Nogayca
Vikipedi, özgür ansiklopedi
| Nogayca | |
|---|---|
| Noğay tili, Noğayşa/Nogay tili, Nogayşa | |
| Ana dili olanlar | Rusya |
| Konuşan sayısı | 87.000 (2010) |
| Dil ailesi | |
| Resmî durumu | |
| Resmî dil |  Rusya
|
| Dil kodları | |
| ISO 639-2 | nog |
| ISO 639-3 | nog |
 Nogayca'nın Kafkas dilleri arasında dağılımı. (açık mavi) | |
Nogayca (Noğay tili, Noğayşa/Nogay tili, Nogayşa), Türk dillerinin Kıpçak öbeğine bağlı, Nogaylar tarafından konuşulan dildir. Ağırlıklı olarak Rusya'nın güney kesiminde konuşulur. Günümüzde Kiril alfabesiyle yazılmaktadır.
Nogaycanın diyalektlerinden Kara Nogayca Dağıstan'da, Ak Nogayca Kuban Irmağı boylarında, o yöredeki Karaçay-Çerkesya ve Mineralnye Vody bölgesinde, asıl Nogayca ise Stavropol Kray'da konuşulur. Ak Nogay ve Asıl Nogay diyalektleri birbirine çok yakındır, Ak Nogayca ise daha çok farklılık gösterir.
Tarih
[değiştir | kaynağı değiştir]Nogaylar, Altın Orda Hanlığı halkının torunlarıdır ve adları Cengiz Han’ın torunu Nogay Han’dan gelir. Nogay Han’ın önderliğinde göçen halklar Tuna Irmağı’na değin ilerlemiş ve bugünkü Ukrayna’nın Karadeniz kıyılarına yerleşmişlerdir.
Adını yine Nogay Han’dan alan Nogayca, önceleri Arap alfabesiyle yazılıyordu. 1928 yılında Latin alfabesine geçildi ve bu alfabenin ortografik sistemini akadamisyen A. Canibekov (Canibek) oluşturdu. Sonra bu sistem bütün Türk dillerine uyarlandı. 1938 yılında Nogayca Kiril alfabesiyle yazılmaya başladı. Ancak ortografik sistemi Latin alfabesinden alındı.
19. yüzyılda Nogaylar Ukrayna’dan çıkarılınca bu lehçeyi konuşulduğu bölgeler birbirinden kopuk hale geldi. Nogayca nüfusun bir kısmı Türkiye ve Romanya’ya göç etti. Bir bölümü Çarlık Rusya’sında kalarak Dağıstan, Çeçenya ve Stavropol Kray’a yerleşti.
Türkiye’ye yerleşen Nogaylar kısa sürede asimile olmadılar ve Nogayca büyük küçük herkesin konuşabildiği bir Türk Lehçesi haline geldi. Sovyetler Birliği’nde de okullarda Rusça öğretim yapılması nedeniyle Nogayca büyük ölçüde geriledi. Son tahminlere göre Nogayca konuşan nüfus 80.000 dolayındadır.
1973 yılında iki küçük Nogayca gazete yayımlandı. Bunlardan biri Karaçay-Çerkesya’da, diğeri Dağıstan’da basılıyordu. Ancak dağıtım olanaklarının zorluğu yüzünden bu gazeteler Nogay köylerine ulaştırılamıyordu.
Nogayca günümüzde Dağıstan’da Nogay Bölgesi’ndeki okullarda 1-10. sınıflarda okutulmaktadır. Karaçay-Çerkesya’da ise Pedagoji Enstitüsü’nde Nogayca bölüm bulunmaktadır.
Alfabe
[değiştir | kaynağı değiştir]Arap-Fars alfabesi
[değiştir | kaynağı değiştir]Nogayca 1928’den önce Arap-Fars alfabesiyle yazılıyordu. Bu alfabe, Nogay seslerini tamamen karşılıyordu. Bu alfabenin kullanımı çok uzun zaman sürmedi.
| چ | ج | ث | ت | پ | ب | ا |
| ژ | ﺯ | ﺭ | ﺫ | ﺩ | ﺥ | ح |
| ﻉ | ﻅ | ﻁ | ﺽ | ﺹ | ﺵ | ﺱ |
| ﻝ | گ | ڮ | ک | ﻕ | ﻑ | ﻍ |
| ﻩ | ۋ | ۇ | و | ںُ | ﻥ | ﻡ |
| ـْ | ـِ | ـُ | ـَ | ي |
Not: پ، چ، ژ، ڮ، گ، ںُ، ۇ، ۋ sembolleri eklenmişti.
Latin alfabesi
[değiştir | kaynağı değiştir]1928 yılında bütün Sovyetler Birliği'nde Latin alfabesine geçiş kampanyası sürecinde bu alfabe ortaokul öğretmeni ve folklorist Abdul-Hamid Şarşembiyeviç Canibyekov (1879-1955)[2] tarafından Nogayca'ya da uyarlandı.
| A a | B в | C c | D d | E e | Ә ә | F F | G g |
| Ƣ ƣ | I i | J j | K k | L l | M m | N n | Ꞑ ꞑ |
| O o | P p | Q q | R r | S s | Ş ş | S̷ s̷ | T t |
| U u | V v | X x | Y y | Z z | Ƶ ƶ | Ь ь |
Notlar:
- Bu alfabeye 1931'de C c, I̡ ı̡, F f, H h, X x, Ƶ ƶ;
- 1933'te – S̷ s̷;
- 1936'da Ç ç, Ә ә, H h, I̡ ı̡ harfleri eklendi.
Kiril alfabesi
[değiştir | kaynağı değiştir]Nogayca'nın Kiril alfabesiyle yazımına 1938'de geçildi. Nogay alfabesindeki son değişiklikler 1950'de yapıldı.
| А а | Аь аь | Б б | В в | Г г | Д д | Е е | Ё ё |
| Ж ж | З з | И и | Й й | К к | Л л | М м | Н н |
| Нъ нъ | О о | Оь оь | П п | Р р | С с | Т т | У у |
| Уь уь | Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч | Ш ш | Щ щ | Ъ ъ |
| Ы ы | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
Notlar:
- Bu alfabe, Ё ё harfleri dışında, Rus alfabesindeki bütün harflerini ve ayrıca Гъ гъ, Къ къ, Нъ нъ digrafları içeriyordu;
- Aynı yıl Оь оь, Уь уь digrafları da eklendi;
- 1944 yılında alfabeden Гъ гъ, Къ къ digrafları da çıkarıldı.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Sabir Karger - Seni Kalay Unutayım (Nogay Türkçesi Alt Yazılı Şarkı) 25 Mayıs 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ "When cognates proved not to be valid, Altaic was abandoned, and the received view now is that Turkic, Mongolian, and Tungusic are unrelated." Johanna Nichols, Linguistic Diversity in Space and Time (1992, Chicago), pg. 4.
- ^ KavkazWeb - forum: Джанибеков Абдул–Хамид Шаршембиевич (A.-H. Ş. Canibyekov) 20 Şubat 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. (Rusça)
