Mariampol (Ukraina)

Ten artykuł dotyczy wsi na Ukrainie. Zobacz też: inne znaczenia tej nazwy.

Mariampol

Маріямпіль

Dwujęzyczna tablica przy wjeździe do Mariampola
Herb
Państwo	Ukraina
Obwód	iwanofrankiwski
Rejon	iwanofrankiwski
Hromada	Dubowce
Prawa miejskie	1670
Powierzchnia	27,44 km²
Wysokość	224 m n.p.m.
Populacja (2001) • liczba ludności	1015
Nr kierunkowy	+380 3431
Kod pocztowy	77181
Położenie na mapie obwodu iwanofrankiwskiego Mariampol
Położenie na mapie Ukrainy Mariampol
49°02′N 24°51′E/49,033333 24,850000
Multimedia w Wikimedia Commons

Mariampol (ukr. Маріямпіль, Marijampil) – wieś (dawniej miasto) na Ukrainie, w obwodzie iwanofrankiwskim, w rejonie iwanofrankiwskim, w gminie Dubowce (ukr. Дубівці), nad Dniestrem.

Mariampol leży na lewym brzegu rzeki Dniestr, 14 km na południowy wschód od Halicza oraz 15 km na północny wschód od Stanisławowa.

W okolicach Mariampola występuje klimat kontynentalny.

Rzeka: Dniestr oraz potok Woronica – lewy dopływ Dniestru.

W przeciwieństwie do większości miast, toponim „Marijampol” ma dobrze zdefiniowaną etymologię. Nazwa wywodzi się od chrześcijańskiego imienia Maryja. Na podstawie legendy ludowej, w czasie ataków tatarskich, polski wojewoda, Jan Kajetan Jabłonowski uciekał na koniu przed Tatarami. Podczas przekraczania Dniestru wpław koń nie mógł wskoczyć na brzeg. Zrozpaczony wizją pojmania przed Tatarów Jan Kajetan Jabłonowski krzyknął: „Jezus Maryja”, wówczas koń pokonał brzeg i pogalopował na suchy ląd. Dziękując Bogu, Kajetan założył na brzegu rzeki miasto Jezupol (wcześniej osada nosiła pogańską nazwę Czeszybiesy^[1]) na cześć Jezusa Chrystusa oraz Marijampol na cześć Maryi, Matki Bożej.

Większość badaczy uważa, że osada została nazwana przez hetmana Rzeczypospolitej Stanisława Jana Jabłonowskiego. Polski badacz W. Urban odnalazł w dokumentach parafii Marijampol, że w 1691 miasto Božyj Vydok zostało przemianowane na Marijampol przez Stanisława Jabłonowskiego. Nazwa ta została wybrana, ponieważ hetman Stanisław Jabłonowski przywiózł do miasta cudowną ikonę „Matki Bożej Królowej”, która podążała za nim we wszystkich jego kampaniach wojskowych, a zwłaszcza kampanii obronnej Wiednia w 1683 r. Około 1694 sąsiednie miasto zostało nazwane na cześć Jezusa „Jezupol”.

7 czerwca 1946, po włączeniu wschodnich ziem Rzeczypospolitej Polskiej do Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, Мариямполь został przemianowany na Маринополь.

5 lutego 2003, po przeprowadzeniu wśród mieszkańców referendum, administracja miasta postanowiła powrócić do historycznej nazwy Mariampol (ukr. Маріямпіль, Marijampil). W lutym 2004 decyzja została zatwierdzona przez Radę Najwyższą Ukrainy^[2][3].

Nazwa Mariampola na przestrzeni wieków przybierała różne wersje, m.in. Marinopol’, Marijampol (od 1691) Mariyampol’, Maryampol^[4], Marjampol, Marynopil, ros. Маринополь (od 1946), ukr. Маріямпіль (od 2004).

Osadnictwo na terenie współczesnego Mariampola sięga czasów starożytnych. Korzystne położenie przyrodnicze i geograficzne tego obszaru na żyznych ziemiach lewego brzegu Dniestru przyciągało tu ludzi od czasów starożytnych.

Podczas pierwszych badań archeologicznych Stanisława Krzyżanowskiego przeprowadzonych w 1869 r. znaleziono zabytki przedhistoryczne^[5] krzemienne topory i wyroby z serpentyn i jadeitu. W XX w. Karpacka Ekspedycja Archeologiczna odkryła pięć osad od paleolitu (stara epoka kamienia) do średniowiecza. W najstarszej znalezionej osadzie położonej po stronie wschodniej nad potokiem Woronica znaleziono narzędzia krzemienne przypominające skrobaki z tzw. ery Mustiera (150–35 tys. lat p.n.e.); najmłodsza osada położona jest na terenie zamku, której został przypisany okresowi staroruski (XII-XIII wiek).

Pierwsze zabudowania (na zakolu rzeki Dniestr) dobrze ufortyfikowanego miasta Chortopol sięgają XII w. Na podstawie opowieści folklorystycznych zamek został zbudowany przez króla albo Daniela Halickiego lub jednego z jego synów. Po śmierci ostatniego księcia halickiego Bolesława Jerzego II w 1340 r. król polski Kazimierz III Wielki najechał Ruś Halicką i zdobył ją w 1349 r. Niestety, do czasów współczesnych zachowało się bardzo niewiele źródeł historycznych dotyczących tych czasów. Chortopol istniał do XV w., gdy został zniszczony podczas jednego z najazdów tatarskich. Po raz pierwszy w źródłach pisanych o osadzie wspomniano w 1378 r.

Historia Mariampola nierozerwalnie łączy się z losami Wołczkowa. Pół mili (500–900 m) od tego miejsca wzdłuż Dniestru, w pobliżu obozu tatarskiego, w XV wieku, powstało miasto Wołczków. Pierwszą historyczną wzmiankę o tej osadzie można znaleźć w 1404 r., kiedy właściciel Wołczkowa Dobeslav z Delijiv (Delejów) musiał wysłać siedem swoich poddanych do sądu w Haliczu. W XVI w. Wołczków przeżywał okres rozrostu.

W okresie 1569–1795 Wołczków był częścią powiatu halickiego w województwie ruskim. W 1594 r. Wołczków wraz z sąsiednim miastem Czeszybiesy (późniejszy Jezupol) został spalony przez Tatarów. Począwszy od 1630 r. osada należała do książęcej (szlacheckiej) rodziny Teodora Andrzeja Belzeckiego. W tamtym okresie w Wołczkowie został zbudowany drewniany zamek zwany Boży Widok („niebiański widok”). Druga połowa XVII wieku była niezwykle trudna dla tej części Europy: kampanie wojskowe, najazdy tatarskie, epidemie, pożary i zamieszki społeczne. W 1655 r. ponownie najechany został sąsiednie Czeszybiesy, zniszczone jego bramy i zagrabione skarby szlachty. W ciągu dwóch kolejnych lat najazdy kozackie niszczyły Czeszybiesy i Boży Widok w Wołczkowie^[6].

W 1670 r. król Polski Jan III Sobieski nadał osadzie prawa magdeburskie (Locatio civitatis Maryampolensis). Najgorsze przyszło w 1676 r., gdy wojska osmańskie z ich krymskotatarskimi sojusznikami doszczętnie spaliły miasto wraz z zamkiem. W 1691 r. król Polski Jan III Sobieski wydał zrujnowane miasto Wołczków krakowianinowi, kasztelanowi, hetmanowi Stanisławowi Janowi Jabłonowskiemu z przywilejem budowy fortu w tym miejscu. Dzięki staraniom Jabłonowskiego miasto zyskało nazwę Mariampol. Na ruinach pogańskiego miasta Chortopol (Czortopol^[1]) zbudowano chrześcijańskie miasto Mariampol.

Zamek w stylu palazzo in fortezza w Mariampolu powstał na wzgórzu w zakolu rzeki, miał cztery wysokie wieże oraz dwa wejścia do zamku poprzez mosty zwodzone. Ściany fortu były wysokie na 10 stóp i grube na 15. Południowo-wschodnie i południowe fragmenty fortu były chronione przez dużą, głęboką fosę^[7]. Podziemne przejście prowadzi stąd do dawnego klasztoru kapucynów. U stóp wzgórza utworzono kwadratowy rynek. Pierwszymi mieszkańcami byli mieszkańcy z dawnego zamku Boży Widok. W kaplicy zamku Jabłonowski umieścił, otoczony kultem, wizerunek Matki Bożej zwanej Hetmańską lub Zwycięską, odziedziczony po swoim dziadku Jakubie Potockim. Stanisław Jan Jabłonowski zabierał obraz na wyprawy wojenne i modlił się przed nim wraz ze swoim wojskiem; stąd pochodzą inne określenia obrazu: Hetmański lub Rycerski. Miano Matki Bożej Zwycięskiej zyskał po udanej wyprawie pod Wiedeń, a w 1737 r. komisja kościelna zaliczyła go do cudownych wizerunków maryjnych.

Dynastia Jabłonowskich zarządzała Mariampolem prawie 190 lat, dbając o jego rozwój. Po śmierci Stanisława Jana Jabłonowskiego w r. 1702, jego syn Jan Stanisław Jabłonowski, wojewoda ruski, uczony i pisarz odziedziczył miasto. Dzięki jego fundacji^[8] z 1703 r. powstał rzymskokatolicki drewniany kościół pod wezwaniem Świętej Trójcy, do którego przeniesiono obraz Matki Bożej Zwycięskiej. Od 1721 r. Mariampol stał się znanym i często odwiedzanym Sanktuarium Maryjnym, ośrodkiem pielgrzymowania wiernych^[9]. W 1726 r. Jabłonowski przeniósł siedzibę parafii katolickiej z Dalejowa do Mariampola i należycie ją uposażył. Mówi o tym dekret arcybiskupa lwowskiego Jana Skarbka z 10.IV.1736 r.

Około 1703 r. Mariampol otrzymał swój własny herb, który był używany jako pieczęć miasta. Początkowo herb składał się z Lamentu Maryi nad ukrzyżowanym ciałem Chrystusa; później herbem była ikona Matki Bożej z Chrystusem. Pole herbu było niebieskie ze złotymi figurkami. Później dodano gałązkę dynastii Jabłonowskiego jako oddzielny mały herb. Księgi Metrykalne z tego okresu świadczą o tym, że Branówka (Branowka^[10]) po drugiej stronie Dniestru stanowiła część parafii rzym. kat. Mariampol.

W latach 1736–1741 Jan Kajetan Jabłonowski (wnuk Stanisława Jana Jabłonowskiego) odłożył pieniądze na budowę kamiennego barokowego kościoła Trójcy Świętej przy rynku^[11] i wystarał się o stałą obsługę kapłańską. Kościół zbudowany został po prawej stronie drogi w kierunku Góry Zamkowej, obok szkoły na terenie obecnego boiska szkolnego[1]. We wnętrzu kościoła uderzały historyczne malowidła: na sklepieniu: „Obrona Częstochowy” z 1655 r., na ścianie po lewej stronie: „Napad Tatarów na Mariampol”, po prawej stronie: „Uroczysta procesja Eucharystyczna”, według zdania starszych osób – z racji zwycięstwa pod Wiedniem w 1683 r.

W 1742 r. rozpoczął budowę klasztoru kapucynów wraz z (rzymskokatolickim) kościołem św. Antoniego Padewskiego, najpierw z drewna, a później z kamienia (ukończone w 1757 r.). W 1753 r. obok klasztoru wybudowano jeden z wielu ośrodków kształcenia wyższego na ziemiach polskich. Początkowo składał się wyłącznie z kolegium klasycznych badań, ale później dołączono retorykę^[12].

W 1746 r. pod patronatem Teresy z Wielhorskich, żony Jana Kajetna Jabłonowskiego, powstał szpital dla ubogich^[13] i szkoła dla sierot szlacheckich^[14]. W późniejszym okresie funkcjonował jako zakład dla sierot i chorych.

W 1765 w mieście Mariampol odnotowano 188 osób wyznania żydowskiego prowadzonych przez rabina Mortko Jonesowicza^[15].

Od czasu Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 Mariampol z czasem staje się lokalnym ośrodkiem administracyjnym. Przez następne 150 lat w miejscowym zamku stacjonował garnizon wojskowy. Miasto nadal rozszerzało się pod względem obszaru zabudowy i liczby ludności. Niestety po śmierci Jana Kajetana Jabłonowskiego, zgodnie z dekretem króla austriackiego o zamknięciu małych zakładów monastycznych, zgromadzenie kapucynów w r. 1783 zostało zlikwidowane. Rząd austriacki przekazał klasztor z kościołem Zgromadzeniu Sióstr Miłosierdzia (szarytki).

Mariampol należał do dziedzicznych dóbr księżnej Anny Pauliny z Sapiehów Jabłonowskiej^[16]. W opisaniach urbarialnych z 1789 r. miasto Mariampol ujmowane było łącznie z wsią Branówka (Branówka po drugiej stronie Dniestru), gdyż stanowiły jedną gminę katastralną^[17]. Łączna powierzchnia całej gminy wynosiła 2886 mórg 63 sążnie (Mariampol – 2603 morgi 539 2/6 sążnia, Branówka – 282 morgi 1123 4/6 sążnia).

Pod koniec XVIII wieku funkcjonowały dwie świątynie: katolicki kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w centrum miasta i greckokatolicki kościół pod wezwaniem św. Mikołaja. Pierwsze wzmianki o tych kościołach w Mariampolu można odnaleźć w dokumencie założycielskim kapucynów z 1742 r., w którym zapisano, że klasztor ma być zbudowany obok kościoła „ruskiego” (św. Mikołaja). W 1790 r. kościół pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego znajdował się w stanie poważnego zaniedbania, a kościół św. Mikołaja niestety spłonął. Po zachodniej stronie drogi do Łanów w 1790 r. otworzony został cmentarz^[18] (zmarłych chowano dotychczas przy kościele Podwyższenia Krzyża Świętego). W związku z brakiem religijnego miejsca – mieszkańcy złożyli petycję do austriackiego króla, aby umożliwić im zbudowanie nowego kościoła. Władze nie wyraziły zgody i wskazały mieszkańcom przyklasztorny kościół św. Antoniego Padewskiego do wspólnego użytkowania. 130-letnie wspólne korzystanie z tej świątyni przez rzymskich katolików i grekokatolików było źródłem wielu niezgodności, a nawet orzeczeń prawnych obu sądów w Haliczu i Lwowie. Do tych problemów religijnych został wciągnięty nawet cesarz. Władze starały się nie faworyzować żadnej ze stron.

Mariampol odegrał ważną rolę w wojnach napoleońskich. W 1809 r. w miejscowej twierdzy zgromadzono 4000 zdecydowanie pro-napoleońskich polskich partyzantów pod dowództwem P. Strizewskiego. Wobec nich 8000 zdecydowanie pro-austriackich wojsk, składających się z korpusu pod dowództwem generałów Merfelda, Keslera i Edermana, nie mogło przełamać obrony twierdzy. Wezwano austriacką artylerię i w końcu udało się naruszyć twierdzę. W tym samym czasie do generałów dotarła wiadomość, że Napoleon Bonaparte i Franciszek II zgodzili się na traktat pokojowy. Tak więc polska armia opuściła twierdzę. Aby uniknąć podobnego powtórzenia, rząd austriacki w 1817 r. postanowił, że mury twierdzy mają zostać rozebrane. W latach dwudziestych XIX w. Rodzina Jabłonowskich korzystała z dużej ilości materiałów budowlanych z ruin twierdzy, na cel budowy pałacu w Mariampolu.

Europejska Wiosna Ludów w 1849 r. wywarła wpływ na życie Mariampola. Duży znaczenie dla życia społeczno-politycznego miała rodzina Zaklynskij. Jednym z najznakomitszych członków była Hnata Onufriyovych Zaklynska (1818-1866), członkini greckokatolickiej parafii Mariampola pod koniec lat czterdziestych. Wraz z mężem, Josephem Katherine, zorganizowali w mieście czytelnię, chór i grupę dramaturgiczną. Innym wybitnym członkiem lokalnej społeczności był ojciec Wasyl Motiuk (1853-1934), duchowny greckokatolicki. Przez 50 lat od 1884 r. zorganizował chór chóralny, który był znany poza granicami miasta. Motiuk był inicjatorem wielu organizacji społecznych, zwłaszcza klubu czytającego Prosvita (oświecenie) w 1899 r. W oparciu o plan wydany przez inżyniera Wołodymyra Sichińskiego, członkowie klubu spotykali się w jednym z budynków, który stał się miejscem spotkań Grupy dramatycznej i chóru, znajdował się tam również sklep i związek kredytowy.

Ignacy Spirydowicz prowadził w Mariampolu szkołę trywialną (ok. 1872). Od ok. 1878 r. poczmistrz Antoni Aleksiewicz prowadził urząd pocztowy pod adresem „Mariampol 15". W 1893 r. gmina otrzymała zasiłek na rozpoczęcie budowy trzypiętrowej szkoły powszechnej VI-klasowej.

W XIX w. miasto intensywnie się rozwijało, było centrum rzemieślnictwa, głównie obróbki drewna i kamienia (w okolicy występował krzemień i alabaster). Największym sklepem z artykułami ręcznymi był sklep z gontem i stał się znany w Cesarstwie Austriackim i na świecie. Gont był prezentowany podczas Międzynarodowej Wystawy w Wiedniu w 1844 r. W celu dalszego rozwoju handlu do Mariampola Jabłonowski zaprosił kupców żydowskich i wybudował rynek (bazar), gdzie systematycznie odbywały się jarmarki (4 razy w roku) i targi co wtorek. Rynek miasta zajmuje powierzchnię ok. 10 000 metrów kwadratowych i jest o dwieście „kwadratów” większy niż w Stanisławowie (podobne obszary wyznaczono w ilości jednego metra kwadratowego na czterech mieszkańców).

W 1857 r. miasto zostało osiedlone również przez wyznawców sekty chasydzkiej, prowadzonych przez rabina Elisara Gorovuča ben Meshulam Isaac Ga Levi. Społeczność żydowska doświadczyła ogromnego wzrostu liczby. W 1900 r. funkcjonowała izraelska gmina wyznaniowa, szkoła języka i religii hebrajskiej oraz osobny cmentarz żydowski^[19]. Niedaleko rynku była synagoga, widoczna jeszcze na mapie z 1959 r., obecnie nie istnieje. Mariampol był siedzibą prowadzącą metryki izraelickie^[20] dla miejscowości: Delejów, Dubowce z Dechową, Jeziorko, Kończaki nowe, Kończaki stare, Krymidów, Łany, Maryampol, Maryampol przedmieście, Międzyhorce, Tumierz, Wodniki, Wołczków.

Około 1880 r. Mariampol nabył Franciszek Torosiewicz dla swej córki Marii, która poślubiła Mariana Błażowskiego. W początkach XX w. Błażowscy sprzedali dobra mariampolskie i ostatecznie zostały one rozparcelowane (uwłaszczenie).

W 1880 r. obszar dworski w otrzymał prawo do poboru myta od przewozu na Dniestrze^[21]. W mieście funkcjonowała poczta ze stacją telegraficzną, kasa oszczędnościowo-pożyczkowa, straż pożarna, stacja szupasowa^[22], pracował: lekarz, akuszerka, żandarmi, Kółko Rolnicze miało 80 członków^[23].

Mariampol w okresie rozkwitu składał się z wielu części: Mariampol Miasto, Pierwsze Przedmieście, Drugie Przedmieście, Dwór, folwark Słoboda (obszar zasiedlony przez zwolnionych od pańszczyzny Kozaków dworskich), Psiarnia (kilkanaście domów w kierunku północnym od kościoła na zachód od cmentarza - hodowla psów na polowania), Dolina, Za Wałami, Za Murem, folwark Oswaldówka (po wsch. części Mariampola), przylegająca wieś Wołczków oraz na północ od Wołczkowa: folwark Świdowa i przysiołek Woronica z karczmą i młynem. W 1890 r. Mariampol miał ponad 4tys. mieszkańców wyznania: rzymskokatolickiego, greckokatolickiego i judajskiego. Większość rzymskokatolickich mieszkańców Mariampola była albo następcami miejscowej szlachty, albo potomkami polskich kolonistów mazurskich z dawnego miasta Wołczków. Do czasu I wojny światowej, trzy wspólnoty żyły w pokoju, jednakże światowe kataklizmy XX wieku silnie dotknęły miasto.

Kolejny spadkobierca majątku Oswald Potocki, po ukończeniu Uniwersytetu Jagiellońskiego opuścił Małopolskę Wschodnią sprzedając Marii Torosiewicz część dóbr mariampolskich: Mariampol, Wołczków i Oswaldówkę^[24] w 1895.

Podczas I wojny światowej ze względu na swoją lokalizację Mariampol był areną wielu walk. 2 września 1914 r. miasto zostało zajęte przez rosyjską armię. Od 27 lutego do 4 marca 1914 r. w mieście trwały ciężkie walki. Część ludności ewakuowano, jednak wielu mieszkańców zginęło. Ogromny pożar zniszczył wiele budynków, w tym pałac. W sierpniu 1914 r. zbudowano most wojskowy^[25]. Armia Rosyjska nie była w stanie utrzymać miasta w obliczu ostrych austriackich kontrataków, a miasto zostało poważnie zniszczone przez austriacki atak 2 lipca 1915 r. Armia rosyjska wróciła po raz drugi w czerwcu 1916 r.

W czasie wojny polsko-ukraińskiej 1918-1919 kościół w Maryampolu został zrabowany, podobnie do 45 pozostałych świątyń archidiecezji lwowskiej obrządku łacińskiego^[26].

Od 3 marca do 15 września 1920 r. miasto i lewy brzeg rzeki Dniestru były kontrolowane przez 1 Armię Kawalerii Siemiona Budionniego. Na mocy Traktatu ryskiego Mariampol powrócił we władanie polskie.

W tym okresie Mariampol był siedzibą gminy Mariampol Miasto^[27] w powiecie stanisławowskim, w województwie stanisławowskim.

Jedną z najważniejszych postaci okresu międzywojennego był rzymskokatolicki ksiądz Marcin Bosak (1889-1941), który przybył do tego miasta w 1920 r. i od razu zainteresował się kulturowym rozwojem polskiej społeczności. Nie tylko poprawił ich życie duchowe, ale także ich status ekonomiczny. Z jego inicjatywy powstała fabryka gontów, centrum kulturalne miasta, szkoła, nowe kanały ściekowe, chodniki oraz nowy kościół rzymskokatolicki. Ponadto zorganizował kilka polskich organizacji.

Od 1922 r. funkcjonowała w Mariampolu stacja meteorologiczna. W 1926 r. wybudowano Dom Ludowy, pracę rozpoczęła Kasa Stefczyka oraz Spółdzielnia Mleczarska w Mariampolu.

W 1930 r., w miejscu dawnego kościoła św. Mikołaja został zbudowany i poświęcony nowy greckokatolicki kościół Podwyższenia Krzyża Świętego, a dotychczas wspólny dla obu wyznań przyklasztorny kościół św. Antoniego Padewskiego został w 1926 r. zamknięty dla grekokatolików.

W 1927 r. otwarto ukraiński salon czytelniczy Proswita. W swoich salach mieścił stowarzyszenie Milkmenów (Molocarska spilka), sklep „Gospodarz Wiejski” (Silskiy hospodar), szkołę rolniczą (Chełborobska byshkil), Spółdzielnię Samopomocy (Wlasna pomic), organizację Sokół i inne liczne organizacje, takie jak biblioteka i miejsce opieki nad dziećmi (prowadzone przez siostry ojca Wasyl Motiuka, Stephanię i Olhę)^[28].

W 1928 r. działalność rozpoczęło Towarzystwo dla handlu i przemysłu w Mariampolu oparte głównie na społeczności narodowości żydowskiej. W okresie 1929–1939 funkcjonował Sklep Kółka Rolniczego stowarzyszenie spółdzielcze w Mariampolu.

Przeprawa promowa poniżej wyspy skracała drogi do Stanisławowa przez Pobereże. Zimą podczas mrozów, kiedy Dniestr skuty był lodem stosowano wzmocnienia lodu, poprzez układanie kilku warstw słomy polewając wodą. Tak wzmocniona warstwa lodu zabezpieczała przejazd saniami.

Wspomnieć należy, że z Góry Zamkowej od strony Pobereża w połowie jej wysokości bije źródełko. Woda posiada właściwości lecznicze, szczególnie ma pozytywne oddziaływanie na oczy^[29].

Od 1 sierpnia 1934 r. w ramach reformy na podstawie ustawy scaleniowej w skład gminy Mariampol Miasto weszły: dotychczasowe gminy wiejskie: Dubowce, Łany, Mariampol Wieś, Wodniki i Wołczków^[30].

Od 1935 r. W Mariampolu działało terrorystyczne podziemie nacjonalistycznej Ukraińskiej Armii Powstańczej (UPA).

Wojewódzki Międzykomunalny Związek „Karpaty Wschodnie" w Stanisławowie w 1937 przygotowywał akcję letniskową, którą objęto trzy miejscowości powiatu: Oleszów, Halicz i Mariampol miasto w celu dostosowania ich na letniska ze względu na piękne położenie nad Dniestrem^[31]. Mariampol został również wytypowany do urządzęnia punktu tutystycznego dla wioślarzy, równocześnie pracowano nad uregulowaniem szlaku wodnego^[32]. W tym samym okresie Stanisławowski Wydział Powiatowy zorganizował koło sadownicze i założył w Mariampolu sad handlowy oraz trzy winnice^[31] na stromym zboczu brzegu Dniestru^[33]. Mariampol z Delejowem stanowił jeden z pięciu okręgów łowieckich w powiecie; podłowczym okręgu był ppłk. Strawiński^[34].

W 1938 r. kościół Trójcy Świętej przy rynku uległ częściowemu spaleniu w 1938 r., a w 1939 r. ponownie spłonęła zakrystia kościoła z całym wyposażeniem. Akcja ratunkowa spowodowała szkody w kościele uniemożliwiające odprawianie nabożeństw. Prowizoryczną kaplicę urządzono w jednym z pomieszczeń zamku, ponieważ przed 1922 zakupiono górę zamkową w celu budowy nowej świątyni, której projekt powierzono Zygmuntowi Harlandowi. Pierwszy projekt nie został przyjęty, dopiero w maju 1930 zatwierdzono projekt Ludomiła Gyurkovicha. Budowę rozpoczęto w 1935 (kamień węgielny poświęcił 4 czerwca biskup Eugeniusz Baziak), a w sierpniu 1939 prezbiterium nowego kościoła nakryto dachem i zbudowano nową plebanię. Budynek nowego kościoła istniał w stanie niedokończonym był wykorzystywany przez władze sowieckie co najmniej do 1948, w latach 60-tych został zdemontowany.

Przez cały wiek XIX, aż do lat 20. XX wieku, trwały spory o użytkowanie świątyni z miejscowymi grekokatolikami, którzy nie mieli w miasteczku własnej cerkwi. Konflikt rozwiązano w ten sposób, że przyklasztorny Kościół św. Antoniego Padewskiego całkowicie przekazany został wspólnocie greckokatolickiej, ponieważ w 1935 r. rozpoczęto budowę świątyni rzymskokatolickiej na wzgórzu zamkowym. Całość zabudowań klasztornych zachowała się na stosunkowo dobrze. Wnętrze kościoła św. Antoniego Padewskiego po 1945 r. zostało przedzielone na piętra i wykorzystane do celów świeckich.

W latach 1939–1941 NKWD zesłało na Syberię 24 Polaków z Mariampola. W latach okupacji niemieckiej wszyscy Żydzi z Mariampola zostali wysłani do getta, a później zamordowani w nieznanym miejscu. Cmentarz żydowski został zbezczeszczony^[35] i całkowicie zrujnowany przez nazistów; nagrobki wykorzystywano do układania nawierzchni chodnikowych. W tym samym czasie na podstawie donosów ukraińskich Gestapo aresztowało i zamordowało 14 Polaków. Równocześnie w Mariampolu miały miejsce zbrodnie nacjonalistów ukraińskich na polskiej ludności cywilnej. Między innymi, w 1941 Ukraińska Policja Pomocnicza aresztowała, a następnie zamordowała 5 Polaków, w tym ks. Marcina Bosaka.

W 1942 część osób cywilnych pochodzących z Mariampola ewakuowano z terenu ZSRR do Iranu m.in.: Helena Grochalska (ur. 2.6.1928), Katarzyna Grochalska (ur. 14.4.1924), Paulina Grochalska (ur. 15.4.1898) Michał Grochalski (ur. 16.8.1891)^[36], Anna Kostańska (ur. 20.12.1914), Emilia Kostańska (ur. 13.05.1891), Jan Kostański (ur. 15.1.1889)^[37], Paulina Konopka (ur. 13.3.1902)^[38], Maria Szczygielska (ur. 2.2.1895), Andrzej Szczygielski (ur. 29.11.1929), Franciszek Szczygielski (ur. 4.10.1887)^[39], Józef Śrutwa (ur. 8.1.1889), Stefania Śrutwa (ur. 20.6.1925), Henryk Tomczak (ur. 1.1.1935), Józefa Tomczak (ur. 24.2.1906), Tadeusz Tomczak (ur. 27.10.1937)^[40].

W nocy z 29 na 30 marca 1944 r. rozpoczęły się mordy nacjonalistów ukraińskich w sąsiedniej miejscowości Wołczków. Zostało zamordowanych min. 74 osób^[41], w tym starcy, kobiety i dzieci. Natomiast 30 i 31 marca 1944 Polacy, którzy ocaleli ze zbrodni w Wołczkowie, przenieśli się w większości do graniczącego z Wołczkowem Mariampola. 31 marca rozeszła się pogłoska, że UPA planuje rzeź Polaków w Mariampolu. Miejscowi Ukraińcy wynieśli się z dobytkiem do okolicznych wsi. Atak jednak nie nastąpił. Nad ranem 1 kwietnia 1944 r. do miasteczka wkroczył oddział partyzantki sowieckiej i tym tłumaczy się brak napaści UPA na Mariampol. 3 sierpnia armia sowiecka zajęła Mariampol kierując się w stronę Warszawy^[42]. W dniu 27 grudnia 1944, już po zajęciu terenów powiatu stanisławowskiego, śmierć z powodu dążeń nacjonalistycznych Ukraińców poniosło 13 kolejnych mieszkańców. Łącznie w latach 1941–1945 członkowie OUN-UPA zamordowali w Mariampolu Mieście, Mariampolu Wsi i Wołczkowie prawie 200 Polaków, grabiąc i paląc polskie gospodarstwa^[41][43][44]. Po powrocie wojsk radzieckich na wzgórzu zamkowym stacjonował garnizon NKWD. Agenci nowego rządu radzieckiego stworzyli polską organizację, którą nakłonili do udziału w spaleniu sąsiedniej ukraińskiej miejscowości Tumirz, gdzie stacjonował oddział UPA. W akcie zemsty nacjonaliści ukraińscy spalili Wołczków będący miejscem stacjonowania pododdziału Armii Krajowej^{[potrzebny przypis]}.

W czerwcu 1945 r. zebrano i poinformowano ludność, że Polacy będą przymusowo wyjeżdżać na zachód. Warunkiem pozostania było przyjęcie obywatelstwa sowieckiego, co nie zostało zaakceptowane. W sierpniu 1945 r. rozpoczęła się depotracja ludności ze stacji kolejowej w Stanisławowie. Większość parafian z ostatnim proboszczem ks. Mikołajem Witkowskim opuściła Mariampol pod koniec sierpnia 1945 r. Przewóz odbywał się wagonami towarowymi (typu węglarka) bez zadaszenia – po kilka rodzin w jednym wagonie razem z dobytkiem. Ze Stanisławowa przez Przemyśl i Kraków transport dojechał do miasta Zabrze Mikulczyce, gdzie oczekiwano kilka dni na polskie wagony rozwożące ludność w dalszych kierunkach. Na trasie przejazdu pociąg zatrzymywał się wielokrotnie (Głogów, Żary, Świebodzin), co wydłużyło transport nawet do 8 tygodni. Większość Polaków z Mariampola i Wołczkowa zamieszkała Ziemie Odzyskane: Opolszczyznę (Nysa), Dolny Śląsk (Wrocław), Lubuskie (Smolno Wielkie), Pomorze Zachodnie (Warnice, Myślibórz, Mielenko Gryfińskie) oraz Wielkopolskę (Czarnków). Ludność z rejonu Sanu i Łemkowie z południowej Polski zostali przesiedleni do Mariampola i Wołczkowa. Obraz Matki Bożej z Mariampola oraz klucze do kościoła w Mariampolu, przywiezione zostały przez przesiedleńców do Głubczyc, a następnie do Kościoła Najświętszej Marii Panny na Piasku we Wrocławiu, gdzie przebywają dotychczas.

W okresie 1946–2004 Mariampol był gminą wiejską o nazwie Маринопіль (Marynopil)^[45], począwszy od czasów radzieckich do 5 lutego 2004 miejscowość nosiła nazwę Marynopil^[2][3]. W granice Mariampola weszły dawniej samodzielne gminy Mariampol Wieś i Wołczków.

We wrześniu 1949 r., w lesie Dibrowa koło Mariampola, jeden z przywódców UPA został zabity przez sowieckich agentów. Natomiast rodziny członków UPA zostały zesłane na Syberię.

W 1986 r. do Mariampola została włączona wieś Wołczków (Вовчків)^[46].

Od 1990 r., po upadku reżimu komunistycznego wznowiono stosunki między polskimi i ukraińskimi mieszkańcami Mariampola. Każdego roku odbywają się oficjalne wizyty Polaków w Mariampolu i Ukraińców zamieszkujących Mariampol we Wrocławiu. W 2001 r. społeczności przed- i powojennych mieszkańców Mariampola otrzymały od papieża Jana Pawła II statuetkę pojednania^[47].

W 2006 r. w Mariampolu ustawiono pomnik^[48] polsko-ukraińskiego pojednania^[49]. Zbudowali go wspólnie Polacy i Ukraińcy, dawni i obecni mieszkańcy tego miasteczka. Za wzorzec dla pomnika posłużyła mała statuetka, wręczona przedstawicielom społeczności miasta przez papieża Jana Pawła II. Na jej podstawie widać napis w języku polskim i ukraińskim „Mariampolanom na pamiątkę pojednania od Ojca Świętego Jana Pawła II 2001”^[50]. Natomiast w przedwojennym budynku szkoły znajduje się obecnie Izba Pamięci m.in. z listami żołnierzy Armii Andersa^[51].

• zamek w Mariampolu wybudowany przez Stanisława Jana Jabłonowskiego; rozebrany po wojnach napoleońskich
• pałac w Mariampolu (palazzo in fortezza) wzniesiony latach dwudziestych XIX w.
• Zamek w Wołczkowie (obecnie w granicach Mariampola)
• obraz Matki Bożej z Mariampola – kopia (oryginał w kościele Najświętszej Marii Panny na Piasku we Wrocławiu)
• dawny klasztor kapucynów z XVIII wieku (po II wojnie światowej, był używany jako ośrodek dla dzieci, ośrodek medyczny, a obecnie używany jako więzienie)
• Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego z 1930 r., obecnie dzielony przez katolików i ukraińskich grekokatolików oraz kijowskich członków patriarchatu

Według kolejnych powszechnych spisów ludności przeprowadzonych w czasach monarchii austrowęgierskiej ludność liczyła:

• w 1854 – 1858^[52],
• w 1870 – 2082^[53] w Maryampol z przyległościami (w tym 1332 w Maryampol Miasto w 218 budynkach),

• w 1880 – 3284^[54]: 1320 w Marjampol Miasto i 1034 w Marjampol przedmieście oraz 930 wieś Wołczków,

• w 1890 – 4135^[55]: 2020 wyzn. rzymskokatolickiego, 1265 wyzn. greckokatolickiego i 850 wyzn. judaistycznego,

• w 1900 – 1271 w Marjampol Miasto,
• w 1910 – 1332 w Marjampol Miasto i 1099 w Marjampol przedmieście (własność. Maria Błażowska)^[56]

Według Spisu Powszechnego przeprowadzonego na terenie Rzeczypospolitej Polskiej zamieszkiwało:

• w 1921 roku – 1827^[57]: 940 w Marjampol Miasto – 608 narodowości polskiej, 216 narodowości rusińskiej i 116 narodowości żydowskiej (415 wyznania rzymskokatolickiego, 284 greckokatolickiego, 241 mojżeszowego) oraz 887 w Marjampol Wieś – 693 narodowości polskiej, 180 narodowości rusińskiej i 14 narodowości żydowskiej (606 wyznania rzymskokatolickiego, 266 greckokatolickiego, 15 mojżeszowego),
• 1931 roku – 1946^[58] w 413 domach mieszkalnych: 1002 w Marjampol Miasto (206 domów) oraz 942 w Marjampol Wieś (207 domów).

Według spisu niemieckiego w czasie II wojny światowej, w 1943 roku liczba ludności wynosiła 1543^[59]: 626 w Mariampol Miasto oraz 917 w Mariampol Wieś.

W 2001 roku Mariampol liczył łącznie 1517 mieszkańców^[60], w tym: 1015 Mariampol i 502 Wodniki.

• Antoni Barta odznaczony w 1938 Srebrnym Krzyżem Zasługi^[61]
• Bronisław Jarosławski – ostatni polski wójt gminy Mariampol^[62]
• Julian Piotrowski – major piechoty Wojska Polskiego, cichociemny,
• ks. płk. Franciszek Tomczak (1894 - 1975)^[63],
• ks. Józef Obacz SJ (1911 - 1985),
• Andrzej Wójcik - wójt gminy Mariampol, członek Stowarzyszenia Weteranów b. Armii Polskiej we Francji^[64], plantator konopi południowych^[65], członek Zarządu Związku Energetycznego Okręgu Stanisławowskiego^[66], kandydat na posła z okręgu nr 66^[67],
• Edward Wójcik odznaczony w 1938 Brązowym Krzyżem Zasługi^[61]

• Obraz Matki Bożej z Mariampola
• zamek w Mariampolu
• Kościół Najświętszej Marii Panny na Piasku
• Wołczków

• Aftanazy Roman: Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej. Województwo ruskie, Ziemia Halicka i Lwowska. T. 7, wyd. 2 przejrzane i uzupełnione. Wrocław, Warszawa: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1995, s. 113–115. ISBN 83-04-03701-7 całość, ISBN 83-04-04229-0 t. 7.

• Maryampol, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI: Malczyce – Netreba, Warszawa 1885, s. 147 .
• Strona poświęcona Mariampolowi