Sveta gora i Hilandar“, Vladimir Ćorović, Beograd 1985.
• „Srbi i Turci“, Stojan Novaković, Beograd 1960.
• „Istorija Srba“, Konstantin Jireček, Beograd 1988.