Kazakistan'ın etnik demografisi

Vikipedi, özgür ansiklopedi

2022 yılı başında Kazakistan'daki Kazakların ilçelere göre payı

Kazakistan, nüfusun çoğunluğunu yerli etnik grup olan Kazakların oluşturduğu çok uluslu bir ülkedir. 2022 itibarıyla etnik Kazaklar nüfusun yaklaşık %70'ini, Ruslar ise yaklaşık %18'ini oluşturmaktadır.[1] Kazaklar ve Ruslar dışında, Ukraynalılar, Özbekler, Almanlar, Tatarlar, Uygurlar, Koreliler ve Ahıska Türkleri de dahil olmak üzere çok çeşitli etnik grup yaşamaktadır.[2]

Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]

Orta Asya'nın etnik demografisi, 1992

Kazakistan'ın aslî etnik grubu Kazakların tarihi, 15. yy'da Altın Ordanın yıkılışı sonrasında Türk ve Türk-Moğol kabilelerinin birleşerek kurduğu Kazak Hanlığı'na kadar uzanmaktadır. Bağlı oldukları ulusal kimlik ve kültür ile Rus kolonizasyonuna kadar topraklarda mutlak çoğunluğu oluşturdular.

Rusların Kazakistan topraklarında ilerlemesi, Kazakların Batı Moğol Kalmıkları tarafından tekrarlanan saldırılara karşı koruma karşılığında Rus yönetimini sözde kabul ettikleri 18. yüzyılın sonlarında başladı. 1890'larda Rus köylüleri Kuzey Kazakistan'ın verimli topraklarına yerleşmeye başladılar ve bu olay birçok Kazak'ın yeni otlak alanları aramak için doğuya, Çin topraklarına doğru hareket etmesine neden oldu. Orenburg ve Taşkent arasındaki Trans-Aral Demiryolunun 1906'da tamamlanması, Rus kolonizasyonunu daha da kolaylaştırdı. İlk kolektifleştirilmiş çiftlikler 1921'de Kazakistan'da açıldı ve ağırlıklı olarak Ruslar ve Sovyet sürgünleri tarafından dolduruldu. 1930'da, birinci Beş Yıllık Plan'ın bir parçası olarak, Kazak Merkez Komitesi, göçebelerin yerleşik hayata geçirilmesine ve kolektifleştirilmiş çiftliklere dahil edilmesine karar verdi. Bu hareket, 1930 ile 1933 yılları arasında etnik Kazakların tahminen %40'ının (1,5 milyon) yaşamını yitirdiği yıkıcı bir kıtlıkla sonuçlandı.  Yüz binlercesi de Çin, İran ve Afganistan'a kaçtı. Kıtlık, Kazakları Kazakistan'da bir azınlık haline getirdi ve ancak cumhuriyet 1991'de bağımsızlığını kazandıktan sonra Kazaklar, Kazakistan'da küçük bir demografik çoğunluğu geri kazandılar.

Kazakistan demografisi 1897-1970. Başlıca etnik gruplar.

20. yüzyılda büyük değişiklikler[değiştir | kaynağı değiştir]

Kazakistan'ın etnik yapısını büyük ölçüde şekillendiren en önemli etkenlerderden biri, 1920'lerdeki ve 1930'lardaki büyük kıtlık dönemleriydi. Farklı tahminlere göre, 1930'larda Kazakların yüzde 40'ı ya açlıktan öldü ya da bölgeyi terk etti.[3] Resmi hükûmet nüfus sayımı verileri, Kazak nüfusunun 1926'da 3,6 milyondan 1939'da 2,3 milyona düştüğünü bildirmktedir.[kaynak belirtilmeli]

20. yüzyılın ortalarına gelindiğinde Kazakistan, Rusya'nın etki alanına giren hemen hemen tüm etnik gruplara ev sahipliği yapıyordu. Bu çeşitli demografi, ülkenin merkezi konumundan ve Rusya'nın diğer sınırlardan sömürgecileri, muhalifleri ve azınlık gruplarını göndermek için bir yer olarak tarihsel kullanımından kaynaklandı. 1930'lardan 1950'lere kadar, hem Rus muhalefeti (ve muhalefetin parçası olmakla "suçlanan" Ruslar) hem de bazı azınlıklar (özellikle Volga Almanları, Polonyalılar, Ukraynalılar, Kırım Tatarları ve Kalmıklar ) genellikle çalışma kamplarında tutuldu. Bu, Kazakistan'ı, modern göçün bir sonucu olarak değil, normalde farklı Germen , Hint-İran, Koreliler, Çeçen ve Türk gruplarının kırsal bir ortamda birlikte yaşadığı dünyadaki birkaç yerden biri yapar.[kaynak belirtilmeli]

Sovyetler Birliği'nin çöküşünden sonra, Kazakistan'ın Alman nüfusu (Kasachstandeutsche) 1990'larda toplu halde göç etmeye başladı,[4] çünkü Almanya bu sözde Spätaussiedler'i ülkelerine geri göndermeye istekliydi ve birçok Rus Rusya'ya geri döndü.[4] Ayrıca, Yunanların çoğu Yunanistan'a geri dönme şansını yakaladı.[kaynak belirtilmeli] Bazı grupların göç için daha az iyi seçeneği var, ancak ekonomik durum nedeniyle aynı zamanda eski Doğu bloğunun geri kalanıyla karşılaştırılabilir oranlarda ayrılıyordu.[kaynak belirtilmeli]

Kazakistan'ın tarihi etnik bileşimi tablosu[değiştir | kaynağı değiştir]

etnisite 18971 19262 19393 19594 19705 19796 19897 1999 2009 202210
nüfus % nüfus % nüfus % nüfus % nüfus % nüfus % nüfus % nüfus % nüfus % nüfus %
Kazak 3,392,751 82.9 3,627,612 58.5 2,327,625 37.8 2,794,966 30.0 4,161,164 32.4 5,289,349 36.0 6,534,616 39.7 8,011,452 53.5 10,096,763 63.07 13,306,445 69.01
Rus 454,402 11.1 1,275,055 20.6 2,458,687 40.0 3,974,229 42.7 5,499,826 42.8 5,991,205 40.8 6,227,549 37.8 4,480,675 29.9 3,793,764 23.70 3,429,747 18.42
Özbek 29,564 1.3 129,407 2.1 120,655 2.0 136,570 1.5 207,514 1.6 263,295 1.8 332,017 2.02 370,663 2.48 456,997 2.85 637,880 3.29
Uygur 11,631 0.2 35,409 0.6 59,840 0.6 120,784 0.9 147,943 1.0 185,301 1.1 210,365 1.41 224,713 1.40 283,102 1.48
Ukrain 860,201 13.9 658,319 10.7 762,131 8.2 930,158 7.2 897,964 6.1 896,240 5.4 547,052 3.66 333,031 2.08 247,434 1.36
Tatar 55,984 1.1 79,758 1.3 108,127 1.8 191,802 2.1 281,849 2.2 312,626 2.1 327,982 1.66 248,954 2.0 204,229 1.28 197,489 1.06
Alman 51,094 0.8 92,571 1.5 659,800 7.1 839,649 6.5 900,207 6.1 957,518 5.8 353,441 2.36 178,409 1.11 171,922 0.92
Türk 46 0.0 523 0.0 9,916 0.1 18,397 0.1 25,820 0.2 49,567 0.3 75,900 0.51 97,015 0.61 116,218 0.61
Azerbaycanlı 20 0.0 12,996 0.2 38,362 0.4 56,166 0.4 73,345 0.5 90,083 0.5 78,295 0.52 85,292 0.53 116,670 0.61
Koreli 42 0.0 96,453 1.6 74,019 0.8 78,078 0.6 91,984 0.6 103,315 0.6 99,665 0.67 100,385 0.63 107,569 0.57
Dungan 8,455 0.1 7,415 0.1 9,980 0.1 17,283 0.1 22,491 0.2 30,165 0.2 36,945 0.25 51,944 0.32 78,199 0.40
Belaruslu 25,584 0.4 31,614 0.5 107,463 1.2 197,592 1.5 181,491 1.2 182,601 1.1 111,927 0.75 66,476 0.42 50,493 0.28
Tacik 7,599 0.1 11,229 0.2 8,075 0.1 7,166 0.1 19,293 0.1 25,514 0.2 25,657 0.17 36,277 0.23 53,359 0.27
Kürt 2,387 0.0 6,109 0.1 12,299 0.1 17,692 0.1 25,425 0.2 32,764 0.22 38,325 0.24 48,642 0.25
Çeçen 3 0.0 2,639 0.0 130,232 1.4 34,492 0.3 38,256 0.3 49,507 0.3 31,799 0.21 31,431 0.20 33,836 0.18
Polonyalı 3,742 0.1 54,809 0.9 53,102 0.6 61,355 0.5 61,136 0.4 59,956 0.4 47,297 0.32 34,057 0.21 28,484 0.15
Kırgız 10,200 0.2 5,033 0.1 6,810 0.1 9,474 0.1 9,352 0.1 14,112 0.1 10,925 0.07 23,274 0.15
diğer 108,016 1.7 124,611 2.0 286,441 3.1 315,347 2.5 340,834 2.3 372,996 2.3 214,934 1.1
Total 6,198,465 6,151,102 9,309,847 12,848,573 14,684,283 16,464,464 14,981,281 16,009,597 19,122,423
1 Kara-Kalpak AO hariç; kaynak:.[5] 2 kaynak:.[6] 3 kaynak:.[7] 4 kaynak:.[8] 5 kaynak:.[9] 6 kaynak:.[10] 7 kaynak:[11] 10 kaynak:[12]
2021'de Kazakistan'ın bölgesel ve cumhuriyetçi tabiiyetinin ilçe ve şehirlerine göre Rusların payı

1999 nüfus sayımı[değiştir | kaynağı değiştir]

Tablo: Kazakistan'ın etnik bileşimi (detaylı nüfus sayımı verileri)

Ethnic groups 1999 1989 % değişim(1989-1999) 1999 sayımı yüzdesi 1989 sayımı yüzdesi
Toplam Nüfus 14,953,126 16,464,464 -9.18 100.00 100.00
Kazaklar 7,985,039 6,534,616 22.20 53.40 39.69
Ruslar 4,479,618 6,227,549 -28.07 29.95 37.82
Ukraynalılar 547,052 896,240 -38.96 3.65 5.44
Özbekler 370,663 332,017 11.64 2.47 2.02
Almanlar 353,441 957,518 -63.09 2.36 5.82
Tatarlar 248,952 327,982 -24.10 1.66 1.99
Uygurlar 210,339 185,301 13.51 1.40 1.13
Belaruslular 111,926 182,601 -38.70 0.74 1.11
Koreliler 99,657 103,315 -3.54 0.66 0.63
Türkiye Türkleri 75,950 49,567 23.55 0.50 0.30
Azerbaycan Türkleri 78,295 90,083 -13.09 0.52 0.55
Polonyalılar 47,297 59,956 -21.11 0.31 0.36
Dunganlar 36,945 30,165 22.48 0.24 0.18
Kürtler 32,764 25,425 28.87 0.21 0.15
Çeçenler 31,799 49,507 -35.77 0.21 0.30
Tacikler 25,657 25,514 0.56 0.17 0.15
Başkurtlar 23,224 41,847 -44.50 0.15 0.25
Moldovalılar 19,458 33,098 -41.21 0.13 0.20
Inguşlar 16,893 19,914 -15.17 0.11 0.12
Mordvinler 16,147 30,036 -46.24 0.10 0.18
Ermeniler 14,758 19,119 -22.81 0.09 0.12
Yunanlar 12,703 46,746 -72.83 0.08 0.28
Kırgızlar 10,896 14,112 -22.79 0.07 0.09
Bulgarlar 6,915 10,426 -33.68 0.04 0.06
Lezginler 4,616 13,905 -66.80 0.03 0.08
Türkmenler 1,729 3,846 -55.04 0.01 0.02
Diğer 166,342 203,626 -18.31 1.11 1.24
Yanıt vermeyenler 1 119 -99.16 0.00 0.00

Toplam Slav/Avrupa nüfusu 2009'da %27,0 (1959'da %60.3, 1970'te %57.3, 1979'da %54.5, 1989'da %49.8 ve 1999'da %39.0).[13]

Demografik veri[değiştir | kaynağı değiştir]

Önemli istatistikler[değiştir | kaynağı değiştir]

Yukarıda açıklandığı gibi, Slav grupları, düşük doğum oranları ve yüksek ölüm oranları nedeniyle 1960'lardan beri azalmaktadır. Almanlar çok yüksek doğum oranları ile karakterize edilir, ancak çoğunlukla kırsal nüfusun yüksek oranı ve aralarında Mennonitler ve Evanjelik Lüteriyenler gibi muhafazakar dini grupların varlığından kaynaklanmaktadır.[kaynak belirtilmeli]

Tablo: Kazakistan'ın çeşitli etnik gruplarının demografik özellikleri [14]

Etnik Grup Doğum Ölüm Doğal Büyüme Doğum Oranı Ölüm Oranı Doğal Değişim
1999 2007 2008 1999 2007 2008 1999 2007 2008 1999 2007 2008 1999 2007 2008 1999 2007 2008
Toplam 217,578 321,963 356,575 147,416 158,297 152,706 70,162 163,666 203,869 14.57 20.79 22.75 9.87 10.22 9.74 0.47% 1.06% 1.30%
Kazaklar 142,363 227,002 254,402 52,337 61,639 61,397 90,026 165,363 193,005 17.77 24.73 27.06 6.62 6.82 6.63 1.12% 1.79% 2.04%
Ruslar 39,215 46,667 49,134 62,130 62,151 58,586 -22,915 -15,484 -9,452 8.84 11.94 12.68 14.28 16.30 15.35 -0.54% -0.44% -0.27%
Özbekler 9,534 13,398 15,047 2,224 2,560 2,828 7,310 10,838 12,219 25.54 30.22 33.02 6.04 5.91 6.30 1.95% 2.43% 2.67%
Ukraynalılar 5,156 4,936 5,267 11,426 11,139 10,506 -6,270 -6,203 -5,239 9.56 11.37 12.37 21.55 26.33 25.06 -1.20% -1.50% -1.27%
Uygurlar 3,529 5,424 6,054 1,187 1,433 1,495 2,342 3,991 4,559 16.72 23.19 25.34 5.70 6.12 6.35 1.10% 1.71% 1.90%
Tatarlar 2,398 3,143 3,375 3,363 3,668 3,398 -965 -525 -23 9.70 13.87 14.90 13.88 16.62 15.23 1.70% -0.28% -0.03%
Almanlar 4,765 4,267 4,810 3,524 2,606 2,585 1,241 1,661 2,225 13.97 19.28 21.81 10.49 12.06 11.90 0.35% 0.72% 0.99%
Diğerleri 10,411 15,889 17,424 8,651 9,283 9,168 1,760 6,606 8,256 13.79 20.45 22.23 11.66 12.19 11.87 0.21% 0.83% 1.04%
Bilinmeyen 207 1,237 1,062 2,574 3,818 2,743 -2,367 -2,581 -1,681 NA NA NA NA NA NA NA NA NA

Etnik gruplar arası evlilikler[değiştir | kaynağı değiştir]

Kazakistan'da etnik gruplar arası evliliklerin çoğu çeşitli Slav veya Germen grupları (Rus - Ukraynalı, Alman - Ukraynalı, Rus - Polonyalı veya Alman - Rus) arasında olmuştur. Türk ve Avrupalı etnik grupları arasındaki evlilikler artmaktadır ancak yine de oldukça nadir sayılır.

Tablo: Etnik grubu dışında evlenen bireylerin sayısı [14]

Etnik grup Erkekler Kadınlar
1999 2007 2008 1999 2007 2008
Toplam 18.402 26.632 24.243 18.402 26.632 24.243
Kazak 2.199 4.981 4.785 1.542 4.062 3.874
Rus 5,957 7,795 6.991 7.431 9,714 8.544
Özbek 240 714 657 200 600 537
Ukraynalı 2.717 3.070 2.555 2.541 2.858 2.466
Uygur 269 658 655 224 530 525
Tatar 948 1.682 1.425 938 1.651 1.413
Alman 2.844 2.365 2.048 3137 2.566 2.270
Diğer 3.180 5,351 4.426 2,313 4.610 4.010
Bilinmeyen 48 16 701 76 41 604

Mekanik nüfus hareketi[değiştir | kaynağı değiştir]

1960'lardan beri Slav ve Cermen gruplar toplu halde göç ediyor ve hareket, Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra 1990'larda hızlandı. Bu, Avrupa etnik gruplarının nüfus içindeki oranının yarıdan fazla azalmasına neden oldu. Avrupalı Sovyet etnik gruplarının %50'den fazlası 1989'dan itibaren Kazakistan'ı terk etmekte ve 1989 öncesi etnik Alman nüfusunun sadece %15'i şu anda ülkede kalmıştır.

Göçün çoğu Rusya'ya yöneldi, ancak az sayıda kişi Ukrayna, Beyaz Rusya ve Ermenistan'a da göç etmekte. Alman makamları etnik Almanların ve onların Alman olmayan akrabalarının ülkelerine geri gönderilmesini durdurmadan önce, Almanya tüm etnik gruplar için en çok tercih edilen yerlerden biriydi. Şu anda Almanya'da yaşayan 4,5 milyon Sovyet Alman'ın ve onların Slav akrabalarının yarısına yakınının aslen Kazakistanlı olduğu tahmin edilmektedir.

Öte yandan, etnik Kazaklar ve Özbekler, SSCB'nin dağılmasından bu yana Kazakistan'a çok sayıda göç etmektedir. Bu göçmenler yalnızca Özbekistan ve Tacikistan gibi güney Orta Asya ülkelerinden değil, aynı zamanda Sincan ve Moğolistan'daki Kazakların egemen olduğu bölgelerden de gelmektedir. Kazak hükûmeti, oradaki azınlık nüfusu seyreltmek için bu yurttaşların (Oralman olarak bilinir) Slav hakimiyetindeki Kuzey ve Doğu Kazakistan'ın yanı sıra Alman hakimiyetindeki Karaganda Bölgesi'ne yerleşmelerini aktif olarak teşvik ediyor. Özbekistan ve Türkmenistan gibi daha az hoşgörülü komşu ülkelerden Kazakistan'a etnik Slavların düşük yoğunluklu göçü de bulunmakta. Tahminen 400.000 Özbek son yıllarda Kazakistan'a göç etti [15]

Tablo: Kazakistan'da göçle ilgili veriler [14]

Din[değiştir | kaynağı değiştir]

2009 Nüfus Sayımı verilerine göre, Orta Asya Türklerinin neredeyse tamamı Müslüman ve Slavlar Ortodoks (Rusların %1'inden fazlası Müslüman olmasına rağmen), Koreliler ise Hristiyanlık, Budizm, Ateizm ve İslam gibi çeşitli farklı inançlar arasında karışmış durumda. :[16]

Etnik Grup İslam Hristiyanlık Yahudilik Budizm Diğer Ateizm Belirtmeyen
Toplam 70.20% 26.32% 0.03% 0.09% 0.02% 2.82% 0.51%
Kazaklar 98.34% 0.39% 0.02% 0.01% 0.02% 0.98% 0.26%
Ruslar 1.43% 91.64% 0.04% 0.02% 0.03% 6.09% 0.75%
Özbekler 99.05% 0.39% 0.01% 0.01% 0.02% 0.37% 0.16%
Ukraynalılar 0.94% 90.74% 0.03% 0.01% 0.02% 7.31% 0.94%
Uygurlar 98.35% 0.51% 0.02% 0.01% 0.03% 0.61% 0.47%
Tatarlar 79.57% 10.24% 0.02% 0.03% 0.06% 8.11% 1.97%
Almanlar 1.58% 81.59% 0.05% 0.04% 0.11% 13.96% 2.68%
Koreliler 5.24% 49.35% 0.21% 11.40% 0.14% 28.51% 5.16%
Türkiye Türkleri 99.13% 0.30% 0.01% 0.01% 0.02% 0.33% 0.21%
Azerbaycan Türkleri 94.81% 2.51% 0.02% 0.02% 0.03% 1.86% 0.76%
Belaruslular 0.79% 90.16% 0.04% 0.01% 0.03% 7.82% 1.15%
Dunganlar 98.93% 0.37% 0.01% 0.03% 0.04% 0.34% 0.28%
Kürtler 98.28% 0.53% 0.03% 0.02% 0.02% 0.74% 0.38%
Tacikler 97.78% 0.91% 0.01% 0.02% 0.08% 0.85% 0.35%
Polonyalılar 0.69% 90.07% 0.04% 0.01% 0.13% 7.30% 1.76%
Çeçenler 93.69% 2.99% 0.02% 0.01% 0.05% 2.08% 1.16%
Kırgızlar 96.67% 0.89% 0.03% 0.03% 0.02% 1.51% 0.86%
Diğerleri 34.69% 52.32% 0.82% 0.91% 0.13% 8.44% 2.69%

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ "Kazakhstan Stats". 27 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  2. ^ "Численность населения Республики Казахстан по отдельным этносам на начало 2016 года". 14 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2021. 
  3. ^ "Валерий Михайлов: Во время голода в Казахстане погибло 40 процентов населения". 25 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2021. 
  4. ^ a b Encarta-encyclopedie Winkler Prins (1993–2002) s.v. "Kazachstan. §2.1 Samenstelling". Microsoft Corporation/Het Spectrum.
  5. ^ "Äåìîñêîï Weekly - Ïðèëîæåíèå. Ñïðàâî÷íèê ñòàòèñòè÷åñêèõ ïîêàçàòåëåé". 21 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2015. 
  6. ^ "Äåìîñêîï Weekly - Ïðèëîæåíèå. Ñïðàâî÷íèê ñòàòèñòè÷åñêèõ ïîêàçàòåëåé". 11 Şubat 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2015. 
  7. ^ "Äåìîñêîï Weekly - Ïðèëîæåíèå. Ñïðàâî÷íèê ñòàòèñòè÷åñêèõ ïîêàçàòåëåé". 16 Mart 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2015. 
  8. ^ "Äåìîñêîï Weekly - Ïðèëîæåíèå. Ñïðàâî÷íèê ñòàòèñòè÷åñêèõ ïîêàçàòåëåé". 3 Aralık 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2015. 
  9. ^ "Äåìîñêîï Weekly - Ïðèëîæåíèå. Ñïðàâî÷íèê ñòàòèñòè÷åñêèõ ïîêàçàòåëåé". 24 Mart 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2015. 
  10. ^ "Äåìîñêîï Weekly - Ïðèëîæåíèå. Ñïðàâî÷íèê ñòàòèñòè÷åñêèõ ïîêàçàòåëåé". 16 Mart 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2015. 
  11. ^ http://www.stat.kz/p_perepis/Documents/Перепись%20рус.pdf [ölü/kırık bağlantı]
  12. ^ "2022 Kazakhstan Stats". 27 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  13. ^ Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights: data for 1959-1999 (Internet Archive v. 27 November 2007)
  14. ^ a b c "Archived copy" (PDF). 5 Temmuz 2010 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2010.  Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "stat.kz" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  15. ^ Central Asian Immigration: Steppe Change 18 Ocak 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. The Economist. 22 March 2007
  16. ^ "Archived copy". 11 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Temmuz 2011. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Kazakistan%27ın_etnik_demografisi&oldid=32546771" sayfasından alınmıştır