Tarım tarihi

Vikipedi, özgür ansiklopedi

"World Cotton Production". Yara United States (İngilizce). 2018. 7 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2022. 

Eski Mısır'da boynuzlu sığır boyunduruğu ile çiftçilik. Sennedjem'in mezar odasından resim, yaklaşık MÖ 1200.

Tarım tarihi, bitki ve hayvanların evcilleştirilmesini, onları verimli bir şekilde yetiştirme tekniklerinin geliştirilmesini ve yayılmasını kapsar. Tarım, dünyanın farklı yerlerinde bağımsız olarak başladı ve çok çeşitli taksonları içeriyordu. Eski ve Yeni Dünya'nın en az on bir ayrı bölgesi bağımsız menşe merkezleri olarak kabul edilmiştir.

Yabani tahıllar, en az 105.000 yıl önce toplandı ve yenildi;[1] diğer yandan evcilleştirme epey sonrasında gerçekleştirildi. MÖ 9500'den başlayarak, sekiz Neolitik kurucu mahsul, (kavulca buğdayı, siyez buğdayı, kabuğu soyulmuş arpa, bezelye, mercimek, burçak, nohut ve keten) Levant'ta yetiştirildi.[2] Çavdar'ın daha önce yetiştirilip yetiştirilmediği ise tartışmalı bir konudur.[3] Pirinç, en erken ekim tarihi olan MÖ 5700'den MÖ 6200'e kadar Çin'de evcilleştirildi,[4] ardından mung, soya ve azuki fasulyesi evcilleştirildi.

Domuzlar, MÖ 11.000 civarında Mezopotamya'da evcilleştirildi; ardından MÖ 11.000 ile MÖ 9000 arasında koyunlar evcilleştirildi. Sığırlar, MÖ 8500 civarında modern Türkiye ve Hindistan bölgelerindeki yaban öküzlerinden evcilleştirildi. Şeker kamışı ve bazı kök sebzeler, Yeni Gine'de MÖ 7000 civarında evcilleştirildi. Sorgum, MÖ 3000'de Afrika'nın Sahel bölgesinde evcilleştirildi. Güney Amerika'daki And Dağları'nda patates, MÖ 8000 ile MÖ 5000 yılları arasında yabani fasulye, koka, lama, alpaka ve kobaylarla birlikte evcilleştirildi. Muzlar, aynı dönemde Papua Yeni Gine'de yetiştirildi ve melezleri üretildi. Mezoamerika'da yabani teostinte, MÖ 4000 yılına kadar mısır olarak evcilleştirildi. Pamuk, MÖ 3600'de Peru'da evcilleştirildi. Develer ise, geç bir tarihte, belki de MÖ 3000 civarında evcilleştirildi.

Güney Amerika'da tarım, MÖ 9000 gibi erken bir tarihte, daha sonra sadece küçük mahsuller haline gelen çeşitli bitki türlerinin yetiştirilmesiyle başladı. Güney Amerika'daki And Dağları'nda patates, fasulye, domates, fıstık, koka, lama, alpaka ve ginepig ile birlikte MÖ 8000 ile MÖ 5000 arasında evcilleştirildi. Manyok, Amazon Havzasında MÖ 7000'den sonra evcilleştirildi. Mısır (Zea mays), yabani mısırın MÖ 7000 civarında evcilleştirildiği ve yerli mısır olmak için genetik olarak manipüle edildiği Mezoamerika'dan Güney Amerika'ya doğru ilerledi. Pamuk, MÖ 4200'de Peru'da evcilleştirildi; başka bir pamuk türü Mezoamerika'da evcilleştirildi ve modern zamanlarda tekstil endüstrisinde açık ara en önemli pamuk türü haline geldi.[5]

Şeker kamışı ve bazı kök sebzeler MÖ 7000 civarında Yeni Gine'de evcilleştirildi. Muz, aynı dönemde Papua Yeni Gine'de yetiştirilmiş ve melezlenmiştir. Avustralya'da tarım, belirsiz bir dönemde, Budj Bim'in en eski yılan balığı tuzaklarının MÖ 6.600[6] yılına tarihlendiği ve patateslerden[7] muzlara[8] kadar çeşitli mahsullerin yayıldığı bir dönemde icat edildi.

Tunç Çağı, yaklaşık MÖ 3300, Mezopotamya-Sümer, Antik Mısır, Hint altkıtası-İndus Vadisi Uygarlığı, Antik Çin ve Antik Yunanistan gibi uygarlıklarda tarımın yoğunlaşmasına tanık oldu. Ardından Demir Çağı ve Klasik Antik Çağ'da Antik Roma'nın hem Cumhuriyet sonra hem de İmparatorluk zamanlarında eski Akdeniz ve Batı Avrupa boyunca mevcut tarım sistemleri üzerine genişlemesi, aynı zamanda Orta Çağ tarımının temel taşı haline gelecek manoryal sistemi kurdu.

Orta Çağ'da, hem İslam dünyasında hem de Avrupa'da, Endülüs vasıtasıyla, şeker, pirinç, pamuk ve portakal gibi meyve ağaçlarının Avrupa'ya getirilmesi de dahil olmak üzere, ekin bitkilerinin yayılması ve gelişmiş tekniklerle tarımın dönüştürülmesi devam etti. Kristof Kolomb'un seyahatleri'yle (1492) gerçekleşen Kolomb takası, Avrupa'ya mısır, patates, tatlı patates ve manyok gibi Yeni Dünya mahsullerini getirirken; buğday, arpa, pirinç ve şalgam gibi Eski Dünya mahsullerini ve atlar dahil çiftlik hayvanlarını, koyun ve keçiyi Amerika'ya götürdü.

Sulama, ekim nöbeti ve gübreler, Tarım Devrimi'nden kısa süre sonra ortaya çıktı ve son 200 yılda, İngiliz Tarım Devrimi'nden başlayarak, çok daha fazla gelişti. 1900'den bu yana, gelişmiş ülkelerde ve daha az ölçüde gelişmekte olan ülkelerde tarım, insan emeğinin yerini makineleşmeye bıraktığı, bunun yanında sentetik gübrelerin, böcek ilaçlarının ve yapay seçilimin desteklenmesi üretkenlikte büyük artışlar olmasını sağladı. Haber süreci, endüstriyel ölçekte amonyum nitrat gübresinin sentezine izin vererek mahsul verimini büyük ölçüde artırdı. Modern tarım, aşırı nüfus, su kirliliği, biyoyakıtlar, genetiği değiştirilmiş organizmalar, vergiler ve çiftlik sübvansiyonları gibi sosyal, politik ve çevresel sorunları gündeme getirdi. Buna karşılık, organik tarım, sentetik böcek ilaçlarının kullanımına bir alternatif olarak yirminci yüzyılda gelişti.

Kökeni[değiştir | kaynağı değiştir]

Avustralya yerlilerinin kampı, Skinner Prout, 1876
Ana madde: Tarım devrimi

Kökenine dair hipotezler[değiştir | kaynağı değiştir]

Akademisyenler, tarımın tarihsel kökenlerini açıklamak için birçok hipotez geliştirdiler. Avcı-toplayıcı toplumlardan tarım toplumlarına geçişe dair yapılan çalışmalar, tarım öncesi bir yerleşikliğe geçiş dönemine işaret ediyor; Bunun en bariz örnekleri ise Levant'taki Natufyan kültürü ile Çin'deki Erken Neolitik yerleşimlerdir. Mevcut modeller, ilk önce hasat edilen yabani bitkilerin ekilmeye başladığını ancak hemen evcilleştirilmediğini göstermektedir.[9][10][11]

Yerel iklim değişikliği, Doğu Akdeniz'de tarımın kökenleri için tercih edilen açıklamadır.[12] Son buzul çağının (MÖ 11.000 civarı) ardından gelen iklim değişiklikleri, dünyanın büyük bir kısmını uzun kurak mevsimlere maruz bıraktı.[13] Bu koşullar, uzun kurak mevsimde ölen ve dinlenen bir tohum veya yumru bırakan yıllık bitkileri avantajlı bir konuma getirdi. Kolayca depolanabilen yabani tahıl ve bakliyat bolluğu, bazı bölgelerdeki avcı-toplayıcıların bu zamanda ilk yerleşik köyleri oluşturmasını sağladı.[12]

Pişmiş kilden yapılmış bir biçerdöver orağı, Sümer, MÖ 3000

İlk gelişmeler[değiştir | kaynağı değiştir]

İlk insanlar, çok erken bir tarihte, ateşle çiftçilik ve orman bahçeciliği gibi yollarla, flora ve fauna topluluklarını kendi çıkarları için dönüştürmeye başladılar.[14][15][16] Yabani tahıllar, en az 105.000 yıl öncesinden ve muhtemelen çok daha uzun zamandan beri toplanmış ve yenmiştir.[1] İnsanlar tohumları evcilleştirmeden önce toplayıp yedikleri için kesin tarih çizmek zordur ayrıca bu dönemde insan müdahalesi olmadan da bitki özellikleri değişmiş olabilir. Örneğin, Bereketli Hilal'in Levant bölgesinde, erken Holosen'de, Genç Dryas'tan hemen sonra (MÖ 9500), yarı-sert yaprak sapı ve daha büyük tahıl tohumları; monofiletik özellikler, herhangi bir insan müdahalesi olmadan ortaya çıktı ve bu, tahıl yaprak sapı'nın evcilleştirilmesinin oldukça doğal bir şekilde meydana geldiğini gösteriyor.[17]

Tarım, dünyanın farklı yerlerinde bağımsız olarak başlamış olup, çok çeşitli taksonları içermekteydi. Eski ve Yeni Dünyanın en az 11 ayrı bölgesi, bağımsız menşe merkezleri olarak saptandı.[18] Bilinen en eski evcilleştirmelerden bazıları hayvanlardı. Evcil domuzların, yaban domuzunun yaklaşık 10.500 yıl önce evcilleştirildiği Güneybatı Asya, Doğu Asya ve Avrupa da[19] dahil olmak üzere, Avrasya'da birden fazla menşe merkezi vardı.[20] Koyunlar MÖ 11.000 ile MÖ 9000 arasında Mezopotamya'da evcilleştirildi.[21] Sığırlar, MÖ 8500 civarında modern Türkiye ve Pakistan bölgelerinde yaban öküzlerinden evcilleştirildi.[22] Develer daha geç, belki de MÖ 3000 civarında evcilleştirildi.[23]

Medeniyetler[değiştir | kaynağı değiştir]

Sümer silindir mührü üzerinde gösterilmiş; evcilleştirilmiş hayvanlar, MÖ 2500

Sümer[değiştir | kaynağı değiştir]

Ayrıca bakınız: Neolitik Devrim

Sümer çiftçileri, MÖ 8000'den itibaren köylerde yaşamaya, arpa ve buğday yetiştirmeye başlamışlardı. Bölgedeki düşük yağış miktarı göz önüne alındığında, tarım Dicle ve Fırat nehirlerine dayanıyordu. Nehirlerden çıkan sulama kanalları, şehirleri desteklemek adına yeterince büyük miktarda tahıl yetiştirilmesine izin verdi. İlk sabanlar, MÖ 3000 civarında Uruk'ta bulunan piktogramlarda görülüyor; bunun yanında sürülmüş karıklara tohum akıtan tohum pullukları, MÖ 2300 civarından kalma mühürlerde görülür. Sebze olarak; nohut, mercimek, bezelye, fasulye, soğan, sarımsak, marul, pırasa ve hardal otu yetiştiriliyordu; bunların yanında hurma, üzüm, elma, kavun ve incir meyveleri de yetiştirilmekteydi. Sümerler, tarımın yanı sıra yanı sıra balık da yakaladılar, kümes hayvanı ve ceylan avladılar. Koyun, keçi, inek ve kümes hayvanlarının etleri çoğunlukla seçkinler tarafından yenirdi. Balıklar ise kurutma, tuzlama ve tütsüleme yoluyla korunuyordu.[24][25]

Eski Mısır'dan harman, tahıl deposu, orakla hasat, kazma, ağaç kesme ve çiftçilik gibi tarımsal sahneler. Nakht'ın Mezarı, MÖ 15. yüzyıl

Antik Mısır[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Antik Mısır'da tarım

Antik Mısır, uygarlığını Nil Nehri'ne ve onun mevsimlik sel baskınlarına borçluydu. Nehrin öngörülebilirliği ve etrafındaki verimli topraklar, Mısırlıların tarımsal zenginliklerle beslenen bir imparatorluk kurmalarına izin verdi. Mısırlılar, hanedan öncesi dönem; Paleolitik'in sonundan Neolitik'e kadar, MÖ 10.000 ile MÖ 4.000 yılları arasında büyük ölçekte tarım uygulayan ilk halklar arasındaydı.[26] Bu, havza sulamasının gelişmesiyle mümkün olmuştur.[27] Temel gıda ürünleri buğday ve arpa gibi tahılların yanı sıra keten ve papirüs gibi endüstriyel mahsullerdi.[26]

İndus Vadisi[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Hindistan'da tarım

Hünnap, MÖ 9.000 yılında Hint altkıtasında evcilleştirildi.[28] Arpa ve buğday yetiştiriciliği -koyun, keçi ve sığırların evcilleştirilmesiyle birlikte- MÖ 8.000–6.000 arasında Mehrgarh kültüründe başladı.[29][30][31] Bu dönemde aynı zamanda fil de ilk defa evcilleştirildi.[28] Hindistan'da pastoral tarım; harmanlamayı, mahsullerin sıraya ekimin ve tahıl ambarlarında depolamayı da içeriyordu.[30][32]

Pamuk, MÖ 5-4. bin yıllarda yetiştirildi.[33] MÖ 5. bin yılda Keşmir'de tarımsal topluluklar yaygınlaştı.[30] İndus Vadisi Uygarlığı'bda sulama, MÖ 4.500 civarında geliştirildi.[34] İndus medeniyeti, bu yeniliğin bir sonucu olarak genişledi ve refah seviyesi yükseldi; ayrıca drenaj ve kanalizasyon kullanan daha kapsamlı planlanmış yerleşimlerin kurulmasını sağladı.[34] Hayvan koşulmuş bir saban kalıntısı İndus Vadisi Uygarlığı'nı MÖ 2.500 yılına tarihliyor.[35]

Antik Çin[değiştir | kaynağı değiştir]

Ayrıca bakınız: Çin'de tarım ve Çin mitolojisinde tarım

Antik Yunan ve Helenistik dünya[değiştir | kaynağı değiştir]

Ayrıca bakınız: Antik Yunan'da tarım

Roma İmparatorluğu[değiştir | kaynağı değiştir]

Ayrıca bakınız: Antik Roma'da tarım

Mezoamerika[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Mezoamerika'da tarım

Güney Amerika[değiştir | kaynağı değiştir]

Ayrıca bakınız: İnkalar'da tarım ve Şili tarım tarihi

Kuzey Amerika[değiştir | kaynağı değiştir]

Ayrıca bakınız: ABD'de tarım tarihi

Avustralya[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Ateşle tarım

Orta çağ ve erken modern çağ[değiştir | kaynağı değiştir]

Arap dünyası[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: İslam tarım devrimi

Avrupa[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Orta Çağda tarım

Kolomb takası[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Kolomb takası

Modern Tarım[değiştir | kaynağı değiştir]

İngiliz tarım devrimi[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: İngiliz tarım devrimi
Ayrıca bakınız: Tarım makineleri listesi ve Mekanize tarım

20. yüzyıl[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Yoğun tarım

Yeşil devrim[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Yeşil Devrim

Organik tarım[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Organik tarım

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ a b Mercader, Julio (Aralık 2009). "Mozambican grass seed consumption during the Middle Stone Age". Science (İngilizce). 326 (5960): 1680-1683. doi:10.1126/science.1173966. PMID 20019285. 13 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ocak 2021. 
  2. ^ Zeder, Melinda A. (Ekim 2011). "The Origins of Agriculture in the Near East". Current Anthropology (İngilizce). 52 (S4): 221-235. doi:10.1086/659307. 28 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ocak 2021. 
  3. ^ Hirst, K. Kris (Haziran 2019). "Domestication History of Rye". ThoughtCo. (İngilizce). 1 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Nisan 2020. 
  4. ^ Molina, Jeanmarie (2011). "Molecular evidence for a single evolutionary origin of domesticated rice". Proceedings of the National Academy of Sciences (İngilizce). 108 (20): 8351-6. doi:10.1073/pnas.1104686108. PMC 3101000 $2. PMID 21536870. 
  5. ^ "World Cotton Production". Yara United States (İngilizce). 2018. 7 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2022. 
  6. ^ National Heritage Places - Budj Bim National Heritage Landscape". Australian Government. Dept of the Environment and Energy. 20 Haziran 2004. Ayrıca: National Heritage List Location and Boundary Map, and Government Gazette, 20 Haziran 2004
  7. ^ Gammage, Bill (2011). The biggest estate on earth : how Aborigines made Australia. Crows Nest, N.S.W.: Allen & Unwin. ss. 281-304. ISBN 978-1-74237-748-3. OCLC 746307071. 
  8. ^ "Indigenous Australians 'farmed bananas 2,000 years ago'". BBC News (İngilizce). 2020. 20 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2022. 
  9. ^ Gerritsen, Rupert (2008). Australia and the Origins of Agriculture (İngilizce). Archaeopress. ss. 29-30. ISBN 9781407303543. 10 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ocak 2021. 
  10. ^ Hillman, G.C. (1996). Harris, D.R. (Ed.). "Late Pleistocene changes in wild plant-foods available to hunter-gatherers of the northern Fertile Crescent: Possible preludes to cereal cultivation". The Origins and Spread of Agriculture and Pastoralism in Eurasia (İngilizce). UCL Books. ss. 159-203. Erişim tarihi: 13 Ocak 2021. 
  11. ^ Sato, Y. (2003). "Origin of rice cultivation in the Yangtze River basin". Yasuda, Y. (Ed.). The Origins of Pottery and Agriculture (İngilizce). Roli Books. s. 196. Erişim tarihi: 13 Ocak 2021. 
  12. ^ a b "The Development of Agriculture" (İngilizce). National Geographic. 2016. 14 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2016. 
  13. ^ "Climate" (İngilizce). National Climate Data Center. 1 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Aralık 2013. 
  14. ^ Gammage, Bill (2011). The biggest estate on earth : how Aborigines made Australia. Crows Nest, N.S.W.: Allen & Unwin. ISBN 978-1-74237-748-3. OCLC 746307071. 
  15. ^ McConnell, D. J. (2003). The forest farms of Kandy : and other gardens of complete design. Aldershot, Hampshire: Ashgate. ISBN 0-7546-0958-8. OCLC 49247370. 
  16. ^ McConnell, D. J. (1992). The forest-garden farms of Kandy, Sri Lanka. Rome: Food and Agriculture Organization of the United Nations. ISBN 92-5-102898-2. OCLC 27877909. 
  17. ^ Allaby, Robin G.; Fuller, Dorian Q.; Brown, Terence A. (2008). "The genetic expectations of a protracted model for the origins of domesticated crops". Proceedings of the National Academy of Sciences (İngilizce). 105 (37): 13982-13986. doi:10.1073/pnas.0803780105. ISSN 0027-8424. PMC 2544565 $2. PMID 18768818. 8 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2022. 
  18. ^ Larson, Greger; Piperno, Dolores R.; Allaby, Robin G.; Purugganan, Michael D.; Andersson, Leif; Arroyo-Kalin, Manuel; Barton, Loukas; Vigueira, Cynthia Climer; Denham, Tim; Dobney, Keith; Doust, Andrew N. (2014). "Current perspectives and the future of domestication studies". Proceedings of the National Academy of Sciences (İngilizce). 111 (17): 6139-6146. doi:10.1073/pnas.1323964111. ISSN 0027-8424. PMC 4035915 $2. PMID 24757054. 8 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2022. 
  19. ^ Larson (11 Mart 2005). "Worldwide Phylogeography of Wild Boar Reveals Multiple Centers of Pig Domestication". Science. 307 (5715): 1618-1621. doi:10.1126/science.1106927. PMID 15761152. 
  20. ^ Larson, Greger; Albarella, Umberto; Dobney, Keith; Rowley-Conwy, Peter; Schibler, Jörg; Tresset, Anne; Vigne, Jean-Denis; Edwards, Ceiridwen J.; Schlumbaum, Angela; Dinu, Alexandru; Bălăçsescu, Adrian (2007). "Ancient DNA, pig domestication, and the spread of the Neolithic into Europe". Proceedings of the National Academy of Sciences (İngilizce). 104 (39): 15276-15281. doi:10.1073/pnas.0703411104. ISSN 0027-8424. PMC 1976408 $2. PMID 17855556. 8 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2022. 
  21. ^ Ensminger, M. Eugene (1986). Sheep & goat science. 5th ed. Rick Parker, M. Eugene Ensminger. Danville, Ill.: Interstate Printers & Publishers. ISBN 0-8134-2464-X. OCLC 13276444. 
  22. ^ McTavish, E.J., Decker, J.E., Schnabel, R.D., Taylor, J.F. and Hillis, D.M. (2013). "New World cattle show ancestry from multiple independent domestication events". PNAS. 110 (15): 1398-406. doi:10.1073/pnas.1303367110. PMC 3625352 $2. PMID 23530234. 
  23. ^ Sapir-Hen, Lidar; Ben-Yosef, Erez (2013). "The Introduction of Domestic Camels to the Southern Levant: Evidence from the Aravah Valley". Tel Aviv. 40 (2): 277-285. doi:10.1179/033443513X13753505864089. ISSN 0334-4355. 
  24. ^ "Farming" (İngilizce). British Museum. 16 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2016. 
  25. ^ Tannahill, Reay (1968). The fine art of food (İngilizce). Folio Society. 28 Ağustos 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ocak 2021. 
  26. ^ a b Janick, Jules. "Ancient Egyptian Agriculture and the Origins of Horticulture" (PDF). Acta Hort. (İngilizce). 583: 23-39. 25 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 18 Ocak 2021. 
  27. ^ Kees, Hermann (1961). Ancient Egypt: A Cultural Topography (İngilizce). University of Chicago Press. ss. 52-61. ISBN 0226429148. 
  28. ^ a b Gupta, Anıl K. (10 Temmuz 2004). "Origin of agriculture and domestication of plants and animals linked to early Holocene climate amelioration". Current Science (İngilizce). Indian Academy of Sciences. 87 (1): 58-59. 28 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2021. 
  29. ^ Baber, Zaheer (1996). The Science of Empire: Scientific Knowledge, Civilization, and Colonial Rule in India (İngilizce). State University of New York Press. s. 19. ISBN 978-0-7914-2919-8. 22 Eylül 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2021. 
  30. ^ a b c Harris, David R. (1996). The Origins and Spread of Agriculture and Pastoralism in Eurasia: Crops, Fields, Flocks And Herds (İngilizce). Routledge. s. 385. ISBN 978-1-85728-538-3. 6 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2021. 
  31. ^ Wright, Rita P. (2009). The Ancient Indus: Urbanism, Economy, and Society (İngilizce). Cambridge University Press. ss. 44, 51. ISBN 978-0-521-57652-9. 21 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2021. 
  32. ^ Possehl, Gregory L. (1996). Mehrgarh in Oxford Companion to Archaeology, edited by Brian Fagan. Oxford University Press.
  33. ^ Stein, Burton (1998). A History of India 28 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. (İngilizce) Blackwell Publishing. 47. 0-631-20546-2.
  34. ^ a b Rodda, John C.; Ubertini, Lucio (2004). The Basis of Civilization – Water Science? (İngilizce). International Association of Hydrological Science. s. 279. ISBN 978-1-901502-57-2. Erişim tarihi: 19 Ocak 2021. 
  35. ^ Lal (2001). "Thematic evolution of ISTRO: transition in scientific issues and research focus from 1955 to 2000". Soil and Tillage Research. 61 (1–2): 3-12 [3]. doi:10.1016/S0167-1987(01)00184-2. 

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Konuyla ilgili yayınlar[değiştir | kaynağı değiştir]

"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Tarım_tarihi&oldid=32455919" sayfasından alınmıştır