Letonya

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Letonya
Latvijas Republika
Letonya Cumhuriyeti
Slogan
"Tēvzemei un Brīvībai"
Millî marş
Dievs, svētī Latviju!
"Tanrı Letonya'yı Kutsasın!"

Letonya haritadaki konumu
Başkent
ve en büyük şehir
Riga
Resmî dil(ler)Letonca
HükûmetÜniter temsilî demokrasi parlamenter cumhuriyet
Edgars Rinkēvičs
• Başbakan
Evika Siliņa
Tarihçe 
• Tarih
18 Kasım 1918
• İlan
4 Mayıs 1990
• Tanınma
6 Eylül 1991
Yüzölçümü
• Toplam
64.589 km2 (124.)
• Su (%)
1,5
Nüfus
• 2020 tahminî
1.907.675[1] (147..)
• 2011 sayımı
2.070.371[2]
• Yoğunluk
29,6/km2 (147.)
GSYİH (SAGP)2021 tahminî
• Toplam
63,539 milyar $[3] (106.)
• Kişi başına
33.394 $[3] (43..)
GSYİH (nominal)2021 tahminî
• Toplam
37,720 milyar $[3] (96.)
• Kişi başına
19.824 $[3] (41.)
Gini (2019) 35.2[4]
orta
İGE (2019)artış 0.866[5]
çok yüksek · 37.
Para birimiEuro (€, EUR)
Zaman dilimiUTC+2 (DAS)
• Yaz (YSU)
UTC+3 (DAYS)
Telefon kodu371
İnternet alan adı.lv1

Letonya (Letonca: Latvija, Livonca: Leţmō) ya da resmî adıyla Letonya Cumhuriyeti (Latvijas Republika, Leţmō Vabāmō), Kuzey Avrupa'da yer alan bir ülkedir. Kara sınırlarını kuzeyde Estonya, güneyde Litvanya; doğuda ise Rusya ve Belarus ile paylaşmaktadır. Aynı zamanda Letonya, İsveç ile denizden sınırdaştır. Letonya'nın en büyük şehri ve başkenti Riga'dır. 1 Mayıs 2004'ten beri Avrupa Birliği üyesidir.

Letonya'nın Letonca ismi olan Latvija kelimesi bir Balt kabilesi olan Latgalyalılardan gelmektedir.[6] Tarihçi Henricus bölgenin ismini latinceleştirerek Lettigallia ve Lethia terimlerini kazandırmıştır. Bu kullanım Latin dillerinde Letonya ve türevi kelimelere evrilmiştir.[7]

Günümüzdeki Letonlar ve Litvanlar MÖ 2500 civarında Baltık Denizi civarında yerleşen Hint-Avrupa halklarının torunlarıdır. Dil yapısı bakımından komşuları olan Cermenler ve Fin-Ugor halklarından farklı olup Baltık halkları olarak adlandırılmaktadırlar. 12. yüzyılda bölgeye önce ticaret amacıyla gelen Cermenler Letonları zor kullanarak Hristiyanlaştırmışlar, 1201 yılında Letonya'nın başkenti olan Riga'yı kurmuşlardır.

13. yüzyılda Töton şövalyeleri Estonya ve Letonya topraklarında Livonya Konfederasyonu adı verilen bir konfederasyon kurdular. 1282 yılında Riga dahil birçok Leton şehri Kuzey Alman Ticaret Ortaklığı olan Hansa Birliği'ne katıldılar. Böylece Riga, Doğu Baltık ticaret yollarında önemli bir yer kazandı.

1558-1582 yılları arasında Rusya'yla Lehistan, Litvanya ve Danimarka arasında yapılan Livonya Savaşı Rusya'nın yenilgisiyle sonuçlanınca bölge önce Litvanya Grandüklüğü, sonra da Lehistan-Litvanya Birliği'nin eline geçti. Lehistan'ın 1793 yılında parçalanmasından sonra da Letonya Çarlık Rusyası'nın eline geçti.

I. Dünya Savaşı'na kadar Rus İmparatorluğu'nun egemenliğinde yaşayan Letonya 18 Kasım 1918 tarihinde bağımsızlığını ilan etti. Letonya II. Dünya Savaşı'nda bir süre Nazi Almanyası tarafından işgal edildi. 1944 yılında kurulan Letonya Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti 1990'lı yıllarda Sovyetler Birliği'nin parçalanmasına kadar bir Sovyet Cumhuriyeti olarak kaldı. 21 Ağustos 1991 tarihinde Letonya SSCB'den bağımsızlığını ilan etti. 2004 yılında da Avrupa Birliği'ne ve NATO'ya üye kabul edildi.

Letonya, Doğu Avrupa'da, Baltık Denizi kıyısında, Estonya ile Litvanya arasında yer alır. Coğrafi konumu açısından 57 00 Kuzey enlemi, 25 00 Doğu boylamındadır. Yüzölçümü 64.589 km² olup, komşuları Belarus'la 167 km, Estonya'yla 343 km, Litvanya'yla 576 km, Rusya'yla ise 282 km kara sınırına sahiptir. Köppen iklim sınıflandırmasına göre ülke nemli karasal iklime sahiptir. Arazi yapısı açısından ülke genellikle alçak ovalardan meydana gelmiştir. Deniz seviyesinden yüksekliğine göre ülkenin en alçak noktası Baltık Denizi ile 0 m, en yüksek noktası ise Gaizinkalns adlı tepeyle 312 m olmaktadır.

Doğal kaynakları arasında kehribar, bataklık kömürü, kireçtaşı, hidro enerji ve işlenebilir arazi yer almaktadır. 2005 verilerine göre arazi kullanımı açısından tarıma uygun topraklar tüm alanın %28,19'una, daimi ekinler %0,45'ine, diğer kullanım ise %71,36'sına tekabül etmektedir. Ülkede 2003 itibarıyla sulanan arazi 200 km²'dir.

Letonya Dünya Ticaret Örgütü ve Avrupa Birliği'ne üyedir. 2014 yılında euro, Letonya latsının yerine geçerek ülkenin resmî parası konumuna gelmiştir. 2000 yılından beri Letonya Avrupa'da en yüksek yıllık GSYİH büyümesi gösteren ülkelerinden biridir.[8] Buna karşın tüketim odaklı büyüme ülke GSYİH'nın çökmesiyle sonuçlanan 2008 krizine sebep olmuştur. 2009'un ilk çeyreğinden Letonya ekonomisi %18 küçülme ile AB üyesi ülkeler arasında en büyük küçülmeyi yaşamış ülke olmuştur.[9][10]

Ülkenin ihracat ürünleri arasında ahşap ve ahşap ürünleri, makine ve parçaları, metaller, tekstil ve gıda maddeleri yer almaktadır. Letonya'nın ihracat ortakları arasında Litvanya, Estonya, Almanya, Birleşik Krallık, Rusya, İsveç, Danimarka ve Polonya en önemli ülkeleri oluşturmaktadır. İthalat açısından 2005 itibarıyla Almanya, Litvanya, Rusya ve Estonya baştadır.

Letonya'da din (2019)[11]
Lütercilik
  
%35
Katolik
  
%20
Rus Ortodoks
  
%10
Eski İnananlar
  
%1
Diğer Hristiyanlar
  
%1
Diğer ya da Dinsiz
  
%30

Letonya'nın nüfusu The World Factbook 2023 tahminlerine göre 1.821.750 kişidir. Nüfus artış 2023 verilerine göre %-1,13 ile negatiftir. Mülteci oranı ise -5,1 mülteci/1.000 nüfus olarak tahmin edilmektedir. Kadın başına ortalama çocuk sayısı 1,55'tir. Yaşam beklentisi ortalama olarak 76,2 yıl olup, bu değer cinsiyetler arasında erkeklerde 71,8 yıl, kadınlarda ise 80,8 yıl olmak üzere büyük değişiklikler göstermektedir. Ülke kişi başı alkol tüketiminde dünya ikincisi, tütün ürünü tüketiminde ise dünya 10.'sudur. Okuryazarlık oranı %99,9'dur.[12]

2021 verilerine göre nüfus etnik açıdan %62,7 Letonyalı, %24,5 Rus, %3,1 Belarus, %2,2 Ukraynalı, %2 Leh, %1,1 ise Litvanyalıdır. Geriye kalan %1,8 diğer gruplara mensup olup, halkın %2,6'sı etnik aidiyetini belirtmemiştir.[12] 2011 verilerine göre toplumun yaklaşık üçte biri Lüterci olup, bunu Katolik Kilisesi ve Rus Ortodoks Kilisesi takip etmektedir. Toplumun yaklaşık %21'i herhangi bir dine mensup değildir.

Letonya'da resmi dil, Hint-Avrupa dillerinin Baltık dilleri koluna mensup olan Letoncadır. Günümüzde bu dilin, sadece güney komşusu olan Litvanya'da konuşulan Litvanca ile akrabalık ilişkisi vardır. Letoncanın günümüzde soyu tükenmiş Eski Prusya dili ile de akrabalık bağı vardır. Nüfusunun önemli bir kısmı Rus asıllı olan Letonya'da Rusça da yaygın olarak kullanılmaktadır.

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ "Population number, its changes and density | Central Statistical Bureau of Latvia". www.csb.gov.lv. 17 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  2. ^ "Population Census 2011 – Key Indicators". Central Statistical Bureau of Latvia. 2 Nisan 2012. 10 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Haziran 2012. 
  3. ^ a b c d "Latvia". IMF. 10 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ocak 2021. 
  4. ^ "Gini coefficient of equivalised disposable income – EU-SILC survey". ec.europa.eu. Eurostat. 20 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2020. 
  5. ^ Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF). United Nations Development Programme. 15 Aralık 2020. ss. 343-346. ISBN 978-92-1-126442-5. 15 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 16 Aralık 2020. 
  6. ^ "Latvia in Brief" (PDF). Latvian Institute. 2012. 8 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2011. 
  7. ^ "Baltic Online". The University of Texas at Austin. 5 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2011. 
  8. ^ "Growth rate of real GDP per capita". Eurostat. 12 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Temmuz 2007. 
  9. ^ Aaron Eglitis (11 Mayıs 2009). "Latvian GDP Shrank 18% in First Quarter, EU's Biggest Fall –". Bloomberg L.P. 2 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ekim 2010. 
  10. ^ "Latvian economy in rapid decline". BBC News. 11 Mayıs 2009. 30 Eylül 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2010. 
  11. ^ "Arşivlenmiş kopya". 28 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Şubat 2023. 
  12. ^ a b "Latvia". CIA. 2 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2023.