Пагоня

«Пагоня», герб ВКЛ
Версіі
Сярэдні герб ВКЛ. 1555 г.
Дэталі
Носьбіт	Вялікае Княства Літоўскае
Зацверджаны	XIV стагоддзе
Заснаванне	1918
Выкарыстанне	былы дзяржаўны герб Беларусі

«Пагоня» — асабісты герб польскага караля Уладзіслава Ягайлы, пазней агулам роду Гедзімінавічаў, атрымаў дзяржаўны статус у Вялікім Княстве Літоўскім^[1] ва ўладарства вялікага князя Вітаўта^[2]. Традыцыйны нацыянальны герб беларусаў^[3]. Дзяржаўны герб Беларускай Народнай Рэспублікі (1918—1919) і Рэспублікі Беларусь (1991—1995), пад назвай «Віціс» дзяржаўны герб Літвы.

Уяўляе сабою выяву ўзброенага воіна на белым кані на чырвоным полі шчыта. Вершнік трымае ва ўзнятай правай руцэ меч, у левай — белы, чырвоны або сіні шчыт з залатым шасціканцовым крыжам. На левым баку ў вершніка похвы мяча, з-пад сядла звісае трохканцовая гунька (чапрак)^[ru], яе колер ў розныя часы мяняўся ад сіняга да залаціста-жоўтага^[4].

14 мая 2007 года Савет Міністраў Рэспублікі Беларусь надаў гербу «Пагоня» статус нематэрыяльнай гісторыка-культурнай каштоўнасці^[5].

На ўзнікненне герба «Пагоня» і замацаванне яго на землях Вялікага Княства Літоўскага ўплываў шэраг чыннікаў, кожны з іх асобна не быў вырашальным^[7]:

• Пэўны ўплыў агульнаеўрапейскай геральдычнай традыцыі коннай выявы феадальнага валадара на яго пячатцы (у т.л. у Польшчы, Чэхіі^[8], германскіх землях, Ордэне тампліераў, гэты ж уплыў заўважны на пячатках наўгародскага князя Аляксандра Яраславіча, полацкага князя Нарымонта-Глеба і інш.)
• Атаясненне герба «Пагоня» з асобай абаронца Айчыны і адлюстраванне тагачаснага жыцця краю, пад сталай ваеннай пагрозай.
• Уплыў грэка-хрысціянскіх культаў — святых Дзімітрыя Салунскага і Георгія Пераможцы, адаптацыя іх да мясцовай традыцыі і фарміраванне культу ўласных заступнікаў, у спалучэнні з постацямі святых князёў Барыса і Глеба.
• Выказвалі таксама думку пра персаніфікацыю паганскага бога Ярылы, аднак, яго культ з’явіўся толькі ў XVIII ст. і лакальна, а шырокавядомы стаў як адзін з «кабінетных багоў» яшчэ пазней.

Вершнік на пячатцы — спачатку конны партрэт вялікага князя літоўскага, пазней быў пераасэнсаваны як сімвал пагоні — даўняй традыцыі агульнага пераследу ворага. На думку Міхася Ткачова, сімвалізм «Пагоні» сягае ў даўніну да племянной ваеннай арганізацыі, калі кожны быў адказны за жыцці супляменнікаў. У выпадку нападу кожны мужчына, які мог насіць зброю, быў абавязаны ўдзельнічаць у абароне і пагоні за ворагам. Традыцыя агульнай пагоні з’явілася ў часы ваеннай дэмакратыі, захоўвалася ў часы Кіеўскай дзяржавы і потым Вялікага княства Літоўскага. Пад уплывам еўрапейскай геральдыкі і рыцарскіх традыцый ідэя абароны Айчыны, спалучаная з традыцыяй агульнай пагоні, увасобілася ў разуменні графічнага сімвала — герба «Пагоня»^[9].

Кароль і вялікі князь Ягайла ў прывілеі ад 20 лютага 1387 года пісаў: «Калі будзе патрэба праследаваць якіх бы там ні было ворагаў, непрыяцеляў і самой зямлі нашай Літоўскай уцекачоў, то для праследавання такім спосабам, які традыцыйна завецца пагоняй (pogonia), абавязаны выступаць не толькі людзі, хто носіць зброю, але і кожны мужчына, у якіх бы абставінах ці становішчы ён ні знаходзіўся, толькі б мог насіць ваенную зброю»^[10].

Працяглы час герб не меў уласнай назвы і падаваўся апісальна, напрыклад як «чоловека на кони з мечом» у Хроніцы Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцка^[11]. Назва герба як «Пагоня» зафіксавана толькі з канца XVI ст.^[2]. Версія пра ўжыванне такой назвы ўжо ў 1282 годзе, якую можна сустрэць у літаратуры^[12], ідзе ад Тэадора Нарбута.

Выява конніка адзін папулярнейшых сімволаў розных народаў з часоў глыбокай старажытнасці. Непасрэдным папярэднікам «Пагоні» было заходнееўрапейскае іканаграфічнае выражэнне тытула князь (dux) у XI—XIII ст. — выява рыцара ў зброі, з мячом абр прапарцом і са шчытом, на кані, які крочыць або бяжыць галопам^[13]. Выкарыстанне сімвала «Пагоня» як герба легендарных літоўскіх князёў на землях старадаўняй Беларусі летапісамі XVI ст., то бок часу калі гербы быў рэальнасцю, апісваецца з 1270—1290-х гадоў.

• 
  Пячатка Багуслава I, князя люцічаў, 1170 год
• 
  Пячатка Мікалая, суправіцеля бодрычаў, 1189 год
• 
  Пячатка Казіміра I Апольскага, 1226 год
• 
  Пячатка наўгародскага князя Аляксандра Яраславіча. Аверс, пасля 1236 года
• 
  Пячатка вялікага князя маскоўскага Дзмітрыя Іванавіча, XIV ст.
• 
  Пячатка полацкага князя Нарымунта Гедзімінавіча, 1338 год
• 
  Пячатка князя Скіргайлы, 1386 год
• 
  Пячатка Лугвена Альгердавіча, 1395 год
• 
  Выява з пячаткі вялікага князя літоўскага Жыгімонта Кейстутавіча, 1432 год

Першая згадка гербу ўзору «Пагоні» ў беларуска-літоўскіх летапісах XVI ст. сустракаецца пад 1278 годам у сувязі з легендарным князем Нарымонтам, быццам малодшым братам вялікага князя літоўскага Трайдзеня:

Той Наримунт мел герб, або клейнот, рицерства своего таковый, и тым печатовался, Великому князству Литовскому зоставил его, а то такий: в гербе муж збройный, на коню белом, в полю червоном, мечъ голый, яко бы кого гонячи держал над головою, и есть оттоля названый «погоня». Хроніка Літоўская і Жамойцкая[14][15]

Густынскі летапіс XVII ст. кажа пра ўзнікненне герба ўзору «Пагоні» ў часы вялікага князя літоўскага Віценя (1294—1316):

А Витен нача княжити над Литвою, измысли себе герб и всему князству Литовскому печать: рыцар збройный на коне з мечем, еже ныне наричут Погоня. Густынскі летапіс[16]

Магчыма, на праўдзе сімвал узору «Пагоні» ўпершыню з’яўляецца на пячатцы вялікага князя Гедзіміна (1316—1341)^[18][19]. Выява на гэтай пячатцы Гедзіміна адрознівалася ад пазнейшай «Пагоні» — коннік трымаў у руцэ дзіду, а не меч, цяпер пячатка захоўваецца ў гістарычным музеі Вільні. Пэўна ж сімвал узору «Пагоні» вядомы на пячатцы полацкага князя Нарымонта-Глеба Гедзмінавіча, датаванай 1330 годам^[20][21]. Магчыма, быў сімвал узору «Пагоні» і на пячатцы вялікага князя Альгерда, якой ён у 1366 годзе замацаваў дагавор з польскім каралём Казімірам, паводле Гумоўскага, вакол выявы вершніка на гэтай пячатцы быў «рускі» надпіс^[22].

У першыню выяву вершніка змясцілі на геральдычным шчыце ў XIV ст. на пячатцы польскага караля Уладзіслава Ягайлы (1386 і 1387), на гэтай гэтай жа пячатцы ўпершынб быў выяўлены і падвоены крыж, такім чынам, аформіўся герб пазней вядомы як «Пагоня». Потым выява вершніка на геральдычным шчыце вядома на пячатцы вялікага князя Вітаўта (1401), але яна спалучалася не з падвоеным крыжам, а з Калюмнамі. Пазней гэты герб менавіта ў версіі створанай для Ягайлы стаў гербам Вялікага Княства Літоўскага, яшчэ пазней атрымаў назву «Пагоня». У канцы XIV ст. сімваламі ўзору «Пагоні» карысталіся не толькі Гедземінавічы, але і некаторыя Рурыкавічы.

Сімвал ўзору «Пагоня» на пачатку не быў стабільны, напрыклад, коннік мог глядзець у левы (геральдычны) бок, але з 1-й паловы XV ст., паводле правілаў еўрапейскай геральдыкі, яго стабільна павярнулі ў правы бок.

Першая выява «Пагоні» з шасціканцовым крыжом з’явілася на гербавай пячатцы польскага караля Ягайлы^[21]. Пра вытокі крыжа выказваліся вельмі супярэчлівыя думкі, але ён адназначна мае хрысціянскае паходжанне. Тым часам тлумачэнне крыжа з «Пагоні» як сімвала паганскага бога Ярылы лічаць неверагодным^[2].

Паводле Статута 1588 года, усе паветы мусілі мець пячатку з выявай «Пагоні», якой замацоўваліся гаспадарскія (вялікакняжацкія) судовыя позвы да абывацеляў, іншыя дакументы замацоўваць гэтымі пячаткамі забаранялася:

Тежъ мы, господаръ, даемъ подъ геръбомъ того паньства нашого, великого князства литовъского, «Погонею» печать до кожъдого повету, на которой естъ написани около геръбу имя того повету. А тую печать писаръ земъский присяжный у себе самъ, а не хъто инъшый, ховати маеть, которою печатью и под тытуломъ нашымъ позвы мають быти печатованы и выдаваны. А иные никоторые листы, выписы и сознанья, кроме только самыхъ позвовъ, тою печатю не маеть быть печатованы. АРТЫКУЛ 12 // Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 года

На працягу XV—XVIII ст. «Пагоню» змяшчалі на брамах гарадоў і замкаў^[21]. Гэта знайшло адлюстраванне ў гарадской геральдыцы — напрыклад, на гербе Магілёва. Таксама «Пагоня» ўваходзіла ў склад гербаў Беластока, Дрысы, Лепеля, Магілёва, Пулаў, Рэчыцы, Седльцаў і Суража.

Розныя версіі «Пагоні» сталі гербамі шэрага ваяводстваў Вялікага Княства Літоўскага — Віленскага, Менскага, Берасцейскага, Новагародскага, Мсціслаўскага, Полацкага. На думку Цітова, гербы з выявай «Пагоні» прыпадаюць на этнічную тэрыторыю беларусаў, а суседнія землі мелі іншыя^[23].

Агулам, вядома пяць варыянтаў^[24] сярэдневяковай «Пагоні»:

1. Класічная — у чырвоным полі збройны рыцар на белым кані, дзясніцаю ўздымае голы меч над галавой, на левым плячы шчыт з падвойным залатым крыжам. Конь накрыты трохканцовай гунькаю. На найбольш старажытных каляровых малюнках конская зброя і шчыт рыцара — блакітныя.
2. Такі ж яздок, але ва ўздзетай руцэ дзіда, якую ён рыхтуецца кінуць у ворага.
3. Голы (без засцерагальнага ўзбраення) яздок на кані без сядла, уздымае над галавою меч. Іканаграфія такога варыянта не сустракаецца, але вядома падобная версія XVII ст. Маскоўскага герба.
4. Т. зв. «Малая Пагоня»: на шчыце толькі асноўная дэталь герба — збройная рука з голым мячом. Колер поля чырвоны або залаты. Існуе дзве адметныя версіі «Малой Пагоні».
5. «Татарская Пагоня»: у зялёным полі яздок, які адстрэльваецца з лука ў сваіх насцігаючых.

З мінімальнымі стылістычнымі зменамі «Пагоня» была дзяржаўным гербам Вялікага Княства Літоўскага і часткай герба Рэчы Паспалітай да 1795 года, калі ў выніку падзелаў Рэчы Паспалітай тэрыторыя Беларусі апынулася ў складзе Расійскае імперыі.

Яшчэ па захопе ўсходняй часткі Вялікага Княства Літоўскага Расійскай імперыяй (1772) царскі ўрад пастанавіў стварыць Палявы гусарскі беларускі полк. У 1775 годзе ён быў укамплектаваны выхадцамі з Беларускай губерні. Гэты полк атрымаў у наступным годзе ўласны штандар з гербам, дзе шчыт падзелены на два полі: у верхнім, залатым, выява чорнага двухгаловага арла, а ў «дольнай чырвонай частцы выява Літоўскага ўзброенага ездака на белым кані з уздзетай шабляй». Прыкладна ў той жа час (1870-я гады) утварыўся і Полацкі Мушкецёрскі полк. Ён атрымаў у якасці герба на баявы сцяг рассечаны шчыт: у правым залатым полі выява палавіны чорнага расійскага арла, у левай, чырвонай, — «Пагоня». Згодна з указам ад 19 верасня 1827 году «Пагоняй» упрыгожваліся сцягі лейб-гвардыі Гарадзенскага гусарскага палка.

Герб «Пагоня» знайшоў сваё адлюстраванне не толькі на штандарах вайсковых частак, што фарміраваліся з ураджэнцаў Беларусі, але і на гербах «беларускіх» (Полацкае намесніцтва, Магілёўскае намесніцтва, Віцебская губерня) ды «літоўскіх» (Гродзенская губерня і Віленская губерня) адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак Расійскай імперыі.

Апроч таго, былы агульнадзяржаўны сімвал увайшоў у склад гербаў шэрага ўсходніх беларускіх гарадоў (Віцебск, Веліж, Гарадок, Дзвінск, Дрыса, Лепель, Магілёў, Невель, Полацк, Себеж, Сураж, Чэрыкаў). У кожным з нададзеных расійскімі ўладамі гербаў шчыт падзяляўся на дзве часткі: у верхняй, па геральдычных паняццях «пануючай», размяшчаўся двухгаловы арол, а ў дольнай, «падпарадкаванай» — «Пагоня».

У канцы 1850-х гадоў «Пагоню» змясцілі на дзяржаўным гербе Расійскай імперыі як сімвал былых зямель Вялікага Княства Літоўскага.

У час паўстання 1863—1864 гадоў герб «Пагоня» ў спалучэнні з польскім «Арлом Белым» зрабіўся сімвалам нацыянальна-вызваленчай барацьбы за дэмакратычную перабудову грамадства. Кіраўнік задушэннем паўстання Мураўёў-вешальнік аддаў распараджэнне аб забароне нашэння жалобных і рэвалюцыйных знакаў — чорных шапак з белымі султанамі, спражак з аб’яднаным гербам Польшчы і Літвы.

Такім чынам, герб «Пагоня» ў XIX ст. з аднаго боку з’яўляўся афіцыйным сімвалам, а з іншага — неафіцыйным, рэвалюцыйна-дэмакратычным. Але ва ўсіх выпадках ён атаясамліваўся з канкрэтнай тэрыторыяй — тэрыторыяй сучаснай Беларусі^[25].

У пачатаку 20 стагоддзя герб «Пагоня» актыўна выкарыстоўваўся беларускім нацыянальным рухам. Ідэю вяртання да гістарычнага дзяржаўнага сімвала ў паэтычнай форме выказаў Максім Багдановіч, які ўвосень 1916 года напісаў верш «Пагоня».

У 1918 годзе «Пагоню» абвясцілі дзяржаўным гербам Беларускай Народнай Рэспублікі, яе выява размяшчалася на пячатках беларускіх дзяржаўных устаноў. Нацыянальны беларускі герб ужываўся ў сімволіцы ўдзельнікаў Слуцкага збройнага чыну (1920).

У 1920 годзе літоўцы ўзялі за герб уласнай незалежнай дзяржавы варыянт герба Вялікага Княства Літоўскага — «Віціс». У літоўскай мове не было слова для яго абазначэння, Сіманас Даўкантас яшчэ ў 1845 годзе прапанаваў называць «Пагоню» словам «Віціс»^[26]. Выкарыстанне герба Вялікага Княства Літоўскага мусіла падмацаваць прэтэнзіі Літоўскай Рэспублікі на гістарычную пераемнасць з ім. Аднак у 1920—1930-я гады многія дзяржаўныя дзеячы Літвы адзначалі неадпаведнасць гэтага герба менавіта літоўскай гістарычнай традыцыі. У 1935 годзе прэм’ер-міністр Літоўскай рэспублікі Тубаліс афіцыйна прызнаў не-літоўскае паходжанне «Пагоні» і паведаміў пра тое, што ідзе праца па стварэнні новага дзяржаўнага герба. Відавочна, гэтую працу спынілі падзеі 1939—1940 гадоў^[27][28].

У міжваенны час «Пагоня» ўжывалася ў Заходняй Беларусі на гербах Віленскага, Палескага, Падляшскага і Наваградскага ваяводстваў Польскай Рэспублікі. Тым часам у БССР герб «Пагоня» ніяк не выкарыстоўваўся.

Падчас Другой сусветнай вайны герб «Пагоня» разам з іншымі нацыянальнымі сімваламі вярнула да ўжытку Беларуская Цэнтральная Рада. Але, як сведчыць распараджэнне Рэйхсміністра па акупаваных усходніх тэрыторыях (14.6.1944)^[29], гэтае выкарыстанне было неафіцыйным да апошніх дзён нямецкай акупацыі. Шырока вядомае распараджэнне, быццам падпісанае гаўляйтарам Беларусі Вільгельмам Кубэ і надрукаванае ў газеце «Раніца» (27 чэрвеня 1942), пра дазвол карыстацца «Пагоняй» побач з нямецкай сімволікай «пры святкаваннях або для абазначэння беларускай нацыянальнасці», аказалася, па выніках пазнейшых даследаванняў, тагачаснай дэзінфармацыяй, вінаватых у якой нямецкія акупацыйныя ўлады так і не знайшлі^[27].

25 сакавіка 1946 года для цырымоніі прыняцця прысягі сяброў Саюза беларускіх патрыётаў на вернасць Беларусі дзяячка нацыянальна-вызваленчага руху Алеся Фурс намалявала «Пагоню», за што была асуджаная да 25 гадоў савецкіх канцэнтрацыйных лагераў.

У пасляваенны час беларускую нацыянальную сімволіку, у тым ліку і «Пагоню», выкарыстоўвала беларуская эміграцыя.

А ў 1980-я гады напярэдадні распаду СССР герб «Пагоня» разам з бел-чырвона-белым сцягам зрабіліся сімваламі нацыянальнага адраджэння Беларусі. Вяртанню беларускай нацыянальнай сімволікі спрыялі гістарычна-культурныя аб’яднанні і клубы («Талака», «Паходня», «Узгор’е» і інш.) і Беларускі Народны Фронт, а таксама партыі дэмакратычнага кірунку (БСДГ, НДПБ, Сялянская партыя, АДПБ і інш.)^[30].

Афіцыйнае прызнанне «Пагоні» і бел-чырвона-белага сцяга як нацыянальных сімвалаў беларусаў адбылося разам з прыняццем Дэкларацыі аб суверэнітэце Беларусі (1990). Пад гэтай сімволікай прайшлі красавіцкія і майскія забастоўкі працоўных Беларусі 1991 года, якія адыгралі сваю ролю ў крушэнні таталітарызму ў краіне^[30]. А 19 верасня 1991 года Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь прыняў законы «Аб Дзяржаўным сцягу Рэспублікі Беларусь» і «Аб Дзяржаўным гербе Рэспублікі Беларусь»^[31]. Дзяржаўным гербам Беларусі стаў старажытны беларускі герб «Пагоня», Дзяржаўным сцягам Беларусі — Бел-чырвона-белы сцяг^[30].

Выгляд той рэдакцыі герба «Пагоня», якая была прынята ў якасці дзяржаўнага герба Рэспублікі Беларусь у 1991 г., мае наступныя адметнасці:

• шчыт рыцара белы, з залатым крыжам Еўфрасінні (патрыяршым);
• старэйшы, чым традыцыйны, выгляд зброі рыцара (шалом);
• конь у статычнай (абарончай) позе.

Новы эталон «Пагоні» быў спецыяльна распрацаваны беларускімі мастакамі Яўгенам Кулікам, Уладзімірам Крукоўскім і Львом Талбузіным^[32].

Аднак у 1995 годзе Аляксандр Лукашэнка, які быў абраны прэзідэнтам краіны ў 1994, ініцыяваў рэферэндум, у выніку якога «Пагоню» пазбавілі статусу дзяржаўнага герба, і яна трапіла пад негалосную забарону.

У 2000-я гады герб «Пагоня» быў уключаны ў дзяржаўны спіс нематэрыяльных гістарычна-культурных каштоўнасцей Беларусі, а ў 2009 годзе «Пагоня» стала афіцыйным гербам Віцебскай вобласці.

Падчас расійскага ўварвання ва Украіну, распачатага ў 2014 годзе, а таксама падчас другога ўварвання ў 2022 годзе, гербам «Пагоня» карысталіся беларускія добраахвотнікі на баку Украіны, у прыватнасці атрад «Пагоня», тактычная група «Беларусь», полк Каліноўскага і беларускі полк «Пагоня».

У наш час «Пагоняй» як нацыянальным гербам працягваюць карыстацца некаторыя апазіцыйныя беларускія арганізацыі. Акрамя таго, герб «Пагоня» актыўна выкарыстоўваецца ў спартыўных і культурных мерапрыемствах па-за межамі краіны.

Сёння «Пагоня» ёсць на эмблемах некалькіх беларускіх грамадскіх аб’яднанняў:

• Партыя БНФ
• Кансерватыўна-Хрысціянская Партыя - БНФ
• Згуртаванне Беларусаў Свету «Бацькаўшчына»
• Беларускі Хельсінкскі камітэт.

«Пагоню» маюць у сваім складзе гербы наступных населеных пунктаў:

• Беласток
• Бранск
• Веліж
• Дрыса
• Ізяслаў
• Лепель
• Ліпнішкі
• Людзвінавас
• Магілёў
• Невель
• Пулавы
• Рэчыца

• 

  Себеж
• Седльцы

Наступныя адміністрацыйна-тэрытарыяльныя адзінкі маюць «Пагоню» ў складзе сваіх гербаў:

• Бельскі павет
• Віцебская вобласць
• Гомельская вобласць
• Падляскае ваяводства
• Жытомірская вобласць
• Сямяціцкі павет

Таксама версія «Пагоні» з’яўляецца гербам Літвы.

Апроч гэтага, стылізаваная выява «Пагоні» як герба Вялікага Княства Літоўскага прысутнічае на найвялікшым у свеце фарфоравым пано «Шэсце князёў» у Дрэздэне.

• Цітоў А. Наш сімвал — Пагоня: Шлях праз стагоддзі. — Мн.: Полымя, 1993.— 40 с.: іл. ISBN 5-345-00740-3.
• Цітоў А. К. Сфрагістыка і геральдыка Беларусі. — Мн.: РІВШ БДУ, 1999. — 176 с. — ISBN 985-6299-36-5.
• Цітоў А. К. Геральдыка Беларусі. — Мн.: МФЦП, 2010.— 144 с.: іл. ISBN 978-985-454-500-4.
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 1: А — Беліца / Рэдкал.: М. В. Біч і інш.; Прадм. М. Ткачова; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1993. — 494 с. — 20 000 экз. — ISBN 5-85700-074-2.
• Шаланда А. Пагоня // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — С. 382. — 792 с. — ISBN 985-11-0378-0 (т. 2), ISBN 985-11-0315-2.
• Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9.
• Латышонак А. Дзяржаўная сымболіка Беларускай Народнай Рэспублікі Архівавана 13 мая 2009. // Жаўнеры БНР. Беласток-Вільня, 2009. С. 303—306.
• Лялькоў Ігар. Пытаньне дзяржаўнай сымболікі ў Беларусі: гісторыя і сучасны стан Архівавана 7 ліпеня 2007. // ARCHE № 1, 2002.
• Насевіч В. Сімвал Вялікага княства Архівавана 18 красавіка 2010. // Чырвоная Змена № 33 (13891), 28 сакавіка 1995.
• Юргенсон У. А. Эвалюцыя дзяржаўнага герба Вялікага княства Літоўскага па дадзеных сфрагістыкі і нумізматыкі Архівавана 14 студзеня 2010. // Беларускі гістарычны часопіс. 2003. № 8.
• Аляксей Шаланда. Генезіс «Пагоні» — дзяржаўнага герба Вялікага княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага Архівавана 19 лістапада 2008. // Беларускі Гістарычны Зборнік — Białoruskie Zeszyty Historyczne nr 16
• Як узніклі нашы дзяржаўныя сімвалы? // 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. Іван Саверчанка, Зміцер Санько. — Вільня: Наша Будучыня, 2002.— 238 с. ISBN 9986-9229-6-1.

	Пагоня ў Вікіцытатніку
	Пагоня на Вікісховішчы

Аб’ект Дзяржаўнага спіса гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь, шыфр 73БЛ000004

• Нацыянальныя сімвалы Беларусі (нявызн.)(недаступная спасылка) (27 кастрычніка 2010). Архівавана з першакрыніцы 20 красавіка 2017. Праверана 16 лютага 2015.
• Герб Беларусі ў фармаце Corel DRAW (нявызн.)(недаступная спасылка) (27 кастрычніка 2010). Архівавана з першакрыніцы 5 сакавіка 2016. Праверана 16 лютага 2015.
• Гербы беларускай шляхты Архівавана 20 жніўня 2017. Герб Пагоня і яго карыстальнікі (бел.)
• Сяргей Мікулевіч. Сапраўдныя беларускія сімвалы (нявызн.). Наша Ніва (3 сакавіка 2012).
• «Пагоня» працягласцю восем вякоў / Загадкі беларускай гісторыі на YouTube

Гэты артыкул уваходзіць у лік добрых артыкулаў беларускамоўнага раздзела Вікіпедыі.